Kumārila’s Ślokavārtika

1

<pratijñāsūtra (PJS)>

1.1ab (ŚV_1.1ab_1.4ab)

viśuddhajñānadehāya trivedīdivyacakṣuṣe /

1.1cd

śreyaḥprāptinimittāya namaḥ somārdhadhāriṇe //

1.2ab

abhivandya gurūnādau śiṣyadhīpadminīravīn /

1.2cd

tatprasādāt kariṣye 'haṃ mīmāṃsāślokavārttikaṃ //

1.3ab

tadvidvāṃso 'nugṛhṇantu cittaśrotraiḥ prasādibhiḥ /

1.3cd

santaḥ praṇayivākyāni gṛhṇanti hy anasūyavaḥ //

1.4ab

na cātrātiva kartavyaṃ doṣadṛṣṭiparaṃ manaḥ /

1.4cd (ŚV_1.4cd_1.7ab)

doṣo hy avidyamāno 'pi taccittānāṃ prakāśate //

1.5ab

kuto vā gṛhṇate doṣaṃ sūrayo madvidhoktiṣu /

1.5cd

neṣyate yaḥ parastho 'pi sa svayaṃ gṛhyate katham //

1.6ab

nirdoṣatvaikavākyatvaṃ kva vā lokasya dṛśyate /

1.6cd

sāpavādā yataḥ ke cin mokṣasvargāv api prati //

1.7ab

āgamapravaṇaś cāhaṃ nāpavādyaḥ skhaliteṣv apy apodyate /

1.7cd (ŚV_1.7cd_1.10cd)

na hi sadvartmanā gacchan skhaliteṣv apy apodyate //

1.8ab

yathā kathañ cid ārabdhā trayīmārgānusāriṇī /

1.8cd

vāgvṛttir alpasārāpi śraddadhānasya śobhate //

1.9ab

mīmāṃsāśāstratejobhir viśeṣeṇoj jvalīkṛte /

1.9cd

vedārthajñānaratne me tṛṣṇātīva vijṛmbhate //

1.10ab

prāyenaiva hi mīmāṃsā loke lokāyatīkṛtā /

1.10cd

tāmāstikapathe kartum ayaṃ yatnaḥ kṛto mayā //

1.11ab (ŚV_1.11ab_1.13cd)

athāto dharmajijñāsā sūtram ādyam idaṃ kṛtam /

1.11cd

dharmākhyaṃ viṣayaṃ vaktuṃ mīmāṃsāyāḥ prayojanam //

1.12ab

sarvasyaiva hi śāstrasya karmaṇo vāpi kasya cit /

1.12cd

yāvat prayojanaṃ noktaṃ tāvat tat kena gṛhyate //

1.13ab

mīmāṃsākhyā tu vidyeyaṃ bahuvidyāntarāśritā /

1.13cd

na śuśrūṣayituṃ śakyā prāganuktvā prayojanam //

1.14ab (ŚV_1.14ab_1.16cd)

vidyāntareṣu nāpy etad yady abhīṣṭaṃ prayojanam /

1.14cd

anarthaprāpaṇaṃ tāvat tebhyo nāśaṅkyate kva cit //

1.15ab

mīmāṃsāyāṃ tv ihājñāte durjñāte vāvivekataḥ /

1.15cd

nyāyamārge mahān doṣa iti yatnopacaryatā //

1.16ab

tasmāt prayojanaṃ pūrvam uktaṃ sūtrakṛtā svayam /

1.16cd

yat svenoktaṃ vadeyus tad bhāṣyakārādayaḥ katham //

1.17ab (ŚV_1.17ab_1.19cd)

siddhārthaṃ jñātasambandhaṃ śrotuṃ śrotā pravartate /

1.17cd

śāstrādau tena vaktavyaḥ sambandhaḥ saprayojanaḥ //

1.18ab

śāstraṃ prayojanaṃ caiva sambandhasyāśrayāv ubhau /

1.18cd

taduktyantargatas tasmād bhinno noktaḥ prayojanāt //

1.19ab

siddhiḥ śrotṛpravṛttīnāṃ sambandhakathanād yataḥ /

1.19cd

tasmāt sarveṣu śāstreṣu sambandhaḥ pūrvam ucyate //

1.20ab (ŚV_1.20ab_1.22cd)

yāvat prayojanenāsya sambandho nābhidhīyate /

1.20cd

asambaddhapralāpitvād bhavet tāvad asaṃgatiḥ //

1.21ab

iha tv ākṣipya sambandhaṃ bhāṣya evābhidhāsyate /

1.21cd

dharmaprasiddhyasiddhibhyāṃ, tasmān nānyo 'bhidhīyate //

1.22ab

na cāpy atrāthaśabdena śāstrasambandha ucyate /

1.22cd

sambandhaṃ kriyayor hy eṣa brūte śāstrāc ca te pṛthak //

1.23ab (ŚV_1.23ab_1.25cd)

yo 'py ayaṃ śāstrasambandho varṇyate kaiś cid āditaḥ /

1.23cd

kriyānantaryarūpo vā guruparvakramo 'pi vā //

1.24ab

sadasadbhāvayos tasya viśeṣo nopalabhyate /

1.24cd

śrotuvidhau niṣedhe vā jñāne vā śāstragocare //

1.25ab

tasmād vyākhyāṅgam icchadbhiḥ sahetuḥ saprayojanaḥ /

1.25cd

śāstrāvatārasambandho vācyo nānyas tu niṣphalaḥ //

1.26ab (ŚV_1.26ab_1.28cd)

loke ityādibhāṣyasya ṣaḍarthān sampracakṣate /

1.26cd

bhāṣyakārānusāreṇa, prayuktasyāditaḥ pṛthak //

1.27ab

sarvavyākhyām upālambhaṃ pratyākhyānaṃ tathā pare /

1.27cd

parisaṃkhyās tutī kecithaśabdasya dūṣaṇam //

1.28ab

sādhāraṇī viśiṣṭā ca sūtravyākhyā dvidhā matā /

1.28cd

viśiṣṭā pratisūtraṃ yā sarvārthā tv iyam ucyate //

1.29ab (ŚV_1.29ab_1.31cd)

pravṛttis tu padeṣv eva nivṛttiḥ sūtrasaṃśrayā /

1.29cd

vedavākyāviruddheṣu na tu sarveṣu keṣu cit //

1.30ab

adhyāhārasya vākyeṣu vyatyāsasya ca sambhavāt /

1.30cd

tenaiṣām iti sūtrāṇāṃ pārārthye saty api grahaḥ //

1.31ab

evaśabdo 'lpavācyatvād, asyāvṛttau tu gauravam /

1.31cd

prasiddhatvād avācyaṃ cet, na doṣaḥ puṅgirām ayam //

1.32ab (ŚV_1.32ab_1.34cd)

vyākhyāṅgatvābhimānena yo 'dhyāhārādyapekṣate /

1.32cd

svasaṃjñāṃ vāpi tasyedaṃ śāstrarūpaṃ nirūpyate //

1.33ab

vṛtyantareṣu keṣāñ cil laukikārthavyatikramaḥ /

1.33cd

śabdānāṃ dṛśyate teṣam upālambho 'yam ucyate //

1.34ab

athāta ity ayaṃ loke nānantarye prayujyate /

1.34cd

tasmāt tādarthyam etasya paribhāṣādibhir bhavet //

1.35ab (ŚV_1.35ab_1.37cd)

prasiddhahāniḥ śabdānām aprasiddhe ca kalpanā /

1.35cd

na kāryā vṛttikāreṇa sati siddhārthasambhave //

1.36ab

sūtrārthe kliśyataś caivaṃ dūre vedārthanirṇayaḥ /

1.36cd

tatra yatnasya bhāratvaṃ vaktṛśrotroḥ prasajyate //

1.37ab

na vyākhyāsyati sūtrāṇi codanārthaparatvataḥ /

1.37cd

yat tasya parihāro 'yaṃ pratyākhyānena cocyate //

1.38ab (ŚV_1.38ab_1.40cd)

prayāso vedavākyeṣu kāryaḥ sūtreṣv anena kim /

1.38cd

phalavattvāphalatvābhyām, ebhiḥ karaṇasammataiḥ //

1.39ab

codanārtha upetavyaḥ, nobhayaṃ yatnagauravāt /

1.39cd

padārthānāṃ prasiddhatvāt vyākhyeyaṃ nāvaśiṣyate //

1.40ab

evaṃśabdādiko granthaḥ pakṣe cāsmin samarthyate /

1.40cd

padacchedadādyabhāvena pratyākhyānamatis tv iyam //

1.41ab (ŚV_1.41ab_1.44ab)

brabīty eva hi sūtrārtham, atiriktādi ceṣyate /

1.41cd

nanv aśaktam idaṃ sūtraṃ samyak sūtritam ity api //

1.42ab

sūtre cāgamakatvādi pratyākhyāne virudhyate /

1.42cd

na copāyānabhijñena śakyopeyāvadhāraṇā //

1.43ab

nānyato vedavidbhyaś ca sūtravṛttikriyeṣyate /

1.43cd

pratyākhyānasya hetuś ca padārthānāṃ prasiddhatā //

1.44ab

yoktā sā vedavākyānaṃ tulyārthatvān nivārayet /

1.44cd (ŚV_1.44cd_1.47ab)

vākyārthe tatra sandehād vyākhyānaṃ cet pravartate //

1.45ab

sūtreṣv api samānatvāt pratyākhyānaṃ na yujyate /

1.45cd

na vyākhyātavyam ityevaṃ pratyākhyāne ca sidhyati //

1.46ab

duṣṭavyākhyā niṣedhena tadapetā na vāryate /

1.46cd

asya dṛṣṭaviruddhatvāt phalgutvāc cāpi parvayoḥ //

1.47ab

madhyame cātidaurjanyāt parisaṃkhyaiva yujyate /

1.47cd (ŚV_1.47cd_1.50ab)

vaidikaṃ jaiminīyaṃ ca yatra vākyaṃ virudhyate //

1.48ab

yathāśrutagṛhīte 'rthe tatredam upadiśyate /

1.48cd

adhyāhārādibhiḥ sūtraṃ vaidikaṃ tu yathāśrutam //

1.49ab

neyam, virodhe 'nyonyasya vaidikānāṃ bhavantu te /

1.49cd

yathā dharmāvabodhasya pramāṇaṃ vaidikaṃ vacaḥ //

1.50ab

tadarthanirṇaye hetur jaiminīyaṃ tathaiva naḥ /

1.50cd (ŚV_1.50cd_1.53cd)

vākyasāmarthyatulyatvāt tathā padatadarthayoḥ //

1.51ab

adhyāhārādibhir muktā vyākhyā sarvatra yujyate /

1.51cd

asambhavād avaśyaṃ yā virodhe 'nyatarasya tu //

1.52ab

anyāyyakalpanā sāpi vikalpena prasajyate /

1.52cd

prāthamyenāvaruddhatvād upāyavaśato 'tha vā //

1.53ab

yathāśrutena sūtreṇa nyāyyāṃ bādheta codanām /

1.53cd

tena vedāviruddhasya sati sambhava ity ayam //

1.54ab (ŚV_1.54ab_1.57ab)

vidhīyate 'rthaḥ, śeṣaṃ tu yathāprāptam anūdyate /

1.54cd

śeṣabhājāṃ bhavel lopa ity adhyāhārakalpanā //

1.55ab

viprakarṣāt paśoś ceti vibhaktiḥ pariṇamyate /

1.55cd

padena vyavadhānaṃ tu loke saṃniyamād iti //

1.56ab

sūtreṇa vyavadhānaṃ tu pānavyāpadi kalpitam /

1.56cd

paśusāmānyavidhyādau sūtram evānyathā kṛtam //

1.57ab

agnayaś ca svakālatvād deyadharmāpayātanam /

1.57cd (ŚV_1.57cd_1.60cd)

vyākhyānaṃ vākyabhedena, guṇakalpās tv amī kṛtāḥ //

1.58ab

autpattikas tu gavyasya tathoṣṇikkakubhor iti /

1.58cd

darśanāc ca viśeṣasya tathābhyudaya ity api //

1.59ab

sūtrakārapraśaṃsā vā loka ityādinocyate /

1.59cd

prasiddhair abhidhānād dhi na śiṣyāḥ kleśitā yataḥ //

1.60ab

bhavitavyaṃ tu teneti prāgasmād ekavākyatā /

1.60cd

vedādhyayanavākyād vā tenāthety asya dūṣaṇam //

1.61ab (ŚV_1.61ab_1.63cd)

prasiddhārthapadaiḥ śakyaḥ sūtrair vedārthanirṇayaḥ /

1.61cd

na ca so 'sty athaśabdasya vinā te pūrvakarmaṇā //

1.62ab

prasiddhārthaṃ padaṃ yuktaṃ tac ca nāstīti dūṣaṇam /

1.62cd

prasiddho 'py athaśabdādeḥ kiṃpadārtho 'tra varṇyate //

1.63ab

pradarśanārtham ity eke, ke cin nānārthavācinaḥ /

1.63cd

samudāyād avacchidya bhavadāsena kalpitāt //

1.64ab (ŚV_1.64ab_1.67ab)

śaktito 'vayavaṃ caiva varṇayantyaṣṭamādivat /

1.64cd

na cātra codanāvyākhyā gauravaṃ tatra coditam //

1.65ab

yad vākṣepo yathoktasya vṛttābhāvād asambhavāt /

1.65cd

yadi lokaprasiddhārthagrahaṇaṃ kriyate pade //

1.66ab

sa nāsty atrāthaśabdasyety adhyāhārādikalpanam /

1.66cd

vedādhyayanavṛttatvaṃ snānasyotkarṣakalpanā //

1.67ab

nāvyākhyāte 'thaśabdārthe jñāyate tena varṇyate /

1.67cd (ŚV_1.67cd_1.70ab)

anarthake 'tha vānyārthe prasiddhir bādhyate dhruvam //

1.68ab

tasmāc chrutārthasiddhyarthaṃ vṛttaṃ kim api gamyate /

1.68cd

viśiṣṭaliṅgavijñānād viśiṣṭe liṅginīkṣite //

1.69ab

sūtreṇāsambhavaṃ matvā naitad ity abravīt paraḥ /

1.69cd

ānantaryopadeśena taddṛṣṭārthatayāpi ca //

1.70ab

vedādhyayanam ākṣiptaṃ kim asūtritacodanā /

1.70cd (ŚV_1.70cd_1.73cd)

yena vṛttena jijñāsā vinā naivopapadyate //

1.71ab

tadānantaryam uktaṃ hi dṛṣṭārtham avakalpate /

1.71cd

kriyamāṇā ca jijñāsā niyamād yasya kasya cit //

1.72ab

kriyetānantaraiveti vyarthaṃ tadupadeśanam /

1.72cd

saṅkalpādibhir apy eṣā vinā satyaṃ na sidhyati //

1.73ab

sādhāraṇyāt tu te 'py atra nopadeśyāḥ kathañ cana /

1.73cd

tasmād dharmabubhutsāyām asādhāraṇakāraṇam //

1.74ab (ŚV_1.74ab_1.76cd)

nirvṛttaṃ sūtrakāreṣṭaṃ tac ca nākhyayanād ṛte /

1.74cd

anyasyāpīty anenaiva vedapāṭhe prabādhite //

1.75ab

prāg apīti hi vaktavyaṃ tatrāpy anyasya sambhavāt /

1.75cd

pūrveṇaiva hi labdhārthe tādṛśīṃ tv ity anena kim //

1.76ab

vakṣyamāṇam anālocya sambhavet paricodanā /

1.76cd

na tāvat sādhyate 'dyāpi codanā dharmasādhanam //

1.77ab (ŚV_1.77ab_1.79cd)

iha vā kāni vākyāni vivariṣyati jaiminiḥ /

1.77cd

dharmamātrābhidhānād dhi buddhādivacanāny api //

1.78ab

paṭhitvā dharmajijñāsety anyasyāpīti codanā /

1.78cd

yad vā bhavatu nāmedṛk sūtraṃ vedam adhītya tu //

1.79ab

jijñāsānantaraṃ kāryety atrāpi dvayam īpsitam /

1.79cd

nānadhītya na cāpy anyat kṛtvety etan na labhyate //

1.80ab (ŚV_1.80ab_1.83ab)

vakṣyamāṇavacobhaṅgyor vākyabhedaprasaṅgataḥ /

1.80cd

adhītyaiveti hi vidhau snānāder apy anantarā //

1.81ab

bhaved dharmasya jijñāsā nānantaryavidhis tadā /

1.81cd

ānantaryavidhāne tu yā vedādhyayane kṛte //

1.82ab

ity evam anuvādatvāt prāg apy eṣā prasajyate /

1.82cd

buddhavākyādipāṭhasya tādṛśīṃ tv ity apākriyā //

1.83ab

prāg apīti ca codyasya, sāmarthyād vedalābhataḥ /

1.83cd (ŚV_1.83cd_1.86ab)

naivaitayor vacobhaṅgyor eko 'py artho vidhīyate //

1.84ab

api cetyādikenoktam, kin tv ityetad vidhīyate /

1.84cd

ānantaryaṃ parastāc ca nāpi śiṃṣma itīha tu //

1.85ab

ke cid adhyāharanti, asya sūtrasyānyaparatvataḥ /

1.85cd

na vāryate 'nadhītatvaṃ nānantaryaṃ vidhīyate //

1.86ab

sāmarthyāsiddhyadṛṣṭārthaprasaṅgāt tena lakṣaṇā /

1.86cd (ŚV_1.86cd_1.89ab)

ānantaryavacovyaktir āśritaivātra lakṣyate //

1.87ab

śrutārthaṃ tv aparityajya lakṣaṇārtho vidhīyate /

1.87cd

pratītā dharmajiñāsā vedādhyāyād anantarā //

1.88ab

tatkālasyāvaruddhatvāt snānābhāvaṃ hi lakṣayet /

1.88cd

virodho yugapatprāpteḥ, daurbalyaṃ vedabādhanāt //

1.89ab

snānasya tena bādhaḥ syād dharmajijñāsayā balāt /

1.89cd (ŚV_1.89cd_1.92ab)

dṛṣṭārthatvādisaṃyuktaṃ vākyaṃ lakṣaṇayā tv iti //

1.90ab

punaruktyā gatārthatvāt tyaktaṃ kaiś cit, tad ucyate /

1.90cd

yady apy asya bhaved vācyam ānantaryam asaṃśayam //

1.91ab

tathāpi pūrvatāmātraṃ lakṣayed avirodhataḥ /

1.91cd

granthagrahaṇamātre ca kṛte snānaṃ virudhyate //

1.92ab

adhītyetyadhigamyeti vyākhyāne tv avirodhitā /

1.92cd (ŚV_1.92cd_1.95cd)

yas tv evamavirodhitvaṃ kurvannāplavanaṃ vadet //

1.93ab

adṛṣṭāyātha vāpy anyaḥ saṃskāraṃ tasya cottaram /

1.93cd

ihāsnānādiniyamo yaḥ kṛto brahmacāriṇaḥ //

1.94ab

avidhitvam anāśritya so 'vasānam apekṣate /

1.94cd

tato 'pekṣāvaśāt snānam asnānādinivartanam //

1.95ab

virodhasāhacaryābhyāṃ dṛṣṭārthatvena lakṣayet /

1.95cd

tasmād adhyayanasnānajijñāsākramavācinām //

1.96ab (ŚV_1.96ab_1.98cd)

dṛṣṭārthatvāya śabdānām evaṃ vyākhyeyam āśritā /

1.96cd

snātvā jijñāsamāno 'pi nanu vedaṃ na bādhate //

1.97ab

tenāvirodhitā tasya, ityevaṃ vadata uttaram /

1.97cd

yathaivādhyayanāt snānaṃ smaryate samanantaram //

1.98ab

tathā tataḥ paro 'py anyaḥ padārtho 'nyaḥ paras tataḥ /

1.98cd

tataś cāvaśyakartavye bādhe smārtasya kasya cit //

1.99ab (ŚV_1.99ab_1.102ab)

yogyatvād āgate kāle prāthamyāt snānabādhanam /

1.99cd

so 'yaṃ pāṭhakramasyārthād bādha ity avagamyate //

1.100ab

guṇapradhānayor vāpi virodhād guṇabādhanam /

1.100cd

snānopalakṣitā cātra nivṛttir guruveśmanaḥ //

1.101ab

virodhitvena bādhyeta na tu madhvādibhakṣaṇam /

1.101cd

tasmād gurukule tiṣṭhanmadhumāṃsādyavarjayan //

1.102ab

jijñāsetāviruddhatvād dharmam ity avagamyate /

1.102cd (ŚV_1.102cd_1.105cd)

gurugehanivṛttyaṃśo yāvac ca na samāpyate //

1.103ab

tāvat sakalavācitvān na snānaṃ paryavasyati /

1.103cd

gurugehādanāvṛttaḥ snātako hi na kathyate //

1.104ab

tatparatvavidhānāc ca na tāvad dārasaṅgrahaḥ /

1.104cd

vyākhyāya kīrtitā cātra snāyād iti punaḥ smṛtiḥ //

1.105ab

smāvartiṣṭa metyādi smṛter yady apy anantaram /

1.105cd

viparītārtham ity asmāt tadvākyād apanīyate //

1.106ab (ŚV_1.106ab_1.108cd)

athaśabdena yo bādhaḥ purastād upavarṇitaḥ /

1.106cd

tanmātrasyaiva bādho 'tra dṛṣṭārthatvāt pradarśitaḥ //

1.107ab

smṛtiprāptam idānīṃ tu madhumāṃsādyavarjanam /

1.107cd

pratiṣedhann adṛṣṭārthaṃ sūtrakāro na śobhate //

1.108ab

nivṛttya gurugehāc ca jijñāsārthaḥ punar bhavet /

1.108cd

praveśaḥ so 'py adṛṣṭārtha iti naiveha sūtritaḥ //

1.109ab (ŚV_1.109ab_1.112ab)

nirgamo hi kṛtārthasya dṛṣṭārtho guruveśmanaḥ /

1.109cd

smaryate tasya nārthaḥ syād akṛtārthasya nirgame //

1.110ab

athaśabdaprasiddhyaiva vedagrahaṇahetutā /

1.110cd

ānantaryopadeśitvād ataḥ śabdena kiṃ punaḥ //

1.111ab

yogyatvam athaśabdena yady api pratipāditam /

1.111cd

tad eva hetur atreti nātaḥśabdād vinā bhavet //

1.112ab

lakṣaṇaṃ puruṣasyaiva tadā tad dhi prasajyate /

1.112cd (ŚV_1.112cd_1.115cd)

jijñāsāyāś ca hetutve phalārthatvādi sambhavet //

1.113ab

ataḥśabdagṛhītaṃ vā tatrādhyayanam āśritam /

1.113cd

hetāvakathyamāne hi maṅgalādy apy asau vadet //

1.114ab

snānabādhasya vā hetur ata ity ucyate punaḥ /

1.114cd

yogyasyādhītavedatvān nāvasthātuṃ hi labhyate //

1.115ab

sanvācyecchāntaraṃ karma jñānaṃ vyāpnoti tāvatā /

1.115cd

jñānopasarjanā saiva na tu vidhyādi gamyate //

1.116ab (ŚV_1.116ab_1.118cd)

iṣes tu karma bāhyaḥ syād dharmaḥ sā vātha vā dvayam /

1.116cd

samānakartṛkatvaṃ tu tumunoktaṃ liṅā vidhiḥ //

1.117ab

evaṃ viṣayanānātvān na kā cit punaruktatā /

1.117cd

sūtritecchābhinirvṛttyai dvitīyecchātra sūtritā //

1.118ab

prakṛtyā vikṛtir yasmāc caturthyantā samasyate /

1.118cd

tādarthye yūpadārvādau tenāsminn asamāsatā //

1.119ab (ŚV_1.119ab_1.121cd)

sa hi tasyety anenokto dharmasyety eṣa vigrahaḥ /

1.119cd

dharmāyeti tu tādarthye ṣaṣṭhī vṛtteti kathyate //

1.120ab

prāpnoty atra caturthy eva viśeṣaś ced vivakṣitaḥ /

1.120cd

sāmānyasya vivakṣāyāṃ tādṛśaṃ kathyate katham //

1.121ab

sambandhamātra evaiṣā ṣaṣṭhyutpannā tathāpi tu /

1.121cd

viśeṣaniṣṭhatā tasyā bhāṣyakāreṇa varṇyate //

1.122ab (ŚV_1.122ab_1.124cd)

sādhanābhāsatā cātra pūrvapakṣārthagocarā /

1.122cd

anyasādhanam anyasya sādhanābhāsa ucyate //

1.123ab

kratvarthaṃ puruṣārthasya tadarthaṃ ca krator iti /

1.123cd

śeṣalakṣaṇaśabdaś ca kṛtsnaśāstravivakṣayā //

1.124ab

prasiddhaḥ śakyate jñātum prasiddhatvāt tu neṣyate /

1.124cd

aprasiddhas tv aśakyatvānnatarām ity ato 'bravīt //

1.125ab (ŚV_1.125ab_1.128cd)

jijñāsyaḥ saṃśayād dharmaḥ śreyaskaratayāpi ca /

1.125cd

asandigdho hy ajijñāsyo yo vā syān niṣprayojanaḥ //

1.126ab

svarūpādiṣu dharmasya dvidhā vipratipadyate /

1.126cd

pūrvaṃ pramāṇarūpābhyām, pādenādyasya nirṇayaḥ //

1.127ab

sthite vedapramāṇatve punar vākyārthanirṇaye /

1.127cd

matir bahuvidāṃ puṃsāṃ saṃśayān nopajāyate //

1.128ab

ke cid āhur asāv arthaḥ, ke cin nāsāv ayaṃ tv iti /

1.128cd

tannirṇayārtham apy etat paraṃ śāstraṃ praṇīyate //

2

<codanāsūtra (CDS)>

2.1ab (ŚV_2.1ab_2.3cd)

dharme sāmānyataḥ siddhe pramāṇaṃ codanocyate /

2.1cd

svarūpādes tataḥ siddhaḥ, svarūpaṃ ceha sūtryate //

2.2ab

dvayam ekena sūtreṇa śrutyarthābhyāṃ nirūpyate /

2.2cd

svarūpe 'pi hi tasyokte pramāṇaṃ kathyate 'rthataḥ //

2.3ab

kimādyapekṣitaiḥ pūrṇaḥ samarthaḥ pratyayo vidhau /

2.3cd

tena pravartakaṃ vākyaṃ śāstre 'smin codanocyate //

2.4ab (ŚV_2.4ab_2.6cd)

codanaiva pramāṇaṃ cetyetaddharme 'vadhāritam /

2.4cd

sākāṅkṣam iti manvāno yuktileśaṃ dvaye 'spṛśat //

2.5ab

sambhāvyate pramāṇatvaṃ śabdasyaivaṃvidheṣv api /

2.5cd

indriyāder asāmarthyaṃ vakṣyamāṇamadīdiśat //

2.6ab

atyantāsaty api jñānam arthe śabdaḥ karoti hi /

2.6cd

tenotsarge sthite tasya doṣābhāvāt pramāṇatā //

2.7ab (ŚV_2.7ab_2.10ab)

codanety abravīc cātra śabdamātravivakṣayā /

2.7cd

na hi bhūtādiviṣayaḥ kaś cid asti vidhāyakaḥ //

2.8ab

indriyādivyudāsena śabdo yāvan na sādhyate /

2.8cd

tāvac ca tadviśeṣasya kuto vāvasaro bhavet //

2.9ab

nimittamātraṃ vocyeta pramāṇaṃ ceha lakṣaṇam /

2.9cd

pramāṇaṃ tv api śabdo vā tajjñānaṃ vā nirūpyate /

2.10ab

padārthas tanmatir vā syād vākyārthādhigamo 'pi vā /

2.10cd (ŚV_2.10cd_2.13cd)

pūrveṣāṃ tu pramāṇatve phalatvaṃ tasya gamyate //

2.11ab

jñāne lakṣaṇaśabdo 'yaṃ yadi nāma prayujyate /

2.11cd

codanoktis tadā kāryaṃ tatkāryaṃ cāpi lakṣayet //

2.12ab

nimittamātre śabde ca pramāṇe mukhyavṛttayoḥ /

2.12cd

sāmānādhikaraṇyaṃ syāc codanālakṣaṇatvayoḥ //

2.13ab

dravyakriyāguṇādīnāṃ dharmatvaṃ sthāpayiṣyate /

2.13cd

teṣām aindriyakatve 'pi na tādrūpyeṇa dharmatā //

2.14ab (ŚV_2.14ab_2.16cd)

śreyaḥsādhanatā hy eṣāṃ nityaṃ vedāt pratīyate /

2.14cd

tādrūpyeṇa ca dharmatvaṃ tasmān nendriyagocaraḥ //

2.15ab

pradarśanārtham atroktam indriyaṃ sūtrakāravat /

2.15cd

nānyat kiñ ceti vācchedaḥ sāmānyārthaḥ prayujyate //

2.16ab

tadasāmarthyasiddhyai ca punar indriyakīrtanam /

2.16cd

kiñ ceti madhyam acchedo hetupraśne prayujyate //

2.17ab (ŚV_2.17ab_2.19cd)

yady api tv anumānasyāpy evamādau samarthatā /

2.17cd

vinā sambandhabodhena na tu tasyodbhavaḥ kva cit /

2.18ab

na sāmānyaviśeṣābhyāṃ dharmasambandhadarśanam /

2.18cd

liṅgasya kasya cit siddhaṃ yena syād anumānatā //

2.19ab

nanu śabdo 'pi sambandhabodhānnarte pravarttate /

2.19cd

padaṃ tat, na ca tadvācyo dharmaḥ, vākyārtha eva saḥ //

2.20ab (ŚV_2.20ab_2.22cd)

vākyasyāvācakatvaṃ ca, padārthānāṃ ca hetutā /

2.20cd

sambandhasyānapekṣāṇāṃ vākyārthe sthāpayiṣyate //

2.21ab

nityatvāder asiddhatvād, abhyupetyocyate 'tha vā /

2.21cd

sutarām apramāṇatvaṃ vaktṛprāmāṇyavarjanāt //

2.22ab

pramāṇāntaradṛṣṭaṃ hi śabdo 'rthaṃ prāpayet sadā /

2.22cd

smṛtivac ca svayaṃ tasya prāmāṇyaṃ nopapadyate //

2.23ab (ŚV_2.23ab_2.25cd)

nūnaṃ tatrānubhūto 'sāvityāptoktinibandhanā /

2.23cd

buddhiḥ sākṣād adṛṣṭe 'pi yuktārthe puruṣoktitaḥ //

2.24ab

nātmīyād anyadīyād vā pratyakṣāder vinā kva cit /

2.24cd

vacasaḥ satyatā dṛṣṭā tathā syāc codanāsv api //

2.25ab

tena saty api vijñāne pratijñāder yathaiva hi /

2.25cd

svātantryān na pramāṇatvaṃ tathā vede 'pi dṛśyatām //

2.26ab (ŚV_2.26ab_2.29ab)

svargayāgādisambandhaviṣayā codanā mṛṣā /

2.26cd

pratyakṣādyagatārthatvādīdṛgbuddhādivākyavat //

2.27ab

yad vāptenāpraṇītatvād bālonmattādivākyavat /

2.27cd

vyomādivac ca nityatvāt prāmāṇyasya nirākṛtiḥ //

2.28ab

yadi vā puruṣādhīnaprāmāṇyāḥ sarvacodanāḥ /

2.28cd

svato vā na pramāṇaṃ syur vākyatvāt puruṣoktivat //

2.29ab

prāmāṇyaṃ vā narāpekṣaṃ sarvaśabdeṣu gamyatām /

2.29cd (ŚV_2.29cd_2.32ab)

śabdaiḥ sambandhyamānatvād apramāṇyaṃ tathaiva hi /

2.30ab

na syād vaktṛguṇānāṃ ced vacaḥ prāmāṇyahetutā /

2.30cd

taddoṣair apramāṇatvaṃ kim ity asya bhaviṣyati //

2.31ab

evaṃ sthite tu vedasya sati vāsati vā nare /

2.31cd

prāmāṇyaṃ durlabhaṃ matvā nanv ity etadacūcudat /

2.32ab

tatra vipratiṣiddhatvaṃ buddhavākye 'pi yujyate /

2.32cd (ŚV_2.32cd_2.35ab)

tato 'pi pratyayotpattes tasmāj jātyuttaraṃ tv idam //

2.33ab

sarvavijñānaviṣayam idaṃ tāvat parīkṣyatām /

2.33cd

pramāṇatvāpramāṇatve svataḥ kiṃ parato 'tha vā //

2.34ab

svato 'satām asādhyatvāt ke cid āhur dvayaṃ svataḥ /

2.34cd

apare kāraṇotpannaguṇadoṣāvadhāraṇāt //

2.35ab

svatas tāvad dvayaṃ nāsti, virodhāt, parato na ca /

2.35cd (ŚV_2.35cd_2.38cd)

niḥsvabhāvatvam evaṃ hi jñānarūpe prasajyate /

2.36ab

kathaṃ hy anyānapekṣasya viparītātmasambhavaḥ /

2.36cd

kimātmakaṃ bhavet tac ca svabhāvadvayavarjitam /

2.37ab

vijñānavyaktibhedena bhavec ced aviruddhatā /

2.37cd

tathāpy anyānapekṣatve kiṃ kveti na nirūpyate //

2.38ab

tasmāt svābhāvikaṃ teṣām apramāṇatvam iṣyatām /

2.38cd

prāmāṇyañ ca parāpekṣam, atra nyāyo 'bhidhīyate //

2.39ab (ŚV_2.39ab_2.41cd)

aprāmānyam avastutvān na syāt kāraṇadoṣataḥ /

2.39cd

vastutvāt tu guṇais teṣāṃ prāmāṇyam upajanyate //

2.40ab

prāmāṇyaṃ hi yadotsargāt tadabhāvo 'tha kṛtrimaḥ /

2.40cd

tadā svapnādibodhe 'pi prāmāṇyaṃ kena vāryate //

2.41ab

matpakṣe kāraṇābhāvāt prāmānyaṃ nopajāyate /

2.41cd

hetumattvaprasaṅgo 'to na bhaviṣyaty avastunaḥ //

2.42ab (ŚV_2.42ab_2.45ab)

indriyādiguṇāś cāsya kāraṇam, tadasad dvidhā /

2.42cd

duṣṭatvād indriyādīnām abhāve 'nyatamasya vā /

2.43ab

ata eva ca vo bhrāntir doṣair mithyātvadhīr iti /

2.43cd

tadvyāptes tu guṇābhāvas tatkṛtā hy apramāṇatā //

2.44ab

tasmāt kāraṇaśuddhatvaṃ jñānaprāmāṇyakāraṇam /

2.44cd

svabhāvato 'pramāṇatvaṃ tadabhāvena lakṣyate /

2.45ab

anvayavyatirekābhyām aprāmāṇyaṃ na doṣataḥ /

2.45cd (ŚV_2.45cd_2.48cd)

nājñāne dṛśyate hy etatkāraṇābhāvahetuke //

2.46ab

tataś ca puruṣābhāvāt sati vā śuddhyasambhavāt /

2.46cd

nirmūlatvāt pramāṇatvaṃ codanāyāṃ na yujyate //

2.47ab

svataḥ sarvapramāṇānāṃ prāmāṇyam iti gamyatām /

2.47cd

na hi svato 'satī śaktiḥ kartum anyena śakyate //

2.48ab

ātmalābhe ca bhāvānāṃ kāraṇāpekṣatā bhavet /

2.48cd

labdhātmanāṃ svakāryeṣu pravṛttiḥ svayam eva tu /

2.49ab (ŚV_2.49ab_2.51cd)

jāte 'pi yadi vijñāne tāvan nārtho 'vadhāryate /

2.49cd

yāvatkāraṇaśuddhatvaṃ na pramāṇāntarād bhavet //

2.50ab

tatra jñānāntarotpādaḥ pratīkṣyaḥ kāraṇāntarāt /

2.50cd

yāvad dhi na paricchinnā śuddhis tāvad asatsamā //

2.51ab

tasyāpi kāraṇe śuddhe tajjñāne syāt pramāṇatā /

2.51cd

tasyāpy evam itīcchaś ca na kva cid vyavatiṣṭhate //

2.52ab (ŚV_2.52ab_2.54cd)

yadā svataḥ pramāṇatvaṃ tadānyan naiva gṛhyate /

2.52cd

nivarttatte hi mithyātvaṃ doṣājñānād ayatnataḥ //

2.53ab

tasmād bodhātmakatvena prāptā buddheḥ pramāṇatā /

2.53cd

arthānyathātvahetūtthadoṣajñānād apodyate //

2.54ab

aprāmāṇyaṃ tridhā bhinnaṃ mithyātvājñānasaṃśayaiḥ /

2.54cd

vastutvād dvividhasyātra sambhavo duṣṭakāraṇāt //

2.55ab (ŚV_2.55ab_2.58ab)

avijñāne tu doṣāṇāṃ vyāpāro naiva kalpyate /

2.55cd

kāraṇābhāvatas tv eva tatsiddhaṃ nastvaduktivat //

2.56ab

doṣataś cāpramāṇatve svataḥprāmāṇyavādinām /

2.56cd

guṇajñānānavasthāvan na doṣeṣu prasajyate //

2.57ab

sākṣād viparyayajñānāl laghvyeva tv apramāṇatā /

2.57cd

pūrvābādhena notpattir uttarasya hi sidhyati //

2.58ab

duṣṭakāraṇabodhe tu siddhe 'pi viṣayāntare /

2.58cd (ŚV_2.58cd_2.61cd)

arthāt tulyārthatāṃ prāpya bādho godohanādivat //

2.59ab

tatra doṣāntarajñānaṃ bādhadhīr vā parā na cet /

2.59cd

tadudbhūtau dvitīyasya mithyātvād ādyamānatā //

2.60ab

svata eva hi tatrāpi doṣājñānāt pramāṇatā /

2.60cd

doṣajñāne tv anutpanne na śaṅkyā niṣpramāṇatā //

2.61ab

evaṃ tricaturajñānajanmano nādhikā matiḥ /

2.61cd

prārthyate tāvataivaikaṃ svataḥ prāmāṇyam aśnute //

2.62ab (ŚV_2.62ab_2.64cd)

śabde doṣodbhavas tāvad vaktradhīna iti sthitiḥ /

2.62cd

tadabhāvaḥ kva cit tāvad guṇavadvaktṛkatvataḥ /

2.63ab

tadguṇair apakṛṣṭānāṃ śabde saṃkrāntyasambhavāt /

2.63cd

yadā vaktur abhāvena na syur doṣā nirāśrayāḥ /

2.64ab

pauruṣeye dvayaṃ dṛṣṭaṃ doṣābhāvo guṇās tathā /

2.64cd

prāmāṇyaṃ tatra guṇato naiva syād ity udāhṛtam //

2.65ab (ŚV_2.65ab_2.68ab)

tasmād guṇebhyo doṣāṇām abhāvas tadabhāvataḥ /

2.65cd

aprāmāṇyadvayāsattvaṃ tenotsargo 'napoditaḥ //

2.66ab

pratyayotpattihetutvāt prāmāṇyaṃ nāpanīyate /

2.66cd

doṣābhāvo guṇebhyaś cen nanu saivāsthitir bhavet //

2.67ab

tadā tu vyāpriyante hi jñāyamānatayā guṇāḥ /

2.67cd

doṣābhāve tu vijñeye sattāmātropakāriṇaḥ //

2.68ab

tatrāpavādanirmuktir vaktrabhāvāl laghīyasī /

2.68cd (ŚV_2.68cd_2.71cd)

vede tenāpramāṇatvaṃ nāśaṅkām api gacchati //

2.69ab

ato vaktranadhīnatvāt prāmāṇye tadupāsanam /

2.69cd

na yuktam, apramāṇatve kalpye tatprārthanā bhavet //

2.70ab

tataś cāptāpraṇītatvaṃ na doṣāyātra jāyate /

2.70cd

prayogāṇāṃ tu sarveṣāṃ vakṣyāmaḥ pratisādhanam //

2.71ab

pauruṣeye tu vacane pramāṇāntaramūlatā /

2.71cd

tadabhāve hi tad duṣyeditaran na kadā cana /

2.72ab (ŚV_2.72ab_2.74cd)

tenetaraiḥ pramāṇair yā codanānām asaṅgatiḥ /

2.72cd

tayaiva syāt pramāṇatvam anuvādatvam anyathā //

2.73ab

anyasyāpi pramāṇatve saṅgatir naiva kāraṇam /

2.73cd

tulyārthānāṃ vikalpyatvād ekaṃ tatra hi bodhakam //

2.74ab

yatrāpi syāt paricchedaḥ pramāṇair uttaraiḥ punaḥ /

2.74cd

nūnaṃ tatrāpi pūrveṇa so 'rtho nāvadhṛtas tathā //

2.75ab (ŚV_2.75ab_2.78ab)

saṅgatyā yadi ceṣyeta pūrvapūrvapramāṇatā /

2.75cd

pramāṇāntaram icchanto na vyavasthāṃ labhemahi /

2.76ab

kasya cit tu yadīṣyeta svata eva pramāṇatā /

2.76cd

prathamasya tathābhāve pradveṣaḥ kiṃnibandhanaḥ //

2.77ab

śrotradhīś cāpramāṇaṃ syād itarābhir asaṅgateḥ /

2.77cd

syāc cet tajjanitenaiva jñānenānyena saṅgatiḥ //

2.78ab

vede 'pi śatakṛtvaḥ syād buddhir uccāraṇānugā /

2.78cd (ŚV_2.78cd_2.81ab)

sādhanāntarajanyā tu buddhir nāsti dvayor api //

2.79ab

yathā tv ekendriyādhīnajñānāntaranibandhanā /

2.79cd

saṅgatiḥ kāraṇaṃ prāptā tathā vede 'pi kalpyatām //

2.80ab

tasmād dṛḍhaṃ yadutpannaṃ nāpi saṃvādamṛcchati /

2.80cd

jñānāntareṇa vijñānaṃ tatpramāṇaṃ pratīyatām //

2.81ab

na cānumānataḥ sādhyā śabdādīnāṃ pramāṇatā /

2.81cd (ŚV_2.81cd_2.84cd)

sarvasyaiva hi mā prāpat pramāṇāntarasādhyatā //

2.82ab

nanu pramāṇam ityevaṃ pratyakṣādi na gṛhyate /

2.82cd

na cetthamagṛhītena vyavahāro 'vakalpate //

2.83ab

prāmāṇyaṃ grahaṇāt pūrvaṃ svarūpeṇaiva saṃsthitam /

2.83cd

nirapekṣaṃ svakāryeṣu gṛhyate pratyayāntaraiḥ //

2.84ab

tenāsya jñāyamānatvaṃ prāmāṇye nopayujyate /

2.84cd

viṣayānubhāvo hy atra pūrvasmād eva labhyate /

2.85ab (ŚV_2.85ab_2.87cd)

apramāṇaṃ punaḥ svārthagrāhakaṃ syāt svarūpataḥ /

2.85cd

nivṛttis tasya mithyātve nāgṛhīte parair bhavet //

2.86ab

na hy arthasyātathābhāvaḥ pūrveṇārthas tathātvavat /

2.86cd

tatrāpy arthānyathābhāve dhīr yad vā duṣṭakāraṇe //

2.87ab

tāvataiva ca mithyātvaṃ gṛhyate nānyahetukam /

2.87cd

utpattyavasthaṃ caivedaṃ pramāṇam iti mīyate //

2.88ab (ŚV_2.88ab_2.90cd)

ato yatrāpi mithyātvaṃ parebhyaḥ pratipādyate /

2.88cd

tatrāpy etad dvayaṃ vācyaṃ na tu sādharmyamātrakam //

2.89ab

codanārthānyathābhāvaṃ kurvataś cānumānataḥ /

2.89cd

tajjñānenaiva yo bādhaḥ sa kathaṃ vinivāryate //

2.90ab

tanmithyātvād abādhaś cet, prāptam anyonyasaṃśrayam /

2.90cd

nānumānād ato 'nyad dhi bādhakaṃ kiñ cid asti te //

2.91ab (ŚV_2.91ab_2.93cd)

na cānyair agrahe 'rthasya syād abhāvo rasādivat /

2.91cd

teṣāṃ jihvādibhir yasmān niyamo grahaṇe 'sti hi //

2.92ab

taddhiyaivārthabodhaś cet, tādṛgdharme bhaviṣyati /

2.92cd

mamāsiddham idaṃ kin tu vedāj jāte 'vabodhane /

2.93ab

vaktuṃ na dveṣamātreṇa yujyate satyavādinā /

2.93cd

dveṣād asammatatvād vā na ca syād apramāṇatā //

2.94ab (ŚV_2.94ab_2.97ab)

na cātmecchābhyanujñābhyāṃ prāmāṇyam avakalpate /

2.94cd

agnidāhādiduḥkhasya na hy apratyakṣateṣyate //

2.95ab

na cābhilāpikaṃ jñānaṃ prāmāṇyenāvadhāryate /

2.95cd

tasmād ālokavad vede sarvasādhāraṇe sati //

2.96ab

naivaṃ vipratipattavyam, bauddhāder vakṣyate 'ntaram /

2.96cd

puruṣāśaktitas tatra sāpavādatvasambhavaḥ //

2.97ab

vedasyāpauruṣeyatve siddhā tv evaṃ pramāṇatā /

2.97cd (ŚV_2.97cd_2.100cd)

kartṛmattve tu vedasya samyaṅmithyātvavādibhiḥ //

2.98ab

kartā guṇāś ca doṣāś ca mahājanaparigrahaḥ /

2.98cd

evamādi vinā yuktyā kalpyam, mīmāṃsakaiḥ punaḥ //

2.99ab

idānīm iva sarvatra dṛṣṭān nādhikam iṣyate /

2.99cd

evambhūtasya vedasya jñānotpattiṃ prakurvataḥ //

2.100ab

svarūpaviparītatvasaṃśayau bhāṣyavāritau /

2.100cd

nivārayiṣyate cāpi duṣṭakāraṇakalpanā //

2.101ab (ŚV_2.101ab_2.104ab)

puruṣābhāvatas tena taddvāreṇāpy aśaṅkitau /

2.101cd

tathā satyatathābhāvo buddhyanutpattim āśritaḥ //

2.102ab

tatra vipratiṣiddhatvaṃ bravītītyevamādinā /

2.102cd

yathādṛṣṭārthavāditvaṃ tac cet pratyayitāditi //

2.103ab

indriyeti tu mūlaṃ ced asyāstītyevam abravīt /

2.103cd

draṣṭṛtvasatyavāditve tac cet pratyayitāditi //

2.104ab

dṛśyamānārthavāditve syād anāptoktisatyatā /

2.104cd (ŚV_2.104cd_2.107cd)

evaṃ tv ekāṅgavaikalyāt pratyudāharaṇasthitiḥ //

2.105ab

ekaikābhāvamātre syād āptatvaindriyakatvayoḥ /

2.105cd

apratyayitapakṣe syād aindriyasyāpy asatyatā //

2.106ab

anindriyatvapakṣe vā satpratyayitabhāṣitam /

2.106cd

vyāhatagranthataivaṃ syāt, tasmāt pūrveṇa satyatā //

2.107ab

pareṇa mūlasadbhāva indriyeṇa tu darśitaḥ /

2.107cd

aprāmāṇyanivṛttyarthaṃ doṣābhāvopavarṇanam //

2.108ab (ŚV_2.108ab_2.110cd)

guṇāt prāmāṇyam ityevaṃ tatpūrvaṃ sunirākṛtam /

2.108cd

pūrvatra pratiṣiddhatvān naitat prāmāṇyakāraṇam //

2.109ab

samuccayārtho vāśabdaḥ pūrvasmin, uttaratra ca /

2.109cd

vikalpenobhayor āha pratyudāharaṇe pṛthak //

2.110ab

śakye 'py asatye mithyātvaṃ dṛṣṭaṃ satye 'py aśaktike /

2.110cd

nānena vacaneneha sarvajñatvanirākriyā //

2.111ab (ŚV_2.111ab_2.114ab)

vacanād ṛta ityevam apavādo hi saṃśritaḥ /

2.111cd

yadi ṣaḍbhiḥ pramāṇaiḥ syāt sarvajñaḥ kena vāryate //

2.112ab

ekena tu pramāṇena sarvajño yena kalpyate /

2.112cd

nūnaṃ sa cakṣuṣā sarvān rasādīn pratipadyate //

2.113ab

yajjātīyaiḥ pramāṇais tu yajjātīyārthadarśanam /

2.113cd

bhaved idānīṃ lokasya tathā kālāntare 'py abhūt /

2.114ab

yatrāpy atiśayo dṛṣṭaḥ sa svārthānatilaṅghanāt /

2.114cd (ŚV_2.114cd_2.117cd)

dūrasūkṣmādidṛṣṭau syān na rūpe śrotravṛttitā //

2.115ab

bhaviṣyati na dṛṣṭaṃ ca pratyakṣasya manāgapi /

2.115cd

sāmarthyam, nānumānāder liṅgādirahite kva cit //

2.116ab

sarvajñakalpanānyais tu vede cāpauruṣeyatā /

2.116cd

tulyatā kalpitā yena tenedaṃ sampradhāryatām //

2.117ab

sarvajño dṛśyate tāvan nedānīm asmadādibhiḥ /

2.117cd

nirākaraṇavacchakyā na cāsīd iti kalpanā //

2.118ab (ŚV_2.118ab_2.120cd)

na cāgamena sarvajñaḥ, tadīye 'nyonyasaṃśrayāt /

2.118cd

narāntarapraṇītasya prāmāṇyaṃ gamyate katham //

2.119ab

na cāpy evamparo nityaḥ śakyo labdhum ihāgamaḥ /

2.119cd

nityaś ced arthavādatvaṃ tatpare syād anityatā //

2.120ab

āgamasya ca nityatve siddhe tatkalpanā vṛthā /

2.120cd

yatas taṃ pratipadyante dharmam eva tato narāḥ //

2.121ab (ŚV_2.121ab_2.123cd)

yo 'pīndriyārthasambandhaviṣaye satyavāditām /

2.121cd

dṛṣṭvā tadvacanatvena śraddheye 'rthe 'pi kalpayet //

2.122ab

tenāpi pāratantryeṇa bādhitā syāt pramāṇatā /

2.122cd

prāmāṇyaṃ cet svayaṃ tasya kāpekṣānyendriyādiṣu //

2.123ab

yathaivātrendriyādibhyaḥ paricchedāt pramāṇatā /

2.123cd

śraddheye 'pi tathaiva syān na svātantryeṇa labhyate /

2.124ab (ŚV_2.124ab_2.126cd)

yathā ca teṣāṃ satyatvaṃ sidhyaty etena hetunā /

2.124cd

tathānyānavabuddhārthaprāmāṇyābhāvasādhanam /

2.125ab

aśraddheyārthasatyatvaṃ śraddheye cāpy asatyatā /

2.125cd

pūrvajñānānuvāditvaṃ dṛṣṭāntavad iheṣyatām //

2.126ab

api cālaukikārthatve sati puṃvākyahetukam /

2.126cd

mithyātvaṃ bauddhavākyānāṃ syād anyonyaṃ sapakṣataḥ //

2.127ab (ŚV_2.127ab_2.129cd)

dharmādharmātiriktārthe prāmāṇyaṃ ca prasajyate /

2.127cd

sāṃkhyādiṣu ca jīvatsu dṛṣṭānto durlabho 'sya ca /

2.128ab

alaukikārthavācitvaṃ nṛvākyatve satīti ca /

2.128cd

parasparam apekṣyaiva bauddhādeḥ syān mṛṣārthatā //

2.129ab

vaded evaṃ ca yo nāma vādī prathamasaṅgataḥ /

2.129cd

tasyāpi hetuḥ syād eṣa bhavantaṃ pratyasaṃśayam //

2.130ab (ŚV_2.130ab_2.132cd)

buddhādīnām asarvajñam iti satyaṃ vaco mama /

2.130cd

maduktatvād yathaivāgnir uṣṇo bhāsvara ity api //

2.131ab

pratyakṣaṃ ca maduktatvaṃ tvayā sādhyā taduktatā /

2.131cd

tena hetur madīyaḥ syāt sandigdhāsiddhatā tava //

2.132ab

pratyakṣādyavisaṃvādi prameyatvādi yasya ca /

2.132cd

sadbhāvavāraṇe śaktaṃ ko nu taṃ kalpayiṣyati //

2.133ab (ŚV_2.133ab_2.135cd)

na cāpi smṛtyavicchedāt sarvajñaḥ parikalpyate /

2.133cd

vigānāt, chinnamūlatvāt, kaiś cid eva parigrahāt //

2.134ab

sarvajño 'sāv iti hy eva tatkāle tu bubhutsubhiḥ /

2.134cd

tajjñānajñeyavijñānarahitair gamyate katham //

2.135ab

kalpanīyāś ca sarvajñā bhaveyur bahavas tava /

2.135cd

ya eva syād asarvajñaḥ sa sarvajñaṃ na budhyate //

2.136ab (ŚV_2.136ab_2.138cd)

sarvajño 'navabuddhaś ca yenaiva syān na taṃ prati /

2.136cd

tadvākyānāṃ pramāṇatvaṃ mūlājñāne 'nyavākyavat //

2.137ab

rāgādirahite cāsmin nirvyāpāre vyavasthite /

2.137cd

deśanānyapraṇītaiva syād ṛte pratyavekṣaṇāt //

2.138ab

sānnidhyamātratas tasya puṃsaścintāmaṇer iva /

2.138cd

niḥsaranti yathākāmaṃ kuḍyādibhyo 'pi deśanāḥ //

2.139ab (ŚV_2.139ab_2.142ab)

evamādyucyamānaṃ tu śraddadhānasya śobhate /

2.139cd

kuḍyādiniḥsṛtatvāc ca nāśvāso deśanāsu naḥ //

2.140ab

kin nu buddhapraṇītāḥ syuḥ kimu kaiś cid durātmabhiḥ /

2.140cd

adṛśyair vipralambhārthaṃ piśācādibhir īritāḥ //

2.141ab

evaṃ yaiḥ kevalaṃ jñānam indriyādyanapekṣiṇaḥ /

2.141cd

sūkṣmātītādiviṣayaṃ jīvasya parikalpitam //

2.142ab

narte tadāgamāt sidhyen na ca tenāgamo vinā /

2.142cd (ŚV_2.142cd_2.145ab)

dṛṣṭānto 'pi na tasyānyo nṛṣu kaś cit pravartate //

2.143ab

nityāgamāvabodho 'pi pratyākhyeyo 'nayā diśā /

2.143cd

na hi tatrāpi visrambho dṛṣṭo 'nena kṛto 'tha vā //

2.144ab

sarvadā cāpi puruṣāḥ prāyeṇānṛtavādinaḥ /

2.144cd

yathādyatve na visrambhas tathātītārthakīrtane //

2.145ab

svapnādijñānavac cāpi pratyayo 'syāgamārthayoḥ /

2.145cd (ŚV_2.145cd_2.148ab)

bhaved iti saśaṅkānāṃ prāmāṇyaṃ gamyate katham //

2.146ab

puruṣātiśayaś ceṣṭaḥ saiva cāgamanityatā /

2.146cd

kalpitaṃ smaraṇaṃ cāsya janmāntaranibandhanam //

2.147ab

grāhyatve cāgamasyaivaṃ dveṣo 'rthagrahaṇe vṛthā /

2.147cd

yo hy anuccāritaṃ śabdaṃ gahṇātyarthe 'sya kā kathā /

2.148ab

pumāṃs tāvat svatantraḥ syād arthagrahaṇavādinām /

2.148cd (ŚV_2.148cd_2.151cd)

āgamapratibhāne tu pāratantryaṃ dvayor api //

2.149ab

anekapuruṣasthatvād ekatraiva ca janmani /

2.149cd

grahaṇasmaraṇād vede na svātantryaṃ vihanyate //

2.150ab

anyathākaraṇe cāsya bahubhyaḥ syān nivāraṇam /

2.150cd

ekasya pratibhānaṃ tu kṛtakān na viśiṣyate //

2.151ab

ataś ca sampradāye ca naikaḥ puruṣa iṣyate /

2.151cd

bahavaḥ paratantrāḥ syuḥ sarve hy adyatvavannarāḥ //

2.152ab (ŚV_2.152ab_2.155ab)

evaṃ ca kalpayantyanye yāvadāgamasiddhaye /

2.152cd

tāvan na kalpayaty etat samatvaṃ jaimineḥ paraiḥ //

2.153ab

na hi dṛṣṭādhikaṃ kiñ cit prāmāṇye tena kalpyate /

2.153cd

aprāmāṇyanimitteṣu parasyādṛṣṭakalpanā //

2.154ab

dṛṣṭaprāmāṇyabādhaś ca nāstikasya prasajyate /

2.154cd

utpanne sati vijñāne balād bādhaprakalpanā //

2.155ab

sādhite puruṣābhāve nirdoṣajñānajanmanaḥ /

2.155cd (ŚV_2.155cd_2.158ab)

pratyakṣān nāstikair vācyo viśeṣaś codanādhiyaḥ //

2.156ab

upadeśo 'nyathā na syād atīndriyanidandhanaḥ /

2.156cd

tasya kartrā na ced dṛṣṭaḥ so 'rtha ity arthakalpanā //

2.157ab

yad vānumānam evedam upadeśitvam ucyate /

2.157cd

dṛṣṭārthapūrvatāvyāptam, vyatireko 'sya nanv iti //

2.158ab

anyathāpy upapannatvaṃ vyāmohād iti kathyate /

2.158cd (ŚV_2.158cd_2.161ab)

liṅgasya vyabhicāro vā bālavākyanidarśanāt /

2.159ab

vedāj jñātvopadiṣṭaṃ ced ityevaṃ siddhasādhanam /

2.159cd

vedād apītyanenoktam, manvādeś caitad iṣyate //

2.160ab

anyathā saṃvidāno 'pi vivakṣaty anyathā yataḥ /

2.160cd

tasmād ekāntato nāsti puṃvākyāt taddhiyāṃ gatiḥ //

2.161ab

bhrāntasyānyavivakṣāyām anyad vākyaṃ ca dṛśyate /

2.161cd (ŚV_2.161cd_2.164cd)

yathāvivakṣam apy etat tasmān naiva pravartate //

2.162ab

vaktṛdhīr āptavākyeṣu gamyate, anyatra viplutiḥ /

2.162cd

tenotsargāpavādābhyāṃ vacasaḥ śaktir ucyate //

2.163ab

padārtharacanāyatto vākyārthapratyayodbhavaḥ /

2.163cd

vivakṣāpūrvavijñānavaśāc ca racanākṛtiḥ //

2.164ab

vivakṣāntarayuktā hi kurvāṇā racanāntaram /

2.164cd

āvāpodvāpabhedena dṛśyante 'rtheṣu mānavāḥ /

2.165ab (ŚV_2.165ab_2.168ab)

tenārthapratyayotpāde śroturjāte 'pi vākyataḥ /

2.165cd

jñāto nūnam aneneti vakturjñāne matir bhavet //

2.166ab

āptoktikāraṇaṃ kañ cid anuyuṅkte naraṃ yadā /

2.166cd

tadā ca nirdiśatyāptaṃ sa jānātyetad ityasau //

2.167ab

tajjñānāntaritatvāc ca śabdās tāvad udāsate /

2.167cd

prāmāṇyasthāpanaṃ tu syād vaktṛdhīhetusambhavāt //

2.168ab

arthe pūrvapratīte 'pi niścayo hi tadāśrayaḥ /

2.168cd (ŚV_2.168cd_2.171ab)

tenārthajñānagamyāpi prāmāṇye saiva pūrvabhāk /

2.169ab

ato 'tra puṃnimittatvād upapannā mṛṣārthatā /

2.169cd

na tu syāt tatsvabhāvatvaṃ vede vakturabhāvataḥ /

2.170ab

tadbuddhyantarayor nāstīty artho 'rthaiś ca pratīyate /

2.170cd

ato na jñānapūrvatvam apekṣyaṃ nāyathārthatā //

2.171ab

apramāṇatvasiddhau vā dṛṣṭānto ya udāhṛtaḥ /

2.171cd (ŚV_2.171cd_2.174cd)

buddhādivacanaṃ tasya sādhyenāsaṅgatocyate //

2.172ab

teṣām api hi yat kāryaṃ pūrvatra pratipāditam /

2.172cd

tatra samyaktvam arthe tu vyāpāro naiva vidyate //

2.173ab

svavyāpārātirikte 'rthe vedasyāpi mṛṣārthatā /

2.173cd

pūrvapakṣārthavattvena prasaktā siddhasādhyatā //

2.174ab

ajñātvaivamabhiprāyaṃ kṛtakākṛtakatvayoḥ /

2.174cd

satyamithyātvahetūktimātrajñānāt paro 'bravīt //

2.175ab (ŚV_2.175ab_2.178ab)

nanu sāmānyatodṛṣṭam, nānyatvād ityadūṣaṇam /

2.175cd

anyatvād eva dṛṣṭānto na hi pakṣe sapakṣatā //

2.176ab

tasmād ayam abhiprāyo bhāṣyakārasya varṇyate /

2.176cd

abhyupetyārthaviṣayaṃ vākyavyāpāram ucyate /

2.177ab

yadi syād vyavadhāne 'pi vākyārthāpekṣayānṛtam /

2.177cd

dṛṣṭānto nṛvaco 'trāpi hetuḥ sādhāraṇo bhavet //

2.178ab

satyeṣv api hi dṛṣṭaiva paurṣeyeṣu vākyatā /

2.178cd (ŚV_2.178cd_2.181ab)

atīndriye 'pi kiñ cid dhi satyaṃ dṛṣṭaṃ yadṛcchayā //

2.179ab

nānyatvād iti cānena paroktād anyatocyate /

2.179cd

anyo hy eṣa tadābhāsaḥ, vipakṣaṃ vānyam abravīt /

2.180ab

yad vānyasmād visaṃvādān mithyātvaṃ tatra na tv iha /

2.180cd

viṣayasyāpi cānyatvāt sādhanāsaṅgataiva sā //

2.181ab

na hy anyasyeti naikasmin mṛṣārthe 'nyamṛṣārthatā /

2.181cd (ŚV_2.181cd_2.184ab)

vivakṣāyā mṛṣārthatve na ca vākye mṛṣārthatā //

2.182ab

śyāmatve puṃstvavac caitat sādhāraṇye nidarśanam /

2.182cd

parokter vāpi duṣṭatvād vikalpasamam ucyate //

2.183ab

yad vā pramāṇam evedaṃ samyaktve 'nyatvam ucyate /

2.183cd

dhiruddhāvyabhicāritvaṃ bādho vāpy anumānataḥ /

2.184ab

codanājanitā buddhiḥ pramāṇaṃ doṣavarjitaiḥ /

2.184cd (ŚV_2.184cd_2.187cd)

kāraṇair janyamānatvāl liṅgāptoktyakṣabuddhivat /

2.185ab

tathānāptāpraṇītoktijanyatvād bādhavarjanāt /

2.185cd

deśakālādibhedādau cāptoktipratyayo yathā //

2.186ab

akartṛkatvasiddhyā ca hetutvaṃ sādhayiṣyate /

2.186cd

evamādyavabudhyāyaṃ nānyatvād ity avocata /

2.187ab

pratyakṣas tv iti dārḍhyaṃ vā prāthamyaṃ vāpi lakṣayet /

2.187cd

svarūpataḥ pramāṇatvaṃ mithyātvaṃ pararūpataḥ //

2.188ab (ŚV_2.188ab_2.190cd)

jñānābhāvaś ca mithyātvaṃ dvayasyāsambhavād yadi /

2.188cd

pratyakṣaṃ tatpareṣāṃ ca siddham asyānumānataḥ //

2.189ab

yathā ca tava mithyātvaṃ sādhanaṃ sādhayed idam /

2.189cd

tathā ca bādhakādhīnaṃ mithyātvam api sādhayet //

2.190ab

dharma ity upasaṃhārye yacchreyaskarabhāṣaṇam /

2.190cd

taddharmapadavācyārthanirūpaṇavivakṣayā //

2.191ab (ŚV_2.191ab_2.194ab)

śreyo hi puruṣaprītiḥ sā dravyaguṇakarmabhiḥ /

2.191cd

codanālakṣaṇaiḥ sādhyā tasmāt teṣv eva dharmatā //

2.192ab

anyat sādhyam adṛṣṭvaiva yāgādīnanuniṣṭhataḥ /

2.192cd

dhārmikatvasamākhyānaṃ tadyogād iti gamyate //

2.193ab

paśvādīni ca dharmasya phalānīti vyavasthitam /

2.193cd

citrāgodohanādīnāṃ tāny uktāni phalāni ca //

2.194ab

tasmāt teṣv eva dharmatvam, dhrmāṇīti ca darśanāt /

2.194cd (ŚV_2.194cd_2.197cd)

liṅgasaṃkhyāvinirmukto dharmaśabdo nidarśanam /

2.195ab

antaḥkaraṇavṛttau vā vāsanāyāṃ ca cetasaḥ /

2.195cd

pudgaleṣu ca puṇyeṣu nṛguṇe 'pūrvajanmani //

2.196ab

prayogo dharmaśabdasya na dṛṣṭaḥ, na ca sādhanam /

2.196cd

puruṣārthasya te jñātuṃ śakyante codanādibhiḥ //

2.197ab

na ca vastvantaraṃ śakyam apūrvaṃ svargayāgayoḥ /

2.197cd

jñātuṃ sādhanabhūtaṃ vā sādhyaṃ vā nāpy ato 'nyathā /

2.198ab (ŚV_2.198ab_2.201ab)

śrutasādhanasādhyatvatyāgenāśrutakalpanā /

2.198cd

prasajyetāsya tādrūpye vyatireke tv arūpatā //

2.199ab

tasmāt phale pravṛttasya yāgādeḥ śaktimātrakam /

2.199cd

utpattau vāpi paśvāder apūrvaṃ na tataḥ pṛthak //

2.200ab

śaktayaḥ sarvabhāvānāṃ bhāvaśabdair viśeṣataḥ /

2.200cd

nopākhyāyanta ityevaṃ nāpūrvaṃ dharmaśabdatā /

2.201ab

purastāc codanāśabdo vidhāv eva vyavasthitaḥ /

2.201cd (ŚV_2.201cd_2.204cd)

na ca tallakṣaṇā hiṃsā pratyudāharaṇaṃ katham //

2.202ab

codanālakṣaṇo yaś ca śyenādir hi gamyate /

2.202cd

niṣedhābhāvatas tasya kathaṃ brūyād anarthatā //

2.203ab

yady api syād vidhispṛṣṭe niṣedho naiva tādṛśaḥ /

2.203cd

vijñāyate hy anarthatvaṃ ṣoḍaśigrahaṇādivat //

2.204ab

codanālakṣaṇaṃ coktvā niṣiddhatvād virudhyate /

2.204cd

śyenādāv upadiṣṭe ca hiṃsā hīti na yujyate //

2.205ab (ŚV_2.205ab_2.208ab)

hiṃsā hi phalam eteṣāṃ bhinnā tebhyaḥ svarūpataḥ /

2.205cd

sā hi prāṇaviyogātmā śyenas tatrāsivatpṛthak //

2.206ab

upadeśābhidhānaṃ ca nāvidheye 'vakalpate /

2.206cd

śyenāder avidhāne ca kasyānyasya vidheyatā //

2.207ab

sarvatrāvasthito nyāyo bhāvanāṃśadvaye vidhiḥ /

2.207cd

sa bādhyeta, iha ye cāmī jyotiṣṭomādayo matāḥ //

2.208ab

dharmatvena na te 'pi syur hiṃsāsādhanakā hi te /

2.208cd (ŚV_2.208cd_2.211cd)

na cāvidhīyamānasya phalatatsādhanāṅgatā //

2.209ab

sādhanatvena vihitaṃ na cāvihitam ucyate /

2.209cd

sādhyatvena vidhānaṃ tu naiveṣṭaṃ lokavedayoḥ //

2.210ab

tenaivamarthaśabdasya prayojanam ihocyate /

2.210cd

pravṛttau vā nivṛttau vā yā śabdaśravaṇena dhīḥ /

2.211ab

sā codaneti sāmānyaṃ lakṣaṇaṃ hṛdaye sthitam /

2.211cd

pravartakagṛhītis tu syād udāharaṇārthatā //

2.212ab (ŚV_2.212ab_2.214cd)

tātparye hy arthaśabdasya neyaṃ vyākhyopapadyate /

2.212cd

arthagrahaṇalabhyaṃ vā tatpravartakabhāṣaṇam /

2.213ab

dharme pramāṇabhūtāyās tad vā lakṣaṇam uktavān /

2.213cd

evaṃ sati vidhibhyaḥ syād vidheyārthāvadhāraṇam //

2.214ab

niṣedhebhyo niṣedhyānām anarthatvena nirṇayaḥ /

2.214cd

tenārthagrahaṇenoktā vidheyasyeha dharmatā //

2.215ab (ŚV_2.215ab_2.218ab)

niṣedhyānām anarthatvam arthasiddhaṃ na sūtritam /

2.215cd

tasmād ubhayam ityatra vidheyapratiṣedhyayoḥ //

2.216ab

yāgādibrahmahatyādivargayoḥ syān nidarśanam /

2.216cd

śyenādīnāṃ vidheyatvādiṣṭasyāpi ca sādhanāt //

2.217ab

upacārād anarthatvaṃ phaladvāreṇa varṇyate /

2.217cd

pratiṣiddhā hi setyatra sphuṭam etat kariṣyate //

2.218ab

hiṃsā hīti ca yac cāpi brūte nābhicared iti /

2.218cd (ŚV_2.218cd_2.221cd)

śyenādīnāṃ svarūpe tu nottaragranthasaṅgatiḥ //

2.219ab

vihitatvān niṣedhasya pravṛttis teṣu durlabhā /

2.219cd

yadā tu codanāśabdo vidhāveva vyavasthitaḥ /

2.220ab

tadobhayādiko granthaḥ sadhyasādhanasaṃśritaḥ /

2.220cd

sādhyasādhanasambandhe vidhinā pratipādite //

2.221ab

lakṣyamāṇatvam ubhayoḥ, dvividhaṃ ca phalaṃ kratoḥ /

2.221cd

svargādi prāpyate tatra pratiṣedhānatikramāt //

2.222ab (ŚV_2.222ab_2.225ab)

atikrameṇa hiṃsādi, śāstrāntaranirīkṣayā /

2.222cd

phalāṃśe bhāvanāyāś ca pratyayo na vidhāyakaḥ //

2.223ab

vakṣyate, jaiminiś cāha tasya lipsārthalakṣaṇā /

2.223cd

tena sāmānyataḥ prāpto vidhinā na nivāritaḥ //

2.224ab

phalāṃśopanipātinyā hiṃsāyāḥ pratiṣedhakaḥ /

2.224cd

anarthaprāptihetutvaṃ bodhyate tatra yady api //

2.225ab

śyenasvarūpaṃ nānarthas tatphalasya tv anarthatā /

2.225cd (ŚV_2.225cd_2.228cd)

parastūbhayam ityādeḥ phalasyāpi vidheyatām //

2.226ab

bhāvanāntargatatvād vā matvānarthatvam ākṣipat /

2.226cd

naivetyetāvatā cāsya vidheyatvanirākriyā //

2.227ab

kiṃ vidheyam idānīṃ syād āha śyenādayas tv iti /

2.227cd

praśnāpākaraṇe cātra tavyo vidhivivakṣayā //

2.228ab

prayukto na tu sādhye 'rthe, dvaye 'py anupayogataḥ /

2.228cd

anarthasyāpi sādhyatvam avidheyasya hīṣyate //

2.229ab (ŚV_2.229ab_2.232ab)

sādhyatvarahite ceṣṭā vidheye nityam arthatā /

2.229cd

śatuś ca lakṣaṇārthatvaṃ teṣāṃ cāpy upadeśanam //

2.230ab

bruvan sphuṭīkarotīṣṭam upadeśo hi nānyathā /

2.230cd

vidhitvamādiśabdāt syād itikartavyatāsv api /

2.231ab

tasmāt phalāṃśe yā hiṃsā vaidikī sā niṣidhyate /

2.231cd

aṃśadvaye tu yā nāma tanniṣedhābhidhāyinām //

2.232ab

aviśeṣeṇa yacchāstraṃ śirovad iti cottaram /

2.232cd (ŚV_2.232cd_2.235cd)

niṣedhenānavaṣṭabdhe viṣaye na hy anarthatā /

2.233ab

pratyakṣāder aśakyatvāt kalpyate niṣpramāṇikā /

2.233cd

na hi hiṃsādyanuṣṭhāne tadānīṃ doṣadarśanam //

2.234ab

bāhye 'pi vicikitsā tu śāstrādevopajāyate /

2.234cd

hiṃsyamānasya duḥkhitvaṃ dṛśyate yan na tāvatā //

2.235ab

karturduḥkhānumānaṃ syāt, tadānīṃ tadviparyayaḥ /

2.235cd

viṣaye 'syāḥ phalaṃ yādṛk pretya krtus tathāvidham //

2.236ab (ŚV_2.236ab_2.239ab)

hiṃsā kriyāviśeṣatvāt sūte śāstroktadānavat /

2.236cd

ya evamāha, tasyāpi gurustrīgamanādibhiḥ //

2.237ab

surāpānādibhiś cāpi vipakṣair vyabhicāritā /

2.237cd

viruddhatā ca, yādṛgdhi dānais tādṛk phalaṃ bhavet //

2.238ab

vidhigamyaphalāvāptiḥ, aduḥkhātmakatā tathā /

2.238cd

na ca yā sampradānasya prītis tādṛk phalaṃ śrutam //

2.239ab

dātus tena hi dṛṣṭāntaḥ sādhyahīnaḥ pratīyate /

2.239cd (ŚV_2.239cd_2.242cd)

sampradānaṃ ca dāne te viṣayaḥ karma hiṃsane //

2.240ab

vaiṣamyam, sampradāne tu pakṣe tv etadviruddhatā /

2.240cd

prīyate sampradānaṃ hi devateti mataṃ tava //

2.241ab

dṛṣṭānte karma dānaṃ cet, tasya kīdṛk phalaṃ bhavet /

2.241cd

japahomādidṛṣṭāntāt parapīḍādivarjanāt //

2.242ab

coditatvasya hetutvād viruddhāvyabhicāritā /

2.242cd

vihitapratiṣiddhatve muktvānyan na ca kāraṇam //

2.243ab (ŚV_2.243ab_2.246ab)

dharmādharmāvabodhasya tenāyuktānumānagīḥ /

2.243cd

anugrahāc ca dharmatvaṃ pīḍātaś cāpy adharmatām //

2.244ab

vadato japasīdhvādipānādau nobhayaṃ bhavet /

2.244cd

krośatā hṛdayenāpi gurudārābhigāminām //

2.245ab

bhūyān dharmaḥ prasajyeta bhūyasī hy upakāritā /

2.245cd

anumānapradhānasya pratiṣedhānapekṣiṇaḥ //

2.246ab

hṛdayakrośanaṃ kasmād dṛṣṭāṃ pīḍām apaśyataḥ /

2.246cd (ŚV_2.246cd_2.249ab)

poḍātaś cāpy adharmatvaṃ tathā pīḍām adharmataḥ //

2.247ab

anyonyāśrayam āpnoti vinā śāstreṇa sādhayan /

2.247cd

evamādāv aśāstrajñomleccho nodvijate kva cit //

2.248ab

tasya nādharmayogaḥ syāt pūrvoktā yadi kalpanā /

2.248cd

tasmād anugrahaṃ pīḍāṃ tadabhāvam apāsya ca /

2.249ab

dharmādharmārthibhir nityaṃ mṛgyau vidhiniṣedhakau /

2.249cd (ŚV_2.249cd_2.252cd)

kva cid asyā niṣiddhatvāc chaktiḥ śāstreṇa bodhitā //

2.250ab

pratyavāyanimittatve vidhinā nāpagacchati /

2.250cd

śāstreṇa na hi śaktīnām āvāpodvāpanakriyāḥ //

2.251ab

vidyamānā hi kathyante śaktayo dravyakarmaṇām /

2.251cd

tad eva cedaṃ karmeti śāstram evānudhāvatā //

2.252ab

hiṃsādīnām adharmatvaṃ kathyate nānumānataḥ /

2.252cd

evaṃ ye nipuṇaṃ prāhus tair apy etat parīkṣyatām //

2.253ab (ŚV_2.253ab_2.255cd)

surāpānādibhiḥ śūdraḥ kiṃ yāti narakaṃ kṛtaiḥ /

2.253cd

vaiśyastomena vā kiṃ syād viprarājanyayoḥ phalam //

2.254ab

pañcamyām iṣṭikaraṇānmadhyāhne cāgnihotrataḥ /

2.254cd

tasmād yady ādṛśaṃ karma yatphalotpattiśaktikam //

2.255ab

śāstreṇa gamyate tasya tādṛśasyaiva tat phalam /

2.255cd

hiṃsā cāṃśadvayādanyā yā tasyāḥ pratiṣedhajam //

2.256ab (ŚV_2.256ab_2.258cd)

pratyavāyārthatājñānam, vidhinānyatra vāryate /

2.256cd

jñānam eva ca śaktīnāṃ nāvāpodvāpanakriyāḥ //

2.257ab

jñāyante śāstratas tāstu kriyābhedavyavasthitāḥ /

2.257cd

vyavasthāḥ śaktibhedānāṃ dṛṣṭārtheṣv api karmasu //

2.258ab

abhinnatve 'pi dṛśyante bhujeḥ svasthātur eṣv api /

2.258cd

rūpābhede 'pi hiṃsāder bhedo 'ṅgānaṅgakāritaḥ //

2.259ab (ŚV_2.259ab_2.261cd)

tathāpy ekaphalatvaṃ cet kriyātvāt sarvasaṅkaraḥ /

2.259cd

yajitvādyaviśeṣāc ca citrādiphalatulyatā //

2.260ab

bhedāt tatra vyavasthā ced ihāpyevaṃ bhaviṣyati /

2.260cd

vidhīnāṃ vāpi sarveṣāṃ sākṣād vyavahito 'pi vā //

2.261ab

puruṣārthaḥ phalaṃ tena nānartho 'taḥ pratīyate /

2.261cd

na caiṣu śrūyate 'narthaḥ, niṣedhān na ca kalpyate //

2.262ab (ŚV_2.262ab_2.264cd)

na ca prakaraṇasthatvāt puruṣārthaḥ phalaṃ bhavet /

2.262cd

karmopakāraḥ kalpyas tu dṛṣṭo 'dṛṣṭo 'tha vā punaḥ //

2.263ab

kalpanāvasaras tatra nānarthasyānapekṣaṇāt /

2.263cd

kratvarthaś cāpi saṃskāraḥ paśor nārādupakriyā //

2.264ab

dṛṣṭaiva tv avadānānāṃ niṣpattiḥ kratvapekṣitā /

2.264cd

abhicāre 'py upāyasthā hiṃsā nādharma ucyate /

2.265ab (ŚV_2.265ab_2.268ab)

tasmād anaṅgabhūtāyāṃ hiṃsāyām etad ucyate /

2.265cd

uddeśāc ca phalatvena śyenādau na vidhīyate //

2.266ab

bhāvanāvidhir apy eva phalāṃśād vinivartate /

2.266cd

ataḥ svato na dharmatvaṃ śyenāder nāpy adharmatā //

2.267ab

phalānarthānubandhitvāt taddvāreṇopacaryate /

2.267cd

nirākāṅkṣasya caikena śyenasya na phaladvayam //

2.268ab

tasmāt kriyāntarād eva hiṃsāto 'nartha ucyate /

2.268cd (ŚV_2.268cd_2.271ab)

phalato 'pi ca yatkarma nānarthenānubadhyate //

2.269ab

kevalaprītihetutvāt taddharmatvena hīṣyate /

2.269cd

nanu ceṣṭābhyupāyatvāt śyenāder dharmatā bhavet //

2.270ab

phalaṃ tāvad adharmo 'sya śyenādeḥ sampradhāryate /

2.270cd

yadi yeneṣṭasiddhiḥ syād anuṣṭhānānubandhinī //

2.271ab

tasya dharmatvam ucyeta tataḥ śyenādivarjanam /

2.271cd (ŚV_2.271cd_2.274ab)

yadā tu codanāgamyaḥ kāryākāryānapekṣayā //

2.272ab

dharmaḥ prītinimittaṃ syāt tadā śyene 'pi dharmatā /

2.272cd

yadi tv aprītihetur yaḥ sākṣād vyavahito 'pi vā //

2.273ab

so 'dharmaś codanārthaḥ syāt tadā śyene 'py adharmatā /

2.273cd

yas tu hiṃsātvasādharmyād bāhyavaccodanāsv api //

2.274ab

vaded anarthahetutvaṃ tasyāpy āgamabādhanam /

2.274cd (ŚV_2.274cd_2.277ab)

tam anādṛtya yo brūyād yāgāder apy asau vadet //

2.275ab

svargādisādhanāśaktiṃ kriyātvād bhojanādivat /

2.275cd

gītāmantrārthavādair yā kalpyate 'narthahetutā //

2.276ab

pratyakṣaśrutibādhyatvāt sānyārthatvena nīyate /

2.276cd

śiṣyān pratyaviśiṣṭatvāt sūtravaidikavākyayoḥ //

2.277ab

aśakteś cobhayoḥ sāmyān na sūtreṣv ity anuttaram /

2.277cd (ŚV_2.277cd_2.280cd)

prāguktaparisaṃkhyāyāḥ phalam etat prakāśyate //

2.278ab

sūtreṣu hy anayā yuktyā gatir eṣāpi yujyate /

2.278cd

tasmād āvartate sūtram, tantraṃ vā śaktibhedataḥ //

2.279ab

ekadeśānumānād vā dve sūtre parikalpite /

2.279cd

itaretarasāmīpyād etāv eva parasparam //

2.280ab

kalpyete vākyaśeṣāya nānyāvayavakalpanā /

2.280cd

viśiṣṭārthānuvāditvād atha vety api bhāṣite //

2.281ab (ŚV_2.281ab_2.283cd)

vākyabhedaḥ sa eveti saṃjñātantratvam uttaram /

2.281cd

arthaṃ vā pratyupādānāt saṃjñālakṣaṇaśabdayoḥ /

2.282ab

tantraṃ lakṣaṇaśabdo vā vācyo dharmārthaśabdayoḥ /

2.282cd

dharme sāmānyataḥ siddhe pramāṇaṃ kathyate yadā //

2.283ab

vṛttam eva tadārthatvaṃ kimarthaṃ punarucyate /

2.283cd

codanālakṣaṇatvasya dharmaṃ prati vidheyatā //

2.284ab (ŚV_2.284ab_2.287ab)

labhyate 'rthānuvādena saṃśayo hy anyathā bhavet /

2.284cd

tathā ca ye 'py anarthasya sādhanatvena kalpitāḥ //

2.285ab

niṣedhais te 'pi dharmāḥ syuś codanālakṣaṇatvataḥ /

2.285cd

tasmād arthāparityāgād ekārthagrahaṇaṃ yathā //

2.286ab

labhyate vacanavyaktyā sā syād arthānuvādataḥ /

2.286cd

viśeṣaṇād vinā caitadarthasāmarthyakāritam //

2.287ab

kathyate bhāṣyakāreṇa phalaṃ hiṃsādivarjanam //

3

<nimittasūtra (NMS)>

3.1ab (ŚV_3.1ab_3.2cd)

pratijñāvyatirekeṇa bhāṣyakāreṇa yady api /

3.1cd

vakṣyamāṇā svapakṣasya yuktiḥ pūrvaṃ nidarśitā //

3.2ab

pratijñāmātram ityetajjaiminer matam ucyate /

3.2cd

vṛttikāro 'dhikaṃ vāpi bhūtādi dvāram abravīt //

4

<pratyakṣasūtra (PAS)>

4.1ab (ŚV_4.1ab_4.4ab)

varṇyate sūtrabhedena yena pratyakṣalakṣaṇam /

4.1cd

tena sūtrasya sambandho vācyaḥ pūrvapratijñayā //

4.2ab

lakṣaṇasyābhidhānaṃ tu kenāṃśenopayujyate /

4.2cd

kimarthaṃ cānumānāder lakṣaṇaṃ nātra kathyate //

4.3ab

na tāvad apramāṇatvaṃ teṣāṃ nāpy akṣabuddhiṣu /

4.3cd

śakyate 'ntargatir vaktuṃ na ca lakṣaṇatulyatā //

4.4ab

na cāpi siddhir eṣāṃ syād arthāt pratyakṣalakṣaṇāt /

4.4cd (ŚV_4.4cd_4.7cd)

na hi tatpūrvakaṃ sarvaṃ pramāṇam iti niścitam //

4.5ab

pratyakṣalakṣaṇoktiś ca nānumānādilakṣaṇāt /

4.5cd

vinā na sidhyatītyevamarthākṣepo na yujyate //

4.6ab

tadetatpūrvakatve dhīr na ca tallakṣaṇād bhavet /

4.6cd

tadukter vānumānādi kiṃ na syāt tadapūrvakam //

4.7ab

na ca lakṣaṇabhedasya svarūpe yat tayor api /

4.7cd

pratyakṣalakṣaṇād eṣāṃ kathañ cid avadhāraṇā //

4.8ab (ŚV_4.8ab_4.10cd)

prasiddhatvād avācyatvaṃ pratyakṣe 'pi prasajyate /

4.8cd

tenānyaparisaṃkhyārthaṃ sūtraṃ mūḍhena vocyate //

4.9ab

na tv ekaṃ lakṣayed eṣu buddhipūrvaṃ kathañ cana /

4.9cd

sambhavaty ekavākyatve vākyabhedaś ca neṣyate //

4.10ab

na cāpy etena sūtreṇa pratyakṣaṃ lakṣyate sphuṭam /

4.10cd

tadābhāse 'pi tulyatvāt, svapnajñānaikavarjanāt //

4.11ab (ŚV_4.11ab_4.14ab)

taddhīndriyārthasambandhavyāpāreṇa vinā bhavet /

4.11cd

kena cit samprayoge tu bhrāntyādi syān niyogataḥ //

4.12ab

grāhyeṇānyena vety etat kṛtaṃ naiva viśeṣaṇam /

4.12cd

samprayogasya yena syād viśeṣo vakṣyamāṇavat //

4.13ab

asāmarthya ca matvāsya vṛttikāreṇa lakṣaṇe /

4.13cd

tatsamprayoga ityevaṃ pāṭhāntaramṛdāhṛtam //

4.14ab

tenānyenāpi saṃyoge cakṣurāder yadutthitam /

4.14cd (ŚV_4.14cd_4.17ab)

viṣayāntaravijñānaṃ tatpratyakṣaṃ prasajyate //

4.15ab

satsamprayoganirdeśo vyarthaś ced, etad eva hi /

4.15cd

pratipādyaṃ parasyāpi lakṣaṇāsiddhir eva ca //

4.16ab

svapnādīnāṃ nivṛttir vā phalaṃ tasya bhaviṣyati /

4.16cd

tasmād vidhyanuvāditvaṃ nānukte lakṣaṇe bhavet //

4.17ab

tena naiṣā vacovyaktir yatsatīndriyasaṅgame /

4.17cd (ŚV_4.17cd_4.20cd)

vijñānaṃ jāyate tasya pratyakṣatvaṃ pratīyatām //

4.18ab

pratyakṣaṃ yajjane siddhaṃ tasyaivandharmakatvataḥ /

4.18cd

vidyamānopalambhatvaṃ tena dharme nimittatā //

4.19ab

evaṃlakṣaṇatvaṃ ca na svarūpavivakṣayā /

4.19cd

evaṃliṅgakam ityetad bhāṣyakāreṇa varṇyate //

4.20ab

yato 'sti tatra dharmo 'yaṃ vidyamānopalambhanam /

4.20cd

tasmāt tena prasiddhena gamyatām animittatā //

4.21ab (ŚV_4.21ab_4.24ab)

pratyakṣatvamado hetuḥ śeṣaṃ hetuprasiddhaye /

4.21cd

asmād ādau prasiddhatvād yogyartham abhidhīyate //

4.22ab

prakṛtena ca sambandhaḥ śeṣāprāmāṇyadarśanāt /

4.22cd

tadaprāmāṇyasiddhiś ca sambandhāder anīkṣaṇāt //

4.23ab

śakyam anyāpramāṇatvam iti sūtrair na paṭhyate /

4.23cd

na ca paryanuyogo 'tra lakṣaṇānupayogataḥ //

4.24ab

na ca nyūnātirekādiprasaṅgo lakṣaṇaṃ prati /

4.24cd (ŚV_4.24cd_4.27ab)

sarvathā lokasiddhatvād dharmo 'yaṃ tāvad iṣyate //

4.25ab

tataś ca mṛgatṛṣṇādi na pratyakṣaṃ prasajyate /

4.25cd

animittaprasaṅgas tu tasyāpi na nivāryate //

4.26ab

atītānāgate 'py arthe sūkṣme vyavahite 'pi ca /

4.26cd

pratyakṣaṃ yoginām iṣṭaṃ kaiś cin muktātmanām api //

4.27ab

vidyamānopalambhatvam asiddhaṃ tatra tān prati /

4.27cd (ŚV_4.27cd_4.30ab)

bhaviṣyattvasya vā hetor tadgrāhyair vyabhicāritā //

4.28ab

mā bhūtāmiti tenāha lokasiddhaṃ sad ity ayam /

4.28cd

na lokavyatiriktaṃ hi pratyakṣaṃ yoginām api //

4.29ab

pratyakṣatvena tasyāpi vidyamānopalambhanam /

4.29cd

satsamprayogajatvaṃ vāpy asmatpratyakṣavad bhavet //

4.30ab

teṣām avartamāne 'rthe vā nāmotpadyate matiḥ /

4.30cd (ŚV_4.30cd_4.33ab)

pratyakṣaṃ sā tatas tv eva nābhilāṣasmṛtādivat //

4.31ab

loke cāpy aprasiddhatvāt pratyakṣatvapramāṇataḥ /

4.31cd

pratibhāvad dvayāsattvaṃ sad ity etena kathyate //

4.32ab

laukikī pratibhā yadvat pratyakṣādyanapekṣiṇī /

4.32cd

na niścayāya paryāptā tathā syād yoginām api //

4.33ab

avidyamānasaṃyogāt syāc cet pratyakṣadhīḥ kva cit /

4.33cd (ŚV_4.33cd_4.36ab)

bhaviṣyaty api dharme syāc chaktety āha sad ity ayam //

4.34ab

pratyakṣaḥ prāganuṣṭhānān na dharmo 'nuṣṭhito 'pi vā /

4.34cd

phalasādhanarūpeṇa tadānīṃ yena nāsty asau //

4.35ab

asmatpratyakṣavac cāpi vidyamānopalambhanam /

4.35cd

pratyakṣaṃ dhyāyināṃ dharme pratyakṣatvāc ca neṣyate //

4.36ab

avidyamānasaṃyogāt pratyakṣatvanirākṛtiḥ /

4.36cd (ŚV_4.36cd_4.39cd)

yogināṃ kena labhyeta neṣṭaṃ sadgrahaṇaṃ yadi //

4.37ab

saptamyāpi tu labhyeta sadarthaḥ, kalpanā punaḥ /

4.37cd

pareṣāṃ vāraṇīyeti yatno jaimininā kṛtaḥ //

4.38ab

samyagarthe ca saṃśabdo duṣprayoganivāraṇaḥ /

4.38cd

prayoga indriyāṇāṃ ca vyāpāro 'rtheṣu kathyate //

4.39ab

duṣṭatvāc chuktikāyogo vāryate, rajatekṣaṇāt /

4.39cd

evaṃ saty anuvādatvaṃ lakṣaṇasyāpi sambhavet //

4.40ab (ŚV_4.40ab_4.42cd)

tataś cāprāpyakāritvād yad bauddhaiḥ śrotracakṣuṣoḥ /

4.40cd

lakṣaṇāvyāptisiddhyarthaṃ saṃyogo neti kīrtyate //

4.41ab

prāpyagrahaṇapakṣe hi sāntarāgrahaṇaṃ kila /

4.41cd

adhiṣṭānādhikaś cārtho na gṛhyeta tvagādivat //

4.42ab

vyāpāramātravācitvād aviruddhaṃ tad atra naḥ /

4.42cd

yadi vārthārjavasthānaṃ samprayogo 'tra varṇyate //

4.43ab (ŚV_4.43ab_4.45cd)

yogyatālakṣaṇo vācyaḥ saṃyogaḥ kāryalakṣitaḥ /

4.43cd

sāṃkhyādīn vā vinirjitya prāptipakṣo 'tra dūṣyatām //

4.44ab

tayoś ca prāpyakāritvam indriyatvāt tvagādivat /

4.44cd

ke cit tayoḥ śarīrāc ca bahirvṛttiṃ pracakṣate //

4.45ab

cikitsādiprayogaś ca yo 'dhiṣṭhāne prayujyate /

4.45cd

so 'pi tasyaiva saṃskāra ādheyasyopakārakaḥ //

4.46ab (ŚV_4.46ab_4.48cd)

taddeśaś cāpi saṃskāraḥ sarvavyāptyartha ucyate /

4.46cd

cakṣurādyupakāraś ca pādādāv api dṛśyate //

4.47ab

tasmān naikāntataḥ śakyaṃ saṃskārāt tatra vartanam /

4.47cd

bahirvṛttis tayoś ceṣṭā pṛthvagrā santatāpi ca //

4.48ab

adhiṣṭhānādhikaṃ tena gṛhyate yatra yādṛśam /

4.48cd

pṛthutvaṃ vṛttibhāge syād, dūre 'pi grahaṇaṃ tathā //

4.49ab (ŚV_4.49ab_4.51cd)

dīpaprabhā yathā tasmin vinaśyati vinaśyati /

4.49cd

tathā bahirgatāpy eṣā mūlacchedād vinaśyati //

4.50ab

adhiṣṭhānapidhāne tu saty apy ucchinnayatnayā /

4.50cd

tayārtho 'nupanītatvād ātmanā nānubhūyate //

4.51ab

vicchinna iti buddhiḥ syād adhiṣṭhānam apekṣya ca /

4.51cd

śabde tv ādhikyavicchedau bhrāntyaivoktāv asambhavāt //

4.52ab (ŚV_4.52ab_4.55ab)

puruṣendriyaśabdau ca vyavadhānena kalpitau /

4.52cd

puruṣo laukiko vā syād yo vāsmin sādhayiṣyate //

4.53ab

vikriyā jñānarūpāsya na nityatve virotsyate /

4.53cd

buddhijanmeti cāpy āha jāyamānapramāṇatām //

4.54ab

vyāpāraḥ kārakāṇāṃ hi dṛṣṭo janmātirekataḥ /

4.54cd

pramāṇe 'pi tathā mā bhūd iti janma vivakṣyate //

4.55ab

na hi tat kṣaṇam apy āste, jāyate vāpramātmakam /

4.55cd (ŚV_4.55cd_4.58cd)

yenārthagrahaṇe paścād vyāpriyetendriyādivat //

4.56ab

tena janmaiva viṣaye buddher vyāpāra iṣyate /

4.56cd

tad eva ca pramārūpaṃ tadvatī karaṇaṃ ca dhīḥ //

4.57ab

janma cāvyatirekeṇa bhāṣyakāreṇa varṇitam /

4.57cd

tac ca bhūtabhaviṣyattvāt kṛtaṃ buddher viśeṣaṇam //

4.58ab

yadāpy aulūkyasiddhāntāt samavāyasya janmatā /

4.58cd

buddhis tatrendriyādhīnā tena pratyakṣamaśnute //

4.59ab (ŚV_4.59ab_4.61cd)

pramāṇaphalabhāvaś ca yayeṣṭaṃ parikalpyatām /

4.59cd

sarvathāpy animittatvaṃ vidyamānopalambhanāt //

4.60ab

yadvendriyaṃ pramāṇaṃ syāt tasya vārthena saṅgatiḥ /

4.60cd

manaso vendriyair yoga ātmanā sarva eva vā //

4.61ab

tadā jñānaṃ phalam, tatra vyāpārāc ca pramāṇatā /

4.61cd

vyāpāro na yadā teṣāṃ tadā notpadyate phalam //

4.62ab (ŚV_4.62ab_4.64cd)

na ca sarvātmanākṣeṇa sambandho 'rthasya vidyate /

4.62cd

yena sarvārthabodhaḥ syāt tatpramāṇābhidhāyinām //

4.63ab

prāptimātraṃ hi sambandho nendriyasyābhyupeyate /

4.63cd

mā bhūt kāraṇamātreṇa tvacā rūpāvadhāraṇam //

4.64ab

yathā pramāṇaniṣpattau yogyatvād indriyārthayoḥ /

4.64cd

niyatā saṅgatir hetuḥ phale 'py evaṃ bhaviṣyati //

4.65ab (ŚV_4.65ab_4.67cd)

yogasya dvyāśrayatve 'pi bhavatyanyatarāśrayaḥ /

4.65cd

vyapadeśaḥ, atha vāpy akṣaṃ tatrāsādhāraṇaṃ bhavet //

4.66ab

saṃyoge tv ātmamanasoḥ syāc ced viṣayabhinnatā /

4.66cd

pramāṇaphalayoḥ, nāsau, arthe hi vyāpṛtaṃ dvayam //

4.67ab

athāpy āśraya iṣṭas te na yogād viṣayāntaram /

4.67cd

ātmasthatvena vijñānaṃ na bhinnaviṣayaṃ tataḥ //

4.68ab (ŚV_4.68ab_4.70cd)

prakṛṣṭasādhanatvāc ca pratyāsatteḥ sa eva naḥ /

4.68cd

karaṇaṃ tena nānyatra kārake syāt pramāṇatā //

4.69ab

pramāṇe sarvasaṃyoge doṣo naiko 'pi vidyate /

4.69cd

pramāṇaṃ tv indriyaṃ yasya tasyaiko viṣayaḥ sphuṭaḥ //

4.70ab

pramāṇaphalate buddhyor viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ /

4.70cd

yadā tadāpi pūrvoktā bhinnārthatvanirākriyā //

4.71ab (ŚV_4.71ab_4.74ab)

viśeṣaṇe tu boddhavye yadālocanamātrakam /

4.71cd

prasūte niścayaṃ paścāt tasya prāmāṇyakalpanā //

4.72ab

niścayas tu phalaṃ tatra, nāsāv ālocite tadā /

4.72cd

tadā naiva pramāṇatvaṃ syād arthānavadhāraṇāt //

4.73ab

hānādibuddhiphalatā pramāṇaṃ ced viśeṣyadhīḥ /

4.73cd

upakārādisaṃsmṛtyā vyavāyaś cet, iyaṃ phalam //

4.74ab

viṣayaikatvam icchaṃs tu yaḥ pramāṇaṃ phalaṃ vadet /

4.74cd (ŚV_4.74cd_4.77cd)

sādhyasādhanayor bhedo laukikas tena bādhitaḥ //

4.75ab

chedane khadiraprāpte palāśe na cchidā yathā /

4.75cd

tathaiva paraśor loke cchidayā saha naikatā //

4.76ab

bhavate bhedahānena rucitā viṣayaikatā /

4.76cd

tattyāgena parebhyas tu bhedo rucim upāgataḥ //

4.77ab

karaṇatvopacāras tu phale cet kalpyate tvayā /

4.77cd

kathañ cid viṣayaikatvaṃ parair vā kiṃ na kalpyate //

4.78ab (ŚV_4.78ab_4.80cd)

paricchedaphalatvena vṛttasyānantarasya naḥ /

4.78cd

pramāṇatvaṃ bhavej jñāne pramāṇe tu paraṃ phalam //

4.79ab

svasaṃvittiphalatvaṃ tu tanniṣedhān na yujyate /

4.79cd

pramāṇe viṣayākāre bhinnārthatvān na yujyate //

4.80ab

svākāraś ca svasaṃvittiṃ muktvā nānyaḥ pratīyate /

4.80cd

prāmāṇyaṃ yasya kalpyeta svasaṃvittiphalaṃ prati //

4.81ab (ŚV_4.81ab_4.83cd)

svākārasya paricchedo na cākārāntarād vinā /

4.81cd

tasyāpy evaṃ tathā ca syān nākārāntaḥ kadā cana //

4.82ab

na cāsañcetitaḥ sattāṃ svākāraḥ pratipadyate /

4.82cd

grāhye ca viṣayākāre grāhako 'nyo na labhyate //

4.83ab

manasas tv indriyatvena pratyakṣā dhīḥ sukhādiṣu /

4.83cd

manasā samprayukto hi tāny ātmā pratipadyate //

4.84ab (ŚV_4.84ab_4.87ab)

sambaddhaṃ vartamānaṃ ca grahyate cakṣurādinā /

4.84cd

sāmānyaṃ vā viśeṣo vā grāhyaṃ nāto 'tra kalpyate //

4.85ab

lakṣaṇaṃ yac ca yair uktaṃ pratyakṣe laukike sati /

4.85cd

vidyamānopalambhitvāt sarvasyaivānimittatā //

4.86ab

nirvikalpakapakṣe tu sutarām animittatā /

4.86cd

sādhyasādhanasambandho nāvikalpya hi gṛhyate //

4.87ab

kathaṃ pratyakṣapūrvatvam anumānādi no bhavet /

4.87cd (ŚV_4.87cd_4.90ab)

yadā smṛtyasamarthatvān nirvikalpendriyasya dhīḥ //

4.88ab

na cāvikalpya liṅgasya liṅgisambandhayos tathā /

4.88cd

gṛhītiḥ, upamāne 'pi sādṛśyagrahaṇāt smṛteḥ //

4.89ab

arthāpattiḥ punaḥ prāyo nānyadṛṣṭe 'rtha iṣyate /

4.89cd

pravartate ca yaṃ dṛṣṭvā so 'py arthaḥ savikalpakaḥ //

4.90ab

yatra cānumitaṃ liṅgaṃ sūryagatyādi liṅgi ca /

4.90cd (ŚV_4.90cd_4.93ab)

tatra pratyakṣapūrvatvaṃ katham adhyavasīyate //

4.91ab

pratyakṣāvagate cārthe kutas teṣāṃ pramāṇatā /

4.91cd

tair yadā sa pratīyeta tadā nākṣasya gocaraḥ //

4.92ab

atha kasya cid arthasya jñānāt tatpūrvatā bhavet /

4.92cd

tadārthasya bhaviṣyattvaṃ na syād ajñānakāraṇam //

4.93ab

vartamāne hi kasmiṃś cid vijñāte 'rthe 'kṣabuddhibhiḥ /

4.93cd (ŚV_4.93cd_4.96ab)

liṅgād avidyamāno 'pi dharmo gamyeta tais tadā //

4.94ab

pratyakṣeṇa gṛhītvā ca varṇān vede 'pi gṛhyate /

4.94cd

prameyam iti so 'pi syāt tatpūrvatvād akāraṇam //

4.95ab

ke cit tatpūrvakatvaṃ tu hetur naiveti manvate /

4.95cd

tatpūrvakatvād yat tāvat prāmāṇyaṃ tadasambhavaḥ //

4.96ab

pratyakṣeṇa gṛhītvā ca, liṅgādyanyatamaṃ dhruvam /

4.96cd (ŚV_4.96cd_4.99ab)

pravṛttir anumānāder na ca dharme 'sti tādṛśam //

4.97ab

anumānānumānāder na cāpy astīha sambhavaḥ /

4.97cd

sambandhaliṅgiliṅgānāṃ pūrvasiddher asambhavāt //

4.98ab

sattā ca nānumānena kasya cit pratipadyate /

4.98cd

dharmeṇānyad viśeṣyaṃ cet, pakṣo 'siddhaviśeṣaṇaḥ //

4.99ab

tasmād adṛṣṭapūrvatvāt kena cid vastunā saha /

4.99cd (ŚV_4.99cd_4.102cd)

dharmasya nānumeyatvam asādhāraṇavastuvat //

4.100ab

adṛṣṭasadṛśatvāc ca svyaṃ cānupalambhanāt /

4.100cd

dharmasya nopameyatvam asādhāraṇavad bhavet //

4.101ab

nanv arthāpattir evaṃ syāj jagadvaicitryadarśanāt /

4.101cd

sukhiduḥkhādibhedo hi nādṛṣṭāt kāraṇād ṛte //

4.102ab

dṛṣṭasya vyabhicāritvāt tadabhāve 'pi sambhavāt /

4.102cd

sevāvyayanatulyatve dṛṣṭā ca phalabhinnatā //

4.103ab (ŚV_4.103ab_4.105cd)

syād evaṃ yadi śakyeta svābhāvikanivāraṇā /

4.103cd

karmaśakteś ca vaicitrye hetur anyo bhaved yadi //

4.104ab

yathā ca phalavaicitrye karmaṇāṃ śaktatā svataḥ /

4.104cd

tathā ca citratā loke svabhāvād upapatsyate //

4.105ab

adharme dharmarūpe vā hy avibhakte phalaṃ prati /

4.105cd

kim apy astīti vijñānaṃ narāṇāṃ kvopayujyate //

4.106ab (ŚV_4.106ab_4.108cd)

kiṃ nu yāgād ito dukhaṃ hiṃsādeḥ kiṃ sukhodbhavaḥ /

4.106cd

svargaputrādibhedaś ca kīdṛśāt karmabhedataḥ //

4.107ab

iti yāvad avijñānaṃ tāvan naiva pravartate /

4.107cd

pravṛttyaṅgaṃ ca yajjñānaṃ tasya mūlaṃ pratīkṣyate //

4.108ab

tasmāt siddhe 'pi sāmānye viśeṣo nāgamād ṛte /

4.108cd

viśeṣasya tu jijñāsā sūtrakāreṇa sūtritā //

4.109ab (ŚV_4.109ab_4.111cd)

gamyamāne viśeṣe ca tadantarbhāvakāritaḥ /

4.109cd

sāmānyapratyayo 'pi syāc chāstrād evety akāraṇam //

4.110ab

yathārthāpattir evaṃ ca nānumānopameṣyate /

4.110cd

śāstraṃ cet tadapekṣeta tasyaiva syāt pramāṇatā //

4.111ab

pratyakṣāgrahaṇaṃ yat tu liṅgāder avikalpanāt /

4.111cd

tan na, iṣṭatvād vikalpasyāpy artharūpopakāriṇaḥ //

4.112ab (ŚV_4.112ab_4.115ab)

asti hy ālocanā jñānaṃ prathamaṃ nirvikapakam /

4.112cd

bālamūkādivijñānasadṛśaṃ śuddhavastujam //

4.113ab

na viśeṣo na sāmānyaṃ tadānīmanubhūyate /

4.113cd

tayor ādhārabhūtā tu, vyaktir evāvasīyate //

4.114ab

mahāsāmānyam anyais tu dravyaṃ sad iti cocyate /

4.114cd

sāmānyaviṣayatvaṃ ca pratyakṣasyaivam āśritam //

4.115ab

viśeṣās tu pratīyante savikalpakabuddhibhiḥ /

4.115cd (ŚV_4.115cd_4.118ab)

te ca ke cit pratidravyaṃ ke cid bahuṣu saṃśritāḥ //

4.116ab

tān akalpayad utpannaṃ vyāvṛttānugatātmanā /

4.116cd

gavyaśve copajātaṃ tu pratyakṣaṃ na viśiṣyate //

4.117ab

tad ayuktam, pratidravyaṃ bhinnarūpopalambhanāt /

4.117cd

na hy ākhyātum aśakyatvād bhedo nāstīti gamyate //

4.118ab

nirvikalpakabodhe 'pi dvyātmakasyāpi vastunaḥ /

4.118cd (ŚV_4.118cd_4.121ab)

grahaṇam, lakṣaṇākhyeyaṃ jñātrā śuddhaṃ tu gṛhyate //

4.119ab

na cāsādhāraṇatvena paravyāvṛttyakalpanāt /

4.119cd

viśeṣānugamākḷpteḥ sāmānyam iti nāpi tat //

4.120ab

tataḥ paraṃ punarvastudharmair jātyādibhir yayā /

4.120cd

buddhyāvasīyate sāpi pratyakṣatvena sammatā //

4.121ab

karaṇaṃ cendriyaṃ buddher na tatra jñānam āhitam /

4.121cd (ŚV_4.121cd_4.124ab)

tataḥ smṛtyasamarthatvād vikalpo 'to na vāryate //

4.122ab

ātmany eva sthitaṃ jñānam, sa hi boddhātra gamyate /

4.122cd

smaraṇe cāsya sāmarthyaṃ sandhānādau ca vidyate //

4.123ab

tenendriyārthasambandhe vicyamāne smarann api /

4.123cd

vikalpayan svadharmeṇa vastu pratyakṣavān naraḥ //

4.124ab

tac caitadindriyādhīnam iti tair vyapadiśyate /

4.124cd (ŚV_4.124cd_4.127ab)

tadasambandhajātaṃ tu naiva pratyakṣam iṣyate //

4.125ab

punaḥ punarvikalpe 'pi satī jātiḥ pratīyate /

4.125cd

tatsambandhānusāreṇa sarvaṃ pratyakṣam iṣyate //

4.126ab

na hi praviṣṭamātrāṇām uṣṇād garbhagṛhādiṣu /

4.126cd

arthā na pratibhāntīti gṛhyante nendriyaiḥ punaḥ //

4.127ab

yathā tv ābhāsamātreṇa pūrvaṃ jñātvā svarūpataḥ /

4.127cd (ŚV_4.127cd_4.130ab)

paścāt tatrāvabudhyante tathā jātyādidharmataḥ //

4.128ab

yadi tv ālocya saṃmīlya netre kaś cid vikalpayet /

4.128cd

na syāt pratyakṣatā tasya sambandhānanusārataḥ //

4.129ab

asambaddhavikalpe 'pi tulyam ātmādi kāraṇam /

4.129cd

tenāsādhāraṇatvaṃ syād atrākṣasyaiva kalpane //

4.130ab

nirvikalpakabodhe 'pi nākṣaṃ kevalakāraṇam /

4.130cd (ŚV_4.130cd_4.133ab)

tatpāramparyajāte vā rūḍhiḥ syāt paṅkajādivat //

4.131ab

animittaiva vā rūḍhiḥ sutarāṃ savikalpakam /

4.131cd

pratyakṣaṃ sammataṃ loke na tathā nirvikalpakam //

4.132ab

vṛddhaprayogagamyāś ca śabdārthāḥ sarva eva naḥ /

4.132cd

tena yatra prayukto 'yaṃ na tasmād apanīyate //

4.133ab

siddhānugamamātraṃ hi kartuṃ yuktaṃ parīkṣakaiḥ /

4.133cd (ŚV_4.133cd_4.136ab)

na sarvalokasiddhasya lakṣaṇena nivartanam //

4.134ab

kalpanāyāḥ svasaṃvittāv indriyādhīnatā katham /

4.134cd

manas tatrendriyaṃ cet syād gotvādāv api tatsamam //

4.135ab

svasaṃvittau tad iṣṭaṃ cet, loko na hy evam icchati /

4.135cd

tasmād rūḍhatvam eṣṭavyaṃ pāribhāṣikatāpi vā //

4.136ab

manasas tv indriyatvena sudhaduḥkhādibuddhiṣu /

4.136cd (ŚV_4.136cd_4.139ab)

yathā pratyakṣataivaṃ nas tadadhīnā bhaviṣyati //

4.137ab

tadadhīnatvasāmye 'pi kalpanāpoḍhaśabdanāt /

4.137cd

pratyakṣaṃ kiñ cid eveṣṭaṃ yathā tatra tathaiva naḥ //

4.138ab

liṅgādyabhāvataś cāpi nānumānādidhīr iyam /

4.138cd

bādhakapratyayāsattvān nāprāmāṇyaṃ ca yujyate //

4.139ab

na ca parvamadṛṣṭatvāt smṛtitvam upapadyate /

4.139cd (ŚV_4.139cd_4.142ab)

tasmāt pratyakṣam evedam, vyavahāras tathaiva ca //

4.140ab

jātyādyarthāntaraṃ yasmād atadrūpe 'pi vastuni /

4.140cd

bhavaty adhyasya dhīs tasmān mṛgatṛṣṇādibhiḥ samā //

4.141ab

naitadaśvādibuddhīnām adhyāropādyasambhavāt /

4.141cd

sthitaṃ naiva hi jātyādeḥ paratvaṃ vyaktito hi naḥ //

4.142ab

yadi hy ekāntato bhinnaṃ viśeṣyāt syād viśeṣaṇam /

4.142cd (ŚV_4.142cd_4.145ab)

svānurūpāṃ sadā buddhiṃ viśeṣye janayet katham //

4.143ab

sphaṭikādau tu lākṣādisvarūpā yā matir bhavet /

4.143cd

avyutpannasya sā mithyā vyutpannānāṃ hi bhedadhīḥ //

4.144ab

na tu jātyādinirmuktaṃ vastu dṛṣṭaṃ kadā cana /

4.144cd

tadvimokena vā tāni lākṣādisphaṭikādivat //

4.145ab

tatrāpi cen na dṛśyeta bhedaḥ kaiś cit kadā cana /

4.145cd (ŚV_4.145cd_4.148ab)

raktādibuddhisamyaktvaṃ vinivāryeta kena vā //

4.146ab

na cāpy ayutasiddhānāṃ sambandhitvena kalpanā /

4.146cd

nāniṣpannasya sambandhaḥ, niṣpattau yutasiddhatā //

4.147ab

tathā ca sati sambandhe hetuḥ kaś cin na vidyate /

4.147cd

tasmāc cāpi na sambandhaḥ padārthānāṃ pratīyate //

4.148ab

samavāyaviyogāc ca viśleṣaḥ syāt parasparam /

4.148cd (ŚV_4.148cd_4.151ab)

tatkḷptāvavyavasthā syāt tasya tasyānyasaṅgateḥ //

4.149ab

atha tasyātmarūpatvān nānyasambandhakalpanā /

4.149cd

abhedāt samavāyo 'stu svarūpaṃ dharmadharmiṇoḥ //

4.150ab

na hi sa vyatiriktaḥ san sambandhaṃ pratipadyate /

4.150cd

tasmiṃs tābhyām abhinne tu na nānātvaṃ tayor bhavet //

4.151ab

nanu dharmātirekeṇa dharmiṇo 'nupalambhanāt /

4.151cd (ŚV_4.151cd_4.154ab)

tatsaṅghamātra evāyaṃ gavādiḥ syād vanādivat //

4.152ab

āvirbhāvatirobhāvadharmakeṣv anuyāyi yat /

4.152cd

taddharmi yatra vā jñānaṃ prāgdharmagrahaṇād bhavet //

4.153ab

ato jātyādirūpeṇa dharmi yad gṛhyate naiḥ /

4.153cd

pārarūpyaṃ na tasyāstīty aprāmāṇyaṃ na yujyate //

4.154ab

yasyāpi vyatirekaḥ syād dharmebhyo dharmiṇaḥ sphuṭaḥ /

4.154cd (ŚV_4.154cd_4.157ab)

nityaṃ tasyāpi tādrūpyān na mithyātvaṃ prasajyate //

4.155ab

yo hy asadrūpasaṃvedyaḥ saṃvedyetān yathā punaḥ /

4.155cd

sa mithyā na tu tenaiva yo nityam avagamyate //

4.156ab

na cānekendriyagrāhyaṃ bhinnatāṃ pratipadyate /

4.156cd

mā bhūd bhinnaśarīrasthagrāhyatvād bhinnarūpatā //

4.157ab

jātyabhedād abhedaś cet, indriyatvena tatsamam /

4.157cd (ŚV_4.157cd_4.160ab)

tulyabuddher ato bhinnā na sattendriyabhedataḥ //

4.158ab

buddhibhedāc ca naikatvaṃ rūpādīnāṃ prasajyate /

4.158cd

ekānekatvam iṣṭaṃ vā sattārūpādirūpataḥ //

4.159ab

kva cic ca saṅkarān nākṣam ekam ity avasīyate /

4.159cd

dārḍhyadaurbalyabhedena vyavasthāpi yataḥ kva cit //

4.160ab

yathā hi manasaḥ sārdhaṃ rūpādau cakṣurādinā /

4.160cd (ŚV_4.160cd_4.163ab)

pravṛttiḥ sukhaduḥkhādau kevalasyaiva dṛśyate //

4.161ab

na kva cit saṅkarābhāvāt sarvatraiva nivartate /

4.161cd

kva cic ca saṅkaraṃ dṛṣṭvā saṅkaro 'nyatra kalpyate //

4.162ab

śrotrāder upaghāte 'pi śabdādismṛtidarśanāt /

4.162cd

vartamānasya cājñānād vyavasthā sampratīyate //

4.163ab

ekaṃ yadi bhaved akṣaṃ sarvair gṛhyeta vā na vā /

4.163cd (ŚV_4.163cd_4.166ab)

kalpyate śaktibhedaś cet, śaktir evendriyaṃ bhavet //

4.164ab

śṛṇuyād badhiraḥ śabdaṃ saṅkare cakṣurādinā /

4.164cd

manaso vā svatantratve vartamānārthabuddhiṣu //

4.165ab

na smared badhiraḥ śabdaṃ śrotraṃ cet smṛtikāraṇam /

4.165cd

smṛtivad vā bhaved asya vartamānārthadhīr api //

4.166ab

smṛtiś ca na bhavet paścād gṛhṇīyāt tan na cen manaḥ /

4.166cd (ŚV_4.166cd_4.169ab)

śrotragrahaṇavelāyām, na cāsarvā smṛtir bhavet //

4.167ab

bodhātmakatayā puṃsaḥ sarvatra grahaṇaṃ bhavet /

4.167cd

yugapadviṣaye 'py asya karaṇāpekṣitā na cet //

4.168ab

tasmāj jñānānusāreṇa vyavasthāsaṅkarau kva cit /

4.168cd

grāhyagrāhakaśaktibhyaḥ kāryadvāreṇa kalpitau //

4.169ab

cakṣūrūpādibhedas tu pañcadhaiva vyavasthitaḥ /

4.169cd (ŚV_4.169cd_4.172ab)

tena nīlādibhede 'pi nendriyānantyakalpanā //

4.170ab

tasmāt pañcabhir apy akṣair bodhaḥ sattāguṇatvayoḥ /

4.170cd

dravyamūrtau punardvābhyāṃ rūpādāv ekaśaḥ sthitaḥ //

4.171ab

nanu jātyādirūpe 'pi śabdābhedopacārataḥ /

4.171cd

pravartamānā mithya syād buddhī rūpeṣu buddhivat //

4.172ab

na śabdābhedarūpeṇa buddhir artheṣu jāyate /

4.172cd (ŚV_4.172cd_4.175ab)

prāk śabdād yādṛśī buddhiḥ śabdād api hi tādṛśī //

4.173ab

nanu gotvādirūpeṇa gavākārādibuddhayaḥ /

4.173cd

na prāk śabdārthasambandhajñānāt santi kadā cana //

4.174ab

jātyādes tatsvarūpaṃ ced aśabdajño 'pi lakṣayet /

4.174cd

anvayavyatirekābhyāṃ śabdarūpatvaniścayaḥ //

4.175ab

yathā rūpādayo bhinnāḥ prāk śabdāt svātmanaiva tu /

4.175cd (ŚV_4.175cd_4.178cd)

gamyante tadvad evaitat saṃjñitvaṃ kevalaṃ param //

4.176ab

na cāvikalpitaḥ śabdād iti vācyo na gṛhyate /

4.176cd

tenāgṛhītaśabdo 'pi gotvādīn pratipadyate //

4.177ab

śrutisaṃsparśabodhe 'pi gotvādīn pratipadyate /

4.177cd

vivekād arthaśabdānāṃ cakṣuḥ śrotradhiyā kṛtāt //

4.178ab

anantadharmake dharmiṇy ekadharmāvadhāraṇe /

4.178cd

śabdo 'bhyupāyamātraṃ syān nātmādhyāropakāraṇam //

4.179ab (ŚV_4.179ab_4.181cd)

na copeye 'bhyupāyasya rūpādhyāsaḥ prasajyate /

4.179cd

na hi dīpendriyādīnāṃ rūpādhyāropa iṣyate //

4.180ab

nityaṃ yadi ca gotvādi śabdarūpeṇa gṛhyate /

4.180cd

rūpāntaraṃ na dṛṣṭaṃ ced bhedādhyāsau kuto nvimau //

4.181ab

yady abhedo na mithyātvam, bhedaś cet syāt svarūpataḥ /

4.181cd

nādhyāropaprasaṅgaḥ syād bhrāntyā tv adhyāsakalpanā //

4.182ab (ŚV_4.182ab_4.185ab)

śabdenaiva ca nirdeśo gṛhīte 'rthe 'vakalpate /

4.182cd

gaur ity eva ca nirdeśo vācyatadbuddhivādinām //

4.183ab

nirdeśatulyatāyāṃ ca śrotrā vaktṛsvarūpatā /

4.183cd

śabdajñānaprameyeṣu vijñānasyāvasīyate //

4.184ab

bhrāntihetusamānatve 'py upāyatvānmatiśrutī /

4.184cd

manyate 'rthe samadhyaste nārthādhyāsaṃ tayoḥ punaḥ //

4.185ab

gotve sāsnādimadrūpāṅgādirūpābhidhāyake /

4.185cd (ŚV_4.185cd_4.188cd)

nirākārobhayajñāne saṃvittiḥ paramārthataḥ //

4.186ab

yadi cābhedarūpeṇa śabdenārthaḥ pratīyate /

4.186cd

ekarūpatvam akṣādau devanādeḥ prasajyate //

4.187ab

syād anakṣanivṛtyā cet, na prāk śabdāt pratīyate /

4.187cd

gavādiṣv api tulyaṃ cet, nekarūpasya darśanāt //

4.188ab

traye bibhītakādīnāṃ naikadharmānvayo 'sti hi /

4.188cd

śabdaḥ sādhāraṇas teṣāṃ jātiśabdād vilakṣaṇaḥ //

4.189ab (ŚV_4.189ab_4.191cd)

parasparavibhinnaṃ tu jñāyate 'trākṛtitrayam /

4.189cd

tadadhyāse na yujyeta tadrūpasyāvibhāgataḥ //

4.190ab

bhinnāḥ syur akṣaśabdāś cet, nārthe saṃśayadarśanāt /

4.190cd

na sāmānyād ṛte sa syād, rūpābhedaś ca gamyate //

4.191ab

bhavatyādau ca bhinne 'pi nāmākhyātatvasaṃjñayā /

4.191cd

rūpaikatvena cādhyāse tulyārthatvaṃ prasajyate //

4.192ab (ŚV_4.192ab_4.195ab)

śabdaniṣpattyabhedāc ca tiṅantārthasya sādhyatā /

4.192cd

katham, kathaṃ ca mūrtārtho vācake mūrtivarjite //

4.193ab

gavāśvaśuklaśabdāder vācyarūpānapekṣaṇe /

4.193cd

vācakatvavyavasthānaṃ kathaṃ jātiguṇādiṣu //

4.194ab

vṛkṣaplakṣādiśabdānāṃ tulye bhede ghaṭādibhiḥ /

4.194cd

viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ katham arthānapekṣayā //

4.195ab

sāmānādhikaraṇyaṃ ca na syad vācakabuddhivat /

4.195cd (ŚV_4.195cd_4.198cd)

ekatra copasaṃhāro na buddhyor nirvikalpake //

4.196ab

vastumātre sa ced evaṃ sarveṣām ekavācyatā /

4.196cd

bhaved gavādiśabdānāṃ sarvair vastu hi gamyate //

4.197ab

na cāsādhāraṇe bhede nīlotpalam itīṣyate /

4.197cd

na hi śabdapravṛttiḥ syād anyatrānyatra ceṣyate //

4.198ab

na ca nīlotpalaṃ nāma vastvekaṃ kiñ cid iṣyate /

4.198cd

śabdārthayor yato bhedo gamyate 'vayavānugaḥ //

4.199ab (ŚV_4.199ab_4.202ab)

śabdadvayasya cādhyāsaḥ paryāyeṣv api dṛśyate /

4.199cd

ekādhikaraṇās tena syus te nīlotpalādivat //

4.200ab

na cānavagate pūrvaṃ padam arthe prayujyate /

4.200cd

tatra sambandhavelāyāṃ kīdṛśo 'rthaḥ pratīyate //

4.201ab

tadānīṃ nārtharūpe hi śabdarūpasya sambhavaḥ /

4.201cd

na cāsādhāraṇāṃśena sambandhānugamaḥ kva cit //

4.202ab

tatra pūrvānapekṣatve yadyātmādhyāsaśaktatā /

4.202cd (ŚV_4.202cd_4.205ab)

śabdasya prathame 'pi syāc chravaṇe 'dhyastarūpatā //

4.203ab

mama vācyānabhijñatvān na bhavet smaraṇaṃ tataḥ /

4.203cd

bhavatas tv artharūpasya vācakeṣv api darśanāt //

4.204ab

yathā tv ajñātaśabdānāṃ vācye taddhīr na jāyate /

4.204cd

tathaivājñātavācyānām upalabdhe 'pi vācake //

4.205ab

tasmān nātīva vācyānāṃ vācakādhīnatā bhavet /

4.205cd (ŚV_4.205cd_4.208ab)

smārakatvāc ca teṣv eva pāratantryaṃ pratīyate //

4.206ab

tena sambandhavelāyām arthātmā yo 'vasīyate /

4.206cd

śabdād api sa eveti nārtharūpaṃ praṇaśyati //

4.207ab

pravṛttau vā nivṛttau vā yāṃ śabdaḥ kurute matim /

4.207cd

tādātmyaṃ tasya śabdasya na kathañ cit pratīyate //

4.208ab

karahastādiśabdebhyaḥ śabdarūpasya bhedataḥ /

4.208cd (ŚV_4.208cd_4.211cd)

bhinno 'rthaḥ sampratīyeta tadadhyāropakalpane //

4.209ab

ātmādhyāsas tu sādṛśyād uparāgāc ca dṛśyate /

4.209cd

na tāvad arthasādṛśyaṃ śabdasyeha pratīyate //

4.210ab

na cānurāgaḥ śabdena bhinnadeśasya yujyate /

4.210cd

dūrasthapratibimbaṃ ca nārūpasya pratīyate //

4.211ab

śabdasarvagatatvena yadyarthaprāptir ucyate /

4.211cd

sarvārthānāṃ bhavec chabdaiḥ sarvair evānurañjanam //

4.212ab (ŚV_4.212ab_4.214cd)

na ca bhinnendriyagrāhyaṃ kiñ cid asty anurāgakṛt /

4.212cd

na hi lākṣānurakte 'pi sphaṭike dhīs tvagādibhiḥ //

4.213ab

anumānāgamau mithyā syātāmadhyāsakalpane /

4.213cd

nirūpaṇasya mithyātvāt sarvābhāvaḥ prasajyate //

4.214ab

tathās tv iti yadi brūyāt, mithyā svavacane sati /

4.214cd

katham evaṃ vaded artho nānṛtād dhi pratīyate //

4.215ab (ŚV_4.215ab_4.217cd)

śūnyavādottarāccāpi yathārthaṃ buddhiśabdayoḥ /

4.215cd

pravṛttir na tu tat tantram artharūpaṃ kadā cana //

4.216ab

tasmāt prāg api ye śabdād bhirnnaikatvādibuddhibhiḥ /

4.216cd

gṛhyante sarvadā teṣāṃ paramārthastitā bhavet //

4.217ab

śabdābhyupāyake 'py arthe tadabhāve ca yady api /

4.217cd

arthabuddhir na jāyeta nārthe rūpaṃ praṇaśyati //

4.218ab (ŚV_4.218ab_4.220cd)

cakṣurāder abhāve hi rūpādyātmā na gṛhyate /

4.218cd

svarūpanāśo rūpādes tāvanmātreṇa neṣyate //

4.219ab

sambandhasya ca nityatvān nārethasya syād arūpatā /

4.219cd

yugapanna hi sarveṣām anyākārārthavedanam //

4.220ab

tadākāre 'pi tadvac ced, dvaye sati parīkṣyatām /

4.220cd

kiṃ nv arthasyātathābhāvo grahītuḥ kiṃ nv aśaktatā //

4.221ab (ŚV_4.221ab_4.223cd)

sadasadbhāvayor arthe virodhitvād asambhavaḥ /

4.221cd

grahītṛbhedāc chaktatvam aśaktatvaṃ ca yujyate //

4.222ab

yathāndhānandhayoḥ pārśve rūpasyety abhidhāsyate /

4.222cd

tenārthe dhvanyupāyasya tadhīrnānyasya jāyate //

4.223ab

devadattādiśabde tu sambandhādyatvadarśanāt /

4.223cd

arthasyānityatāyāṃ ca tādrūpyasyāpy anityatā //

4.224ab (ŚV_4.224ab_4.226cd)

tatrāpy autpattikī śaktis tadrūpapratyayaṃ prati /

4.224cd

grāhyagrāhakayor iṣṭā niyogasya tv anityatā //

4.225ab

tatra sarvair atādrūpyaṃ prāṅniyogāt pratīyate /

4.225cd

teneṣṭam eva mithyātvaṃ kaiś cid adhyāsakalpane //

4.226ab

yadā tu yādṛśaḥ piṇḍaḥ pūrvaṃ śabdāt pratīyate /

4.226cd

tādṛśasmaraṇe hetuḥ śabdas tatra yathārthatā //

4.227ab (ŚV_4.227ab_4.230ab)

niyogāt parato vāpi śabdena vyajyatām iyam /

4.227cd

tadgrāhyaśaktir arthasya, pārarūpyaṃ na tāvatā //

4.228ab

sarvākāraparicchedyaśakte 'rthe vācake 'pi vā /

4.228cd

sarvākārārthavijñānasamarthe niyamaḥ kṛtaḥ //

4.229ab

tatra śabdārthasambandhaṃ pramātuḥ smarato 'pi yā /

4.229cd

buddhiḥ pūrvagṛhītārthasandhānād upajāyate //

4.230ab

cakṣuṣā sannikṛṣṭe 'rthe nāpratyakṣam asau bhavet /

4.230cd (ŚV_4.230cd_4.233ab)

viviktā eva te 'py arthāḥ smṛtipratyakṣagocarāḥ //

4.231ab

smaryete śabdasambandhau mā bhūt pratyakṣatā tayoḥ /

4.231cd

tadapratyakṣabhāvena na tv arthasyāpi vāryate //

4.232ab

gṛhītam api gotvādi smṛtispṛṣṭaṃ ca yady api /

4.232cd

tathāpi vyatirekeṇa pūrvabodhāt pratīyate //

4.233ab

vyaktikālādibhedena tatrāsty avasaro miteḥ /

4.233cd (ŚV_4.233cd_4.236ab)

yaḥ pūrvāvagato 'ṃśo 'tra sa na nāma pramīyate //

4.234ab

idānīn tanam astitvaṃ na hi pūrvadhiyā gatam /

4.234cd

na hi smaraṇato yatprāk tat pratyakṣam itīdṛśam //

4.235ab

vacanaṃ rājakīyaṃ vā vaidikaṃ vāpi vidyate /

4.235cd

na cāpi smaraṇāt paścād indriyasya pravartanam //

4.236ab

vāryate kena cin nātastat tadānīṃ praduṣyati /

4.236cd (ŚV_4.236cd_4.239ab)

tenendriyārthasambandhāt prāgūrdhvaṃ vāpi yatsmṛteḥ //

4.237ab

vijñānaṃ jāyate sarvaṃ pratyakṣam iti gamyatām /

4.237cd

vimanaskā yadā ke cit sambaddham api cendriyaiḥ //

4.238ab

na budhyante tathā cānye sādṛśyādivimohitāḥ /

4.238cd

tatra yo 'rthaṃ vivekena kauśalāt sadṛśeṣv api //

4.239ab

sūkṣmaṃ vāpi prapadyeta tasya bhrāntirnaṃ tāvatā /

4.239cd (ŚV_4.239cd_4.242cd)

yathā ṣaḍjādibhedena gāne laukikavaidike //

4.240ab

vivekenāvagacchanti yeṣāṃ tatsaṃskṛtā matiḥ /

4.240cd

gānamātraṃ vijānanti tatrānadhikṛtās tu ye //

4.241ab

tadajñānān na mithyātvaṃ vaktuṃ śakyaṃ vivekinām /

4.241cd

te hi ṣaḍjādiśabdebhyo vināpy eṣaṃ viviktatām //

4.242ab

yathāvadadhigacchanti, tadvad gotvādivas tv api /

4.242cd

saṅkīrṇam arthamātraṃ tu budhyante 'bhyāsarvajitāḥ //

4.243ab (ŚV_4.243ab_4.246ab)

vivekaṃ pratipadyante ye śabdasmṛtisaṃskṛtāḥ /

4.243cd

yathā rūpādimatyarthe yasyaivāsti yadindriyam //

4.244ab

sa tanmātraṃ gṛhītvānyan na gṛhṇātyanumānataḥ /

4.244cd

tathā vivekahetūnāṃ yadā yaṃ pratipadyate //

4.245ab

tadupeye tadā jñānaṃ vartate tadanugrahāt /

4.245cd

tena yāvat pramātāṇāṃ vivekopāyadarśanam //

4.246ab

na syāt tāvad bhavet teṣāṃ vijñānaṃ nirvikalpakam /

4.246cd (ŚV_4.246cd_4.249cd)

tasmād yatra prakalpyeta vastu vastvantarātmanā //

4.247ab

pramāṇābhāsatā tatra na svadharmavikalpane /

4.247cd

pratyakṣatvam ataḥ siddhaṃ sāmānyasya tathaiva ca //

4.248ab

sambandhasyeti tat pūrvam anumānādi jāyate /

4.248cd

sarvaṃ cāpy anumānādi pratyakṣe nirvikalpake //

4.249ab

na pravartata ity etadanumāne 'bhidhāsyate /

4.249cd

nanv evaṃ sati yāpy agner dūrād apy auṣṇyakalpanā //

4.250ab (ŚV_4.250ab_4.254cd)

sāpi pratyakṣam eva syād yathā gotvādibuddhayaḥ /

4.250cd

pratyāsannataraṃ gotvaṃ pratyakṣatvena sammatam //

4.251ab

vijñānaṃ nānyad astīti pratyakṣam idam eva naḥ /

4.251cd

tatrāpy akṣair asambandhaṃ manvānasyopajāyate //

4.252ab

yadā buddhiḥ, tadā naiva pratyakṣatvena kalpyate /

4.252cd

sparśanena tu sambandhe pratyakṣatvena jāyate //

4.253ab

tasmād yadindriyaṃ yasya grāhakatvena kalpitam /

4.253cd

tenaiva sati sambandhe pratyakṣaṃ nānyathā bhavet //

4.254ab

evaṃ samāne 'pi vikalpamārge yatrākṣasambandhaphalānusāraḥ /

4.254cd

pratyakṣatā tasya tathā ca loke vināpyado lakṣaṇataḥ prasiddham //

<5 autpattikasūtra>

5,1

<vṛttikāragrantha (VKG)>

5,1.1ab (ŚV_5,1.1ab_5,1.3cd)

pratyakṣādau niṣiddhe 'pi nanu lokaprasiddhitaḥ /

5,1.1cd

dharmādharmau pramāsyete brāhmaṇādivivekavat //

5,1.2ab

dhārmikādhārmikatvābhyāṃ pīḍānugrahakāriṇau /

5,1.2cd

prasiddhau hi, tathā cāha pārāśaryo 'tra vastuni //

5,1.3ab

idaṃ puṇyam idaṃ pāpam ity etasmin padadvaye /

5,1.3cd

ācaṇḍālaṃ manuṣyāṇām alpaṃ śāstraprayojanam //

5,1.4ab (ŚV_5,1.4ab_5,1.6cd)

nirmūlāsambhavād atra pramāṇaiḥ saiva mṛgyate /

5,1.4cd

kutaḥ punaḥ pravṛtteti, pratyakṣādi tu vāritam //

5,1.5ab

na caitāni parityajya pṛthag loke pramāṇatā /

5,1.5cd

saṃsāramocakādeś ca hiṃsā puṇyatvasammatā //

5,1.6ab

na paścāt puṇyam icchanti ke cid evaṃ vigānataḥ /

5,1.6cd

mlecchāryāṇāṃ prasiddhatvaṃ na dharmasyopapadyate //

5,1.7ab (ŚV_5,1.7ab_5,1.9cd)

na cāryāṇāṃ viśeṣo 'sti yāvacchāstram anāśritam /

5,1.7cd

tanmūlārthaprasiddhis tu tatprāmāṇye sthite bhavet //

5,1.8ab

tasmād abhāvaktrasthau dharmādarmau na śaknuyāt /

5,1.8cd

codanā cet samuddhartuṃ grastau tenaiva paśyatām //

5,1.9ab

upadeśo hi bhavati jñānaṃ tasyeti yojyate /

5,1.9cd

jñāyate yena tajjñānam ekādhikaraṇatvataḥ //

5,1.10ab (ŚV_5,1.10ab_5,1.13ab)

autpattikagirā doṣaḥ kāraṇasya nivāryate /

5,1.10cd

abādho 'nyatirekeṇa, svatas tena pramāṇatā //

5,1.11ab

sarvasyānupalabdhe 'rthe prāmāṇyaṃ smṛtir anyathā /

5,1.11cd

codanā copadeśaś ca vidhiś caikārthavācinaḥ //

5,1.12ab

vākyāntare samarthe 'pi kimarthaṃ vidhir āśritaḥ /

5,1.12cd

sādhyasādhanasambandhaḥ sarvākhyāteṣu vidyate //

5,1.13ab

sarvavākyeṣu cākhyātaṃ tenākāṅkṣānivartanāt /

5,1.13cd (ŚV_5,1.13cd_5,1.16ab)

pravṛttisiddhir icchātaḥ, pratiṣedhāt tu varjanam //

5,1.14ab

vidhāvanāśrite sādhyaḥ puruṣārtho na labhyate /

5,1.14cd

śrutasvargādibādhena dhātvarthaḥ sādhyatāṃ vrajet //

5,1.15ab

vidhau tu tam atikramya svargādeḥ sādhyateṣyate /

5,1.15cd

tatsādhanasya dharmatvam evaṃ sati ca labhyate //

5,1.16ab

svapratyayāntarāpekṣā syād anāptanaroktiṣu /

5,1.16cd (ŚV_5,1.16cd_5,1.19cd)

āptoktiṣu narāpekṣā nobhayaṃ codanāsu naḥ //

<5.2>

5,1.17ab

ādiśabdo makārāntaḥ, luki kleśena saṅgatiḥ /

5,1.17cd

nañadhyāhriyate sūtre, saṅkarāt paricodanā //

5,1.18ab

pramāṇalakṣaṇājñānād vyabhicārāt parīkṣaṇam /

5,1.18cd

naitat pratyakṣam ityevamaparīkṣopasaṃhṛtā //

5,1.19ab

tatrānyasyāyathārthatvaṃ pratyakṣe tu yathārthatā /

5,1.19cd

yadābhāsaṃ hi vijñānaṃ tatsaṃyoge tad iṣyate //

5,1.20ab (ŚV_5,1.20ab_5,1.22cd)

sampūrṇaṃ lakṣaṇaṃ hy etat, tatsator vyatyayaḥ kṛtaḥ /

5,1.20cd

śobhanārthas tu sacchabdaḥ, yad vākhyāhārakalpanā //

5,1.21ab

arthāpattyetareṣāṃ ca pratyakṣābhāsalakṣaṇam /

5,1.21cd

bādhakajñānalābho hi pūrvābādhe na sambhavet //

5,1.22ab

sa cāstīti, avabodhatve sati nānyonyasaṃśrayam /

5,1.22cd

na cānāgatabādhe ca pūrveṇātmā hi labhyate //

5,1.23ab (ŚV_5,1.23ab_5,1.26cd)

nimittadoṣabodhena paścād yatrāpy abādhanam /

5,1.23cd

bhavaty eva hi tatrāpi narāntaraviparyayaḥ //

5,1.24ab

sarveṣāṃ sarvadā yatra dhīḥ syāt tatra na bādhanam /

5,1.24cd

na hi kāraṇaduṣṭatvabuddhis tatra balīyasī //

5,1.25ab

jātyādiṣu yadā jātā buddhiḥ paścād asambhavāt /

5,1.25cd

nāśyate yuktibhis tatra vyaktam anyonyasaṃśrayam //

5,1.26ab

svataḥ prāmāṇyataś cātra nirṇayo 'stitvabodhanāt /

5,1.26cd

tadrūpapratyayotpattes tadasadvādinām api //

5,3

<nirālambanavāda (NAV)>

5,3.1ab (ŚV_5,3.1ab_5,3.4ab)

pramāṇatvāpramāṇatve puṇyapāpādi tatphalam /

5,3.1cd

vidhyarthavādamantrārthanāmadheyādikalpanā //

5,3.2ab

sarveṣu lakṣaṇeṣv evaṃ svapramāṇagaṇaiḥ sthitiḥ /

5,3.2cd

vacanavyaktibhedena pūrvasiddhāntapakṣatā //

5,3.3ab

karmabhyaḥ phalasambandhaḥ pāralaukyaihalaukike /

5,3.3cd

sarvam ityādy ayuktaṃ syād arthaśūnyāsu buddhiṣu //

5,3.4ab

tasmād dharmārthibhiḥ pūrvaṃ pramāṇair lokasammataiḥ /

5,3.4cd (ŚV_5,3.4cd_5,3.7ab)

arthasya sadasadbhāve yatnaḥ kāryaḥ kriyāṃ prati //

5,3.5ab

yadā saṃvṛtisatyena sarvam etat prakalpyate /

5,3.5cd

jñānamātre 'pi kasmād vo vṛthāgraho 'rthakalpane //

5,3.6ab

saṃvṛter na tu satyatvaṃ satyabhedaḥ kuto 'nvayam /

5,3.6cd

satyā cet saṃvṛtiḥ keyaṃ mṛṣā cet satyatā katham //

5,3.7ab

satyatvaṃ na ca sāmānyaṃ mṛṣārthaparamārthayoḥ /

5,3.7cd (ŚV_5,3.7cd_5,3.10ab)

virodhāt, na hi vṛkṣatvaṃ sāmānyaṃ vṛkṣasiṃhayoḥ //

5,3.8ab

tulyārthatve 'pi tenaiṣāṃ mithyāsaṃvṛtiśabdayoḥ /

5,3.8cd

vañcanārtha upanyāso lālāvaktrāsavādivat //

5,3.9ab

nāstikyaparihārārthaṃ saṃvṛtiḥ, kalpaneti ca /

5,3.9cd

kalpanāpi tv abhinnasya naiva nirvastuke bhavet //

5,3.10ab

tasmād yan nāsti nāsty eva, yat tv asti paramārthataḥ /

5,3.10cd (ŚV_5,3.10cd_5,3.13ab)

tat satyam anyanmithyeti, na satyadvayakalpanā //

5,3.11ab

svapnādibhogavac cāpi yopabhogatvakalpanā /

5,3.11cd

tannivṛttyartham eveha paramārthe kaś cit pravartate //

5,3.12ab

na hi svapnasukhādyarthaṃ dharme kaś cit pravartate /

5,3.12cd

yādṛcchikatvāt svapnasya tūṣṇīmāsyeta paṇḍitaiḥ //

5,3.13ab

paramārthaphalāvāptim icchadbhis tena yatnataḥ /

5,3.13cd (ŚV_5,3.13cd_5,3.16ab)

pratipattir vidhātavyā yuktibhir bāhyavastuṣu //

5,3.14ab

tatrārthaśūnyaṃ vijñānaṃ yogācārāḥ samāśritāḥ /

5,3.14cd

tasyāpy abhāvam icchanti ye mādhyamikavādinaḥ //

5,3.15ab

tatra bāhyārthaśūnyatvaṃ tulyaṃ tāvad dvayor api /

5,3.15cd

nivṛttyāsya tato jñāne tadvat saṃvṛtikalpanā //

5,3.16ab

tasmāt sādhāraṇatvena tanmūlatvena cāpy ayam /

5,3.16cd (ŚV_5,3.16cd_5,3.19ab)

bāhyārthasadasadbhāve yatno bhāṣyakṛtā kṛtāḥ //

5,3.17ab

bāhyārthāpahnave 'dvaitam ekārthasya parīkṣaṇāt /

5,3.17cd

pramāṇam āśritaś caikas tatrāstāṃ yaḥ prameyataḥ //

5,3.18ab

pramāṇasthas tu mūlatvād ihedānīṃ parīkṣyate /

5,3.18cd

prastutaḥ sa dvidhā cātra prathamaṃ tv anumānataḥ //

5,3.19ab

pratyakṣabādhane cokte paścāt tacchaktyavekṣaṇāt /

5,3.19cd (ŚV_5,3.19cd_5,3.22ab)

tatrānumānamāhedaṃ nanv iti, asya ca saṅgatiḥ //

5,3.20ab

tatsamprayogajaṃ nāma pratyakṣam iti bhāṣitam /

5,3.20cd

tatrendriyārthasambandhabhedo na paramārthataḥ //

5,3.21ab

kalpitaḥ samprayogas tu svapnādāv api vidyate /

5,3.21cd

tadatadyogajanyasya vibhāgas tena durlabhaḥ //

5,3.22ab

mithyātvaṃ yad dvidhaivoktaṃ nāyathety atra cocyate /

5,3.22cd (ŚV_5,3.22cd_5,3.25ab)

sarvasyaiva ca mithyātve kiṃ viśiṣyābhidhīyate //

5,3.23ab

stambhādipratyayo mithyā pratyayatvāt tathā hi yaḥ /

5,3.23cd

pratyayaḥ sa mṛṣā dṛṣṭaḥ svapnādipratyayo yathā //

5,3.24ab

siddhasādhanabhāvo 'ṃśe dṛṣṭāntābhāva eva ca /

5,3.24cd

mā bhūtām evaśabdaś ca vyartho 'śeṣaprasādhane //

5,3.25ab

sarva eveti tenātra jāgradbuddhiparigrahaḥ /

5,3.25cd (ŚV_5,3.25cd_5,3.28cd)

svāṃśābhyupagamāc cāpi bāhyagrāhyanivāraṇam //

5,3.26ab

pratyayasyeti sādhyāṃśavyāptahetunidarśanam /

5,3.26cd

hetuś copanyenātra jāgrato 'pīti darśataḥ //

5,3.27ab

vipakṣābhāvataś cātra vyatireko na kathyate /

5,3.27cd

sāmānyasya ca hetutvāt kasmāt pakṣaikadeśatā //

5,3.28ab

jāgrajjñāne viśeṣo 'yaṃ yataḥ supariniścayaḥ /

5,3.28cd

bāhyālambanasambandho na prasiddhaḥ paraṃ prati //

5,3.29ab (ŚV_5,3.29ab_5,3.31cd)

tasmād yad bhāṣyakāreṇa dattam uttam atra tu /

5,3.29cd

vikalpasamatā vā syād vaidharmyasamatāpi vā //

5,3.30ab

dṛṣṭatvāt pūrvapakṣasya jātyukti kaiś cid āśritā /

5,3.30cd

pratijñādoṣam evāhuḥ ke cit pratyakṣabādhanam //

5,3.31ab

śakṣyāmo yadi vispaṣṭaṃ svāṃśagrāhyanivāraṇam /

5,3.31cd

tadā te śuddha eva syāt pakṣo grāhyanivāraṇaḥ //

5,3.32ab (ŚV_5,3.32ab_5,3.35ab)

pratyakṣādeś ca viṣayo bāhya evāvatiṣṭhate /

5,3.32cd

tanniṣedhakṛtas tasya tair bhavet pakṣabādhanam //

5,3.33ab

suniścayena caiteṣāṃ bādhakapratyayād ṛte /

5,3.33cd

pramāṇābhāsatā nāstīty etasmāt katyate balam //

5,3.34ab

duṣṭajñānagṛhītāpratiṣedho hi yujyate /

5,3.34cd

gṛhītamātrabādhe tu svapakṣo 'pi na sidhyati //

5,3.35ab

agrāhyatvāc ca bhedena viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ /

5,3.35cd (ŚV_5,3.35cd_5,3.38cd)

aprasiddhobhayatvaṃ vā vācyam anyatarasya vā //

5,3.36ab

vaktṛśrotroś ca yajjñānaṃ viśeṣaṇviśeṣyayoḥ /

5,3.36cd

tannirālambanatvena svavāgbādho dvyor api //

5,3.37ab

sambhavo na ca bhedasya viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ /

5,3.37cd

tasmān nirūpaṇaṃ nāsti pratijñārthasya śobhanam //

5,3.38ab

nirālambanatā nāma na kiñ cid vastu gamyate /

5,3.38cd

tena yadvyatirekādau praśno naivopapadyate //

5,3.39ab (ŚV_5,3.39ab_5,3.41cd)

yady avastu kathaṃ tv asmāṃs tvaṃ bodhayitum icchasi /

5,3.39cd

budhyase vā svabuddhyā tvam, kalpitā tv atha sādhyate //

5,3.40ab

asataḥ kalpanā kīdṛk, kḷptau vastu prasajyate /

5,3.40cd

katham iṣṭam abhāve ced, vastu so 'pīti vakṣyate //

5,3.41ab

tathā pratyaya ity eṣa karma bhāvādi vā bhavet /

5,3.41cd

bhāvādiṣu virodhaḥ syāt karma cet siddhasādhanam //

5,3.42ab (ŚV_5,3.42ab_5,3.45ab)

pratyāyyasya hi rūpāder nirālambanateṣyate /

5,3.42cd

avijñānātmakatvena kiñ cin nālambate hy asau //

5,3.43ab

kartṛtve karaṇatve vā pakṣatvaṃ śabdayor api /

5,3.43cd

tannirālambanatvena pakṣābhāvaḥ prasajyate //

5,3.44ab

pratyāyyena ca bhinnena vinā kartrādyasambhavaḥ /

5,3.44cd

pratyaye tannimitte vā bādhaḥ svavacanena te //

5,3.45ab

athāpi rūḍhirūpeṇa pratyayaḥ syāt tathāpi tu /

5,3.45cd (ŚV_5,3.45cd_5,3.48ab)

grāhakaṃ vastu siddhaṃ naḥ pratyayo 'nyasya vastunaḥ //

5,3.46ab

tam abhyupetya pakṣaś ced abhyupetaṃ virudhyate /

5,3.46cd

viśeṣyasyāprasiddhaś ca tava, asmākam atādṛśe //

5,3.47ab

ātmadharmasvatantratvakalpane 'pi tathā bhavet /

5,3.47cd

na ca pratyayamātratvaṃ kiñ cid asty anirūpaṇāt //

5,3.48ab

śabdārthamātrarūpeṇa yathānyeṣāṃ nirūpaṇam /

5,3.48cd (ŚV_5,3.48cd_5,3.51cd)

tathā ca bhavato na syād vācyabhedamanicchataḥ //

5,3.49ab

nirālambanatā cāpi sarvathā yadi sādhyate /

5,3.49cd

viśeṣaṇāprasiddhiś ca dṛṣṭāntaś ca na vidyate //

5,3.50ab

kena cic cet prakāreṇa nirālambanatocyate /

5,3.50cd

rasajñānasya rūpādiśūnyatvāt siddhasādhanam //

5,3.51ab

atha buddhir yadākārā tadālambanavāraṇam /

5,3.51cd

svākārasyābhyupetatvāt tadabhāvo virudhyate //

5,3.52ab (ŚV_5,3.52ab_5,3.54cd)

bāhyānālambanatve 'pi bāhya ity agraho yadi /

5,3.52cd

stambhādau naiva tadbuddhir ityevaṃ siddhasādhanam //

5,3.53ab

atha stambhādirūpeṇa nirālambanatocyate /

5,3.53cd

saṃvedanasya dṛṣṭatvāt tadvirodhaḥ prasajyate //

5,3.54ab

dvicandrādiṣu tulyaś cet, nendriyāprāptito hi naḥ /

5,3.54cd

tatrānālambanoktiḥ syān nārthasaṃvittyabhāvataḥ //

5,3.55ab (ŚV_5,3.55ab_5,3.57cd)

sarvatrārthendriyāṇāṃ naḥ saṃyogasadasattayā /

5,3.55cd

saṃvittau vidyamānāyāṃ sadasadgrāhikā sthitiḥ //

5,3.56ab

bhavatas tv indriyādīnām abhāvād grahaṇād ṛte /

5,3.56cd

nālambanasya hetuḥ syān niṣedho 'to na yujyate //

5,3.57ab

bahirbhāvāprasiddhatvāt tenānālambanā matiḥ /

5,3.57cd

kathañ cit sādhyate naiṣa pakṣo hi jñāyate tadā //

5,3.58ab (ŚV_5,3.58ab_5,3.61ab)

yathānyabodhanāśakter nāprasiddhe viśeṣaṇe /

5,3.58cd

pakṣasiddhis tathaiva syād viśeṣaṇaviśeṣaṇe //

5,3.59ab

nāprasiddhe padārthe hi vākyārthaḥ sampratīyate /

5,3.59cd

tatpūrvakatvāt pakṣaś ca vākyārthaḥ sthāpayiṣyate //

5,3.60ab

paryudāse niṣedhe vā vyatiriktasya vastunaḥ /

5,3.60cd

prameyatvādyabhedena jagataḥ siddhasādhanam //

5,3.61ab

yadi cātyantabhedena nirālambanatocyate /

5,3.61cd (ŚV_5,3.61cd_5,3.64ab)

kathañ cic ced virudhyeta prākpakṣaḥ kalpitena //

5,3.62ab

vastvādyākārataś cāpi dhīr nirālambaneṣyate /

5,3.62cd

grāhakāc ced abhinnatvaṃ śaktibhedo virudhyate //

5,3.63ab

nirālambanabuddheś ca yady utpattiḥ prasādhyate /

5,3.63cd

dṛṣṭatvāt seṣyate 'smābhir bāhyagrāhyavivarjitā //

5,3.64ab

samyaktvaṃ punar etasyās tvaṃ necchasi kathañ cana /

5,3.64cd (ŚV_5,3.64cd_5,3.67cd)

ātmāṃśe 'vasitā hy eṣā mṛgatṛṣṇādibuddhivat //

5,3.65ab

caitrādipratyayānāṃ ca nirālambanatā yadi /

5,3.65cd

dharmabhūtā na gṛhyeta sādhanotthitayā dhiyā //

5,3.66ab

tato viṣayanānātvāt pratiyogyanirākṛtā /

5,3.66cd

rūpāt sālambanaprāptiḥ satī kena nivāryate //

5,3.67ab

yadi pratyayaśabdo 'pi pratyayatvena gṛhyate /

5,3.67cd

saṃvittyālambanatvaṃ ca vāryate, siddhasādhanam //

5,3.68ab (ŚV_5,3.68ab_5,3.70cd)

buddhyutpādanaśaktiś ced vāryā, sādhayaṃ na sidhyati /

5,3.68cd

sādhanasya prayogo 'tra bodhakatvād vinā na te //

5,3.69ab

na cābhidhāstyasambandhād ṛte bhedāc ca nāsty asau /

5,3.69cd

na cāsau tadgataṃ bhedaṃ bodhayantya dhiyā vinā //

5,3.70ab

prāśnikair agṛhīte ca vākyasyāvayave pṛthak /

5,3.70cd

pakṣe hetau ca dṛṣṭānte vādini prativādini //

5,3.71ab (ŚV_5,3.71ab_5,3.73cd)

sādhanasyāprayogaḥ syād abhyupetyocyate yadi /

5,3.71cd

pūrvābhyupagamenaiva pratijñā bādhyate tataḥ //

5,3.72ab

dharmādharmādibhede ca nāsiddhe paramārthataḥ /

5,3.72cd

śiṣyātmanoś ca dharmāder upadeśo 'vakalpate //

5,3.73ab

tadanuṣṭhānato buddher iṣṭo bhedaḥ, sphuṭaṃ ca taiḥ /

5,3.73cd

sūtrāntare 'bhyupetatvād bhaved āgamabādhanam //

5,3.74ab (ŚV_5,3.74ab_5,3.76cd)

sarvalokaprasiddhyā ca pakṣabādho 'tra te dhruvam /

5,3.74cd

kṛtsnasādhanabuddhiś ca yadi mithyeṣyate tataḥ //

5,3.75ab

sarvābhāvo yatheṣṭaṃ vā nyūnatā vābhidhīyate /

5,3.75cd

teṣāṃ sālambanatve vā tair anaikāntiko bhavet //

5,3.76ab

tadanyasya pratijñā cet, tadanyapratyayo mṛṣā /

5,3.76cd

tanmithyātvaprasaṅge ca sarvaṃ pūrva na sidhyati //

5,3.77ab (ŚV_5,3.77ab_5,3.79cd)

stambhādisādhanajñānabhedo na hi tathā bhavet /

5,3.77cd

yāvad yāvat pratijñeyaṃ tadaṅgasya pratīyate //

5,3.78ab

tāvat tāvat pareṣāṃ syān mithyātvād anyabādhanam /

5,3.78cd

viruddhāvyabhicāritvaṃ bādho vāpy anumānataḥ //

5,3.79ab

itthaṃ sarveṣu pakṣeṣu vaktavyaṃ pratisādhanam /

5,3.79cd

bāhyārthālambanā buddhir iti samyak ca dhīr iyam //

5,3.80ab (ŚV_5,3.80ab_5,3.82cd)

bādhakāpetabuddhitvād yathā svapnādibādhadhīḥ /

5,3.80cd

sāpi mithyeti ced brūyāt, svapnādīnām abādhanāt //

5,3.81ab

tasmāt sādharmyadṛṣṭānto bhavataḥ sādhane na hi /

5,3.81cd

vijñānāstitvabhinnatvakṣaṇikatvādidhīs tathā //

5,3.82ab

samyak ced abhyupeyeta tadānaikāntiko bhavet /

5,3.82cd

tanmithyābhyupapattau ca pakṣabādhaḥ prasajyate //

5,3.83ab (ŚV_5,3.83ab_5,3.85cd)

tathā ca baddham uktādivyavasthā na prakalpate /

5,3.83cd

tataś ca mokṣayatnasya vaiphalyaṃ vaḥ prasajyate //

5,3.84ab

vikalpotpadyamānā ca jñānāstitvādidhīr yadi /

5,3.84cd

mṛṣeṣṭā, na ca dṛṣṭātra pramāṇāntarato gatiḥ //

5,3.85ab

pramāṇābhāvatas tena jñānāstitvādi durlabham /

5,3.85cd

sarvaṃ cāpy asmadādīnāṃ mithyā jñānaṃ vikalpanāt //

5,3.86ab (ŚV_5,3.86ab_5,3.88cd)

sānnidhyaviprakṛṣṭatve sattvāsattve ca durlabhe /

5,3.86cd

mithyājñānāviśeṣe 'pi sāṃkhyādiparivarjanāt //

5,3.87ab

bauddhadarśana ekasmin pakṣapāto na yujyate /

5,3.87cd

mṛṣātvaṃ yadi buddheḥ syād bādhaḥ kiṃ nopalabhyate //

5,3.88ab

bādhād vināpi tac cet syād vyavasthā na prakalpate /

5,3.88cd

pratiyogini dṛṣṭe ca jāgrajjñāne mṛṣā bhavet //

5,3.89ab (ŚV_5,3.89ab_5,3.91cd)

svapnādibuddhir asmākaṃ tava bhedo 'pi kiṅkṛtaḥ /

5,3.89cd

na cānyat pratiyogyasti jāgrajjñānasya śobhanam //

5,3.90ab

yaddarśanena mithyātvaṃ stambhādipratyayo vrajet /

5,3.90cd

svapnādipratiyogitvaṃ sarvalokaprasiddhitaḥ //

5,3.91ab

tadīyadharmavaidharmyād bādhakapratyayo yathā /

5,3.91cd

yogināṃ jāyate buddhir bādhikā pratiyoginī //

5,3.92ab (ŚV_5,3.92ab_5,3.95ab)

jāgratstambhādibuddhīnāṃ tataḥ svapnāditulyatā /

5,3.92cd

prāptānāṃ tām avasthāṃ ca sarvaprāṇabhṛtām api //

5,3.93ab

bādho 'yaṃ bhavitā tena siddhā sapratiyogitā /

5,3.93cd

iha janmani keṣāñ cin na tāvad upalabhyate //

5,3.94ab

yogyavasthāgatānāṃ tu na vidmaḥ kiṃ bhaviṣyati /

5,3.94cd

yogināṃ cāsmādīyānāṃ tvaduktapratiyoginī //

5,3.95ab

tvaduktiviparītā vā bādhabuddhir bhaviṣyati /

5,3.95cd (ŚV_5,3.95cd_5,3.98cd)

īdṛktve yogibuddhīnāṃ dṛṣṭānto na tavāsti ca //

5,3.96ab

dṛṣṭāntas tv asmādīnāṃ yo gṛhītaḥ sa vidyate /

5,3.96cd

atha stambhādibuddhīnāṃ vadet sapratiyogitām //

5,3.97ab

bādhyatvaṃ cāpi buddhitvān mṛgatṛṣṇādibuddhivat /

5,3.97cd

iṣṭaṃ sapratiyogitvaṃ mṛgatṛṣṇādibuddhibhiḥ //

5,3.98ab

tadātmanā ca bādhyatvaṃ grāhyāntaratayāpi ca /

5,3.98cd

bādhakaiś cāpy anekāntaḥ, tadanyatve ca pūrvavat //

5,3.99ab (ŚV_5,3.99ab_5,3.102ab)

mithyādhīpratiyogitvaṃ svapnādāv iva te bhavet /

5,3.99cd

rāgādikṣayayogitvanimittādhigatis tathā //

5,3.100ab

yāvān viśeṣa iṣṭaś cet sarvābhāvād viruddhatā /

5,3.100cd

mahājanasya vā bādhādivānīmbādhabuddhivat //

5,3.101ab

vācyo 'numānabādho vā yadi vā pratisādhanam /

5,3.101cd

pūrvasādhanadoṣāś ca sandheyāḥ, tasya cādhunā //

5,3.102ab

sādhyābhedād avācyatvād hetor nobhayasiddhatā /

5,3.102cd (ŚV_5,3.102cd_5,3.105ab)

pratyayatvaṃ ca, sāmānyaṃ bhinnābhinnaṃ na vidyate //

5,3.103ab

bhavato 'tyantabhinnaṃ ca matpakṣe 'pi kathañ cana /

5,3.103cd

sārūpyānyanivṛttī ca netyetat sādhayiṣyate //

5,3.104ab

tasmād dhetur na sāmānyam asti siddhaṃ dvayor api /

5,3.104cd

viśeṣayoś ca hetutvaṃ pakṣatattulyasaṃsthayoḥ //

5,3.105ab

na syād anvayahīnatvād ataddharmatayāpi ca /

5,3.105cd (ŚV_5,3.105cd_5,3.108cd)

na cārthahīnā tadbuddhir hetutvena bhaviṣyati //

5,3.106ab

āśrayāsiddhitā coktā viśeṣyasyāprasiddhitaḥ /

5,3.106cd

tathā hetor viruddhatvaṃ dṛṣṭānte sādhyahīnatā //

5,3.107ab

viśeṣaṇāprasiddhatvavikalpenaiva bodhite /

5,3.107cd

svapnādipratyaye bāhyaṃ sarvathā na hi neṣyate //

5,3.108ab

sarvatrālambanaṃ bāhyaṃ deśakālānyathātmakam /

5,3.108cd

janmany ekatra bhinne vā tathā kālāntare 'pi vā //

5,3.109ab (ŚV_5,3.109ab_5,3.112ab)

taddeśo vānyadeśo vā svapnajñānasya gocaraḥ /

5,3.109cd

alātacakre 'lātaṃ syāc chīghrabhramaṇasaṃskṛtam //

5,3.110ab

gandharvanagare 'bhrāṇi pūrvadṛṣṭaṃ gṛhādi ca /

5,3.110cd

pūrvānubhūtatoyaṃ ca raśmitaptoṣaraṃ tathā //

5,3.111ab

mṛgatoyasya vijñāne kāraṇatvena kalpyate /

5,3.111cd

dravyāntare viṣāṇaṃ ca śaśasyātmā ca kāraṇam //

5,3.112ab

śaśaśṛṅgadhiyaḥ, mauṇḍyaṃ niṣedhe śiraso 'sya ca /

5,3.112cd (ŚV_5,3.112cd_5,3.115ab)

vastvantarair asaṃsṛṣṭaḥ padārthaḥ śūnyatādhiyaḥ //

5,3.113ab

kāraṇatvaṃ padārthānām asadvākyārthakalpane /

5,3.113cd

atyantānanubhūto 'pi baddhyā yo 'rthaḥ prakalpyate //

5,3.114ab

tasyotpattau kathañ cit syuḥ pṛthivyādīni kāraṇam /

5,3.114cd

eṣa pratyakṣadharmaś ca vartamānārthataiva yā //

5,3.115ab

sannikṛṣṭārthavṛttiś ca na tu jñānāntareṣv iyam /

5,3.115cd (ŚV_5,3.115cd_5,3.118ab)

katham utpādayej jñānaṃ tatrāsaṃścet, kuto nviyam //

5,3.116ab

arthasyāvidyamānasya vijñānotpattyaśaktatā /

5,3.116cd

bāhyālambanatāyāṃ nau vivādo 'rthasya saṃnidhiḥ //

5,3.117ab

yadi nāsti, kim evaṃ syād asmatpakṣanivartanam /

5,3.117cd

tasmād yadanyathāsantam anyathā pratipadyate //

5,3.118ab

tannirālambanaṃ jñānam, abhāvālambanaṃ ca tat /

5,3.118cd (ŚV_5,3.118cd_5,3.121cd)

bhāvāntaram abhāvo 'nyo na kaś cid anirūpaṇāt //

5,3.119ab

bhavatā dvayamatyetad durnirūpaṃ sahetukam /

5,3.119cd

pratijñādoṣavac cāpi yojyā hetor viruddhatā //

5,3.120ab

samastavyastadharmādisvarūpādiviparyayāt /

5,3.120cd

dṛṣṭāntadoṣāḥ sarve ca yojyāḥ, na hy ekavastuni //

5,3.121ab

tava sādhyāṃśahetvaṃśavyāptadharmādisambhavaḥ /

5,3.121cd

ke cid vaidharmyadṛṣṭānto nāstīty apy anuyuñjate //

5,3.122ab (ŚV_5,3.122ab_5,3.124cd)

tadabhāvād avṛtteś ca nāsty atrāvasaras tava /

5,3.122cd

vidhirūpapratijñāyām etad vaktuṃ hi śakyate //

5,3.123ab

tatrāvastuvipakṣe 'pi prayogasya hi sambhavaḥ /

5,3.123cd

yasminn anityatā nāsti kāryatāpi na vidyate //

5,3.124ab

tasmin, yathā khapuṣpādāv iti śakyaṃ hi bhāṣitum /

5,3.124cd

atra tv avastusādhyatvaṃ vastunaś ca vipakṣatā //

5,3.125ab (ŚV_5,3.125ab_5,3.127cd)

tena syād vyatireko 'sya vācyaḥ, yaś cāpi darśayet /

5,3.125cd

pratiṣedhadvayāt tena vidhir eva pradarśitaḥ //

5,3.126ab

na ca śakyo vidhir vaktuṃ vastuny asati kena cit /

5,3.126cd

evaṃ sthite ca sarvajñaniṣedhādāv iyaṃ gatiḥ //

5,3.127ab

pratyakṣāder asāmarthyaṃ tadīyasyāsmadādivat /

5,3.127cd

vaidharmyāsambhave 'py etadanye tv āhur adūṣaṇam //

5,3.128ab (ŚV_5,3.128ab_5,3.130cd)

vinaiva tatprayogeṇa hetur aikāntiko yataḥ /

5,3.128cd

sarvathā sadupāyānāṃ vādamārgaḥ pravartate //

5,3.129ab

adhikāro 'nupāyatvān na vāde śūnyavādinaḥ /

5,3.129cd

nanu sarvaṃ bhavatsiddhaṃ mayedaṃ sādhanaṃ kṛtam //

5,3.130ab

kimarthaṃ tadasiddhyā tvaṃ vikalpyātrātthadūṣaṇam /

5,3.130cd

vipralipsur ivāhaivaṃ kimarthaṃ nyāyavid bhavān //

5,3.131ab (ŚV_5,3.131ab_5,3.133cd)

nāśrauṣīḥ sādhanatvaṃ kiṃ prasiddhasya dvayor api /

5,3.131cd

yo 'pi tāvat parāsiddhaḥ svayaṃ siddho 'bhidhīyate //

5,3.132ab

bhavet tatra pratīkāraḥ svato 'siddhe tu kā kriyā /

5,3.132cd

taṃ sādhayan virundhyād dhi pūrvābhyupagataṃ naraḥ //

5,3.133ab

asādhite tu sādhyo 'rtho na tena pratipadyate /

5,3.133cd

parāsiddho na paryāptaḥ pareṣāṃ pratipattaye //

5,3.134ab (ŚV_5,3.134ab_5,3.136cd)

tenāsādhanatā yuktā, svato 'siddhe tu kiṅkṛtā /

5,3.134cd

dvayoḥ siddhasya hetutvaṃ nādṛṣṭāyopadiśyate //

5,3.135ab

pratyeṣyanti svasiddhena sādhanena svayaṃ yataḥ /

5,3.135cd

vadet katham asiddhaṃ cet, ityanenāpi kiṃ tava //

5,3.136ab

gṛhītam agṛhītaṃ vā sādhyaṃ vā sādhanāpi vā /

5,3.136cd

mayocyate cet tv asiddhaṃ kiṃ tvaṃ na pratipadyase //

5,3.137ab (ŚV_5,3.137ab_5,3.140ab)

yatra syāt puruṣādhīnā buddhis tatredam ucyate /

5,3.137cd

kuto 'sya pūrvavijñānam ityatretanna yujyate //

5,3.138ab

yadi caivaṃ bhaved atra pratijñāmātra eva hi /

5,3.138cd

maddoṣājñānamātreṇa pratipattir bhavet tava //

5,3.139ab

yatas tu sādhanāpekṣā tenāsyaiva pramāṇatā /

5,3.139cd

tatsmṛtyutpattimātre tu vākyavyāpāra iṣyate //

5,3.140ab

tasmād yathaiva sādhyāṃśavyāptahetunidarśanāt /

5,3.140cd (ŚV_5,3.140cd_5,3.143ab)

sādhyaṃ gṛhṇan na vaktāram apekṣeta tathā bhavān //

5,3.141ab

yac cāpi bhavato jñānaṃ pratyakādiḥ kim atra te /

5,3.141cd

matprasiddhāsti yuktir vā sādhyaṃ vātra yathecchasi //

5,3.142ab

tasmān na viduṣām etaduttaṃ yujyate yataḥ /

5,3.142cd

tava hetur asiddho 'yaṃ mama tena na sādhanam //

5,3.143ab

satyaṃ yadi mamaivātra pratipattiḥ phalaṃ bhavet /

5,3.143cd (ŚV_5,3.143cd_5,3.146ab)

tadā tvadaprasiddhe 'pi hetau māṃ prati hetutā //

5,3.144ab

yadā tu jñānamātratvapratipattau bhavān mayā /

5,3.144cd

pṛṣṭaḥ ko hetur atreti tadaivaṃ nopapadyate //

5,3.145ab

svayaṃ na hy agṛhītena matprasiddhena vā bhavān /

5,3.145cd

hetunā sādhyam etat tu pratipannaḥ kathañ cana //

5,3.146ab

na ca vyāpriyate 'nyatra vacanaṃ prāśnikān prati /

5,3.146cd (ŚV_5,3.146cd_5,3.149cd)

svaniścayāya yo hetus tasyaiva pratipādanāt //

5,3.147ab

matprasiddhatvam etasya kutaś cāvagataṃ tvayā /

5,3.147cd

kathaṃ cetthaṃ vivakṣā te svayam artham ajānataḥ //

5,3.148ab

mayi jijñāsamāne 'pi buddhipūrvābhidhāyinaḥ /

5,3.148cd

iti jñātvā ca vo vṛddhair bhāṣitobhayasiddhatā //

5,3.149ab

tena yadvanmamaitena tvamadhitsasi hetunā /

5,3.149cd

sādhyajñānam, tathaivāham ajñānaṃ tava dūṣaṇaiḥ //

5,3.150ab (ŚV_5,3.150ab_5,3.152cd)

yathaiva ca bhavānīdṛk sādhyam uktvāsya sādhanam /

5,3.150cd

sādhyānurūpam ajñātvā vihataḥ pratipādanāt //

5,3.151ab

tathaiva pratipādyo 'pi tādṛksādhyabubhutsayā /

5,3.151cd

manvānaḥ sādhanaṃ duṣṭaṃ tataḥ sādhyaṃ na budhyate //

5,3.152ab

saṃvittyā sādhanaṃ matvā tatsadbhāve dṛḍhe sthite /

5,3.152cd

sādhyasyāsambhavād eva tvaduktaṃ nāvabudhyate //

5,3.153ab (ŚV_5,3.153ab_5,3.156ab)

tenāśeyaṃ na kartavyā mohād api mayerite /

5,3.153cd

sādhane sādhanaṃ jñātvā para evāvabhotsyate //

5,3.154ab

vispaṣṭaś cākṣapādokto virodho hetusādhyayoḥ /

5,3.154cd

yamadṛṣṭvā parair uktam adūṣaṇam idaṃ kila //

5,3.155ab

nanu lokaprasiddhena pūrvam etena hetunā /

5,3.155cd

sādhyasiddhir mamāpy āsīt paramārtho 'sya nāstitā //

5,3.156ab

yo 'dhunā paramārthena nāstītyevaṃ prakāśate /

5,3.156cd (ŚV_5,3.156cd_5,3.159cd)

kathaṃ pūrvam asāv āsīd asaṃścet sādhanaṃ katham //

5,3.157ab

sādhanaṃ ced avaśyaṃ ca paramārthāstitā bhavet /

5,3.157cd

siddhir nāparamārthena paramārthasya yujyate //

5,3.158ab

na dṛṣṭā śaśaśṛṅgādeḥ samyagjñānādihetutā /

5,3.158cd

bāṣpādināpy adhūmena mithyā vahnyādibodhanam //

5,3.159ab

tasmād asatyahetor yā paramārthe matis tava /

5,3.159cd

sāpy asatyā na satyaṃ hi satyābhāsena gamyate //

5,3.160ab (ŚV_5,3.160ab_5,3.162cd)

ye 'pi rekhādayo dṛṣṭā varṇānāṃ pratipādakāḥ /

5,3.160cd

na te svenāpi rūpeṇa paramārthatvavarjitāḥ //

5,3.161ab

varṇātmanā na satyāś cet, sarvabhāveṣv ayaṃ vidhiḥ /

5,3.161cd

padārthāntararūpeṇa na satyaṃ kiñ cid iṣyate //

5,3.162ab

svarūpe vidyamāne tu yad apy evaṃ prakāśate /

5,3.162cd

svarūpābhāvakḷptau tu na satyaṃ nāpy asatyatā //

5,3.163ab (ŚV_5,3.163ab_5,3.165cd)

hetvādīnāṃ tu bhavataḥ svarūpeṇāpy asatyatā /

5,3.163cd

tena bāṣpādivat teṣām upāyatvam, na lekhyavat //

5,3.164ab

upāyānāṃ svarūpaṃ hi saṃvṛttyātmakam eva naḥ /

5,3.164cd

tathā ca satyateṣṭaiva svarūpāsatyatā katham //

5,3.165ab

saṃvṛtyā yat svarūpaṃ hi tadvāṅmātranibandhanam /

5,3.165cd

hetutvaṃ paramārthasya pratipattuṃ na śaknuyāt //

5,3.166ab (ŚV_5,3.166ab_5,3.168cd)

paramāthāc ca lokasya na bhede hetur asti te /

5,3.166cd

laukikopāyagamyasya kena syāt paramārthatā //

5,3.167ab

nanv asty api bāhye 'rthe buddhyārūḍhe na sidhyati /

5,3.167cd

vāsanāśabdabhedotthavikalpapravibhāgataḥ //

5,3.168ab

nyāyavidbhir idaṃ coktaṃ dharmādau buddhim āśrite /

5,3.168cd

vyavahāro 'numānādeḥ kalpyate na bahiḥsthite //

5,3.169ab (ŚV_5,3.169ab_5,3.172ab)

astīdaṃ vacanaṃ teṣām idaṃ tatra parīkṣyatām /

5,3.169cd

bhedo 'sataḥ kathaṃ hi syād buddhiśabdayoḥ //

5,3.170ab

nirvastuke kathañ cin nu prasavo buddhiśabdayoḥ /

5,3.170cd

śabdabhedo 'pi bhavatas tadabhāvān na sidhyati //

5,3.171ab

yadi vā vidyamāno 'pi bhedo buddhiprakalpitaḥ /

5,3.171cd

sādhyasādhanadharmāder vyavahārāya kalpyate //

5,3.172ab

tato bhavatprayukte 'smin sādhane yāvad ucyate /

5,3.172cd (ŚV_5,3.172cd_5,3.175ab)

sarvatrotpadyate buddhir iti dūṣaṇatā bhavet //

5,3.173ab

yaś ca mantras tv ayokto 'yaṃ dharmyādau buddhim āśrite /

5,3.173cd

na bāhyāpekṣayā sa syād asiddhyādau mayerite //

5,3.174ab

buddhiprakḷptisidhiś ca bhavatāṃ vyavahāriṇam /

5,3.174cd

maduktaṃ dūṣaṇaṃ siddhaṃ tvaduktaṃ tu na sādhanam //

5,3.175ab

bāhyārthavyavahāritvāj jñānotpāde sthite 'pi naḥ /

5,3.175cd (ŚV_5,3.175cd_5,3.178cd)

kathañ cin na hi kalpyeta vyavahāro 'rthavarjitaḥ //

5,3.176ab

nanu yadvanmayā hetur neṣyate dūṣaṇaṃ tathā /

5,3.176cd

tena me dūṣaṇābhāvād aduṣṭaṃ sādhanaṃ bhavet //

5,3.177ab

nedānīṃ dūṣaṇaiḥ kāryam, sādhanābhāvato yadi /

5,3.177cd

tvayaivāsmadabhipretā svapakṣāsiddhir āśritā //

5,3.178ab

na cāsti vāsanābhedo nimittāsambhavāt tava /

5,3.178cd

jñānabhedo nimittaṃ cet, tasya bhedaḥ kathaṃ punaḥ //

5,3.179ab (ŚV_5,3.179ab_5,3.181cd)

vāsanābhedataś cet syāt, prāptam anyonyasaṃśrayam /

5,3.179cd

svacchasya jñānarūpasya na hi bhedaḥ svato 'sti te //

5,3.180ab

pramāṇaṃ vāsanāstitve bhede vāpi na vidyate /

5,3.180cd

kuryād grāhakabhedaṃ sā grāhyabhedas tu kiṅkutaḥ //

5,3.181ab

saṃvittyā jāyamānā hi smṛtimātraṃ karoty asau /

5,3.181cd

kṣaṇikeṣu ca cit teṣu vināśe ca niranvaye //

5,3.182ab (ŚV_5,3.182ab_5,3.185ab)

vāsyavāsakayoś caivam asāhityān na vāsanā /

5,3.182cd

pūrvakṣaṇair anutpanno vāsyate nottaraḥ kṣaṇaḥ //

5,3.183ab

uttareṇa vinaṣṭatvān na ca pūrvasya vāsanā /

5,3.183cd

sāhitye 'pi tayor naiva sambandho 'stīty avāsanā //

5,3.184ab

kṣaṇikatvād dvyasyāpi vyāpāro na parasparam /

5,3.184cd

vinaśyac ca kathaṃ vastu vāsyate 'nyena naśyatā //

5,3.185ab

avasthitā hi vāsyante bhāvābhāvair avasthitaiḥ /

5,3.185cd (ŚV_5,3.185cd_5,3.188ab)

avasthito hi pūrvasmād bhidyate nottaro yadi //

5,3.186ab

pūrvavad vāsanā tatra na syād evāviśeṣataḥ /

5,3.186cd

bhaṅgure pūrvasādṛśyād bhinnatvāc cāsti vāsanā //

5,3.187ab

naitad asty anurūpaṃ tu kṣaṇikatve dhiyāṃ tava /

5,3.187cd

pūrvajñānaṃ tv anutpannaṃ kāryaṃ nārabhate kvacit //

5,3.188ab

na vinaṣṭaṃ, na tasyāsti niṣpannasya kṣaṇaṃ sthitiḥ /

5,3.188cd (ŚV_5,3.188cd_5,3.191ab)

tenotpannavinaṣṭatvān nāsty ārambhakṣaṇo 'pi hi //

5,3.189ab

niranvayavinaṣṭatvād ānurūpyaṃ kutaḥ punaḥ /

5,3.189cd

na tadīyosti kaś cic ca dharma uttarabuddhiṣu //

5,3.190ab

samānadharmatāṃ muktvā nānurūpyaṃ ca vidyate /

5,3.190cd

yadi syād ānurūpyāc ca vāsanā godhiyo yadā //

5,3.191ab

hastibuddhir bhavet tatra vailakṣaṇyān na vāsanā /

5,3.191cd (ŚV_5,3.191cd_5,3.194ab)

tataḥ paraṃ ca gojñānaṃ nirmūlatvān na sambhavet //

5,3.192ab

sarvaṃ vilakṣaṇaṃ jñānaṃ na syād eva vilakṣaṇāt /

5,3.192cd

bāhyārthānugrahābhāvāt pārārthyenāvaśīkṛtāḥ //

5,3.193ab

niranvayavināśinyaḥ kuryuḥ kāryaṃ kathaṃ kramāt /

5,3.193cd

vināśe kāraṇasyeṣṭaḥ kāryārambhaś ca nānyathā //

5,3.194ab

tataiva jñānanāśena vinaṣṭāḥ sarvavāsanāḥ /

5,3.194cd (ŚV_5,3.194cd_5,3.197ab)

tena sarvābhya etābhyaḥ sarvākāraṃ yadutthitam //

5,3.195ab

jñānam ekakṣaṇenaiva vināśaṃ gantum arhati /

5,3.195cd

yady āśrayavināśe 'pi śaktyanāśo 'bhyupeyate //

5,3.196ab

kṣaṇikatvaṃ ca hīyeta na cārambho 'nyathā bhavet /

5,3.196cd

vāsanānāṃ pravāho 'pi yadi jñānapravāhavat //

5,3.197ab

vāsanātas tato jñānaṃ na syāt tasmāc ca vāsanā /

5,3.197cd (ŚV_5,3.197cd_5,3.202cd)

kuryātāṃ tulyam evaite nānyonyaṃ tu kadā cana //

5,3.198ab

nānyo vilakṣaṇo hetur yenānyādṛk phalaṃ bhavet /

5,3.198cd

tasmāt saṃvṛtisatyaiṣā kalpitā nāsti tattvataḥ //

5,3.199ab

na cedṛśena bhavena kāryam utpadyate kva cit /

5,3.199cd

yasya tv avasthito jñātā jñānābhyāsena yujyate //

5,3.200ab

sa tasya vāsanādhāro vāsanāpi sa eva vā /

5,3.200cd

kusume bījapūrāder yallākṣādyupasicyate /

5,3.200ef

tadrūpasyaiva saṃkrāntiḥ phale tasya, ity avāsanā //

5,3.201ab

yuktyānupetām asatīṃ prakalpya yadvāsanām arthanirākriyeyam //

5,3.202cd

āsthānivṛttyarthamavādi bauddhair grāhaṃ gatās tatra kathañ cid anye //

5,4

<śunyavāda (SNV)>

5,4.1ab (ŚV_5,4.1ab_5,4.3cd)

evam ukte 'numānasya jñānam āśritya dūṣaṇe /

5,4.1cd

jñānapravṛttyaśaktyā tu paraḥ pratyavatiṣṭhate //

5,4.2ab

yat tāvanmanyamānena pratyakṣaṃ bhavatocyate /

5,4.2cd

dūṣaṇaṃ tadvirodhādi tadidānīṃ parīkṣyatām //

5,4.3ab

pravartituṃ hi kiṃ śaktaṃ stambhādyarthe bahiḥ sthite /

5,4.3cd

atha vātmāṃśa evaitat grāhye kṣīṇaṃ na vastuni //

5,4.4ab (ŚV_5,4.4ab_5,4.7ab)

tad yady etena bāhyo 'rtho gṛhyate dūṣaṇaṃ tataḥ /

5,4.4cd

tvaduktaṃ sarvam ātmāṃśe grāhye tannopapadyate //

5,4.5ab

tatra tāvad idaṃ siddhaṃ sarvaprāṇabhṛtām api /

5,4.5cd

grāhyataṃ nīlapītādidīrghādyākāravastunaḥ //

5,4.6ab

na cāpy ākārabhedena jñānajñeyāvadhāraṇā /

5,4.6cd

na cānyataradharmatvaṃ vispaṣṭaṃ tatra gṛhyate //

5,4.7ab

gṛhyamāṇasya cāstitvaṃ nāgrāhyasyāpramāṇakam /

5,4.7cd (ŚV_5,4.7cd_5,4.10ab)

tasmād ākāravad vastu grāhyatvād vidyate dhruvam //

5,4.8ab

ataḥ parīkṣamāṇānāṃ jñānam ākāravad yadi /

5,4.8cd

tanmātre ca pramā kṣīṇā tato nāsty arthakalpanā //

5,4.9ab

yadi vākāravattā syād bāhyasyaiveha vastunaḥ /

5,4.9cd

tad asti gṛhyamāṇatvāt tatsiddhaivāsti dhīr api //

5,4.10ab

kiṃ tāvad atra yuktaṃ syāj jñānam ākāravat, kutaḥ /

5,4.10cd (ŚV_5,4.10cd_5,4.13ab)

ekam ākāravad vastu grāhyam ity adhyagīṣmahi //

5,4.11ab

tad yady ākāravānartho bāhyaḥ kalpyate tasya ca /

5,4.11cd

grāhyatvam anyathā na syād iti grāhakakalpanā //

5,4.12ab

tenākāravataḥ kḷptād grāhyād ākāravarjitam /

5,4.12cd

vastvantaraṃ prakalpyaṃ syād grāhakaṃ niṣpramāṇakam //

5,4.13ab

tasyākalpanam icchaṃś ced arthe grāhakatāṃ vadeḥ /

5,4.13cd (ŚV_5,4.13cd_5,4.16ab)

saṃjñāmātre visaṃvadaḥ sidddhā tv ekārthakalpanā //

5,4.14ab

grāhyagrāhakayor aikyaṃ sarvathā pratipādyate /

5,4.14cd

bāhyābhyantararūpaś ca parikalpyo mṛṣeṣyate //

5,4.15ab

matpakṣe yady api svaccho jñānātmā paramārthataḥ /

5,4.15cd

tathāpy anādau saṃsāre pūrvajñānaprasūtibhiḥ //

5,4.16ab

citrābhiś citrahetutvād vāsanābhir upaplavāt /

5,4.16cd (ŚV_5,4.16cd_5,4.19cd)

svānurūpyeṇa nīlādi grāhyagrāhakarūṣitam //

5,4.17ab

pravibhaktam ivotpannaṃ nānyam artham apekṣate /

5,4.17cd

anyonyahetutā caiva jñānaśaktyor anādikā //

5,4.18ab

anekakalpanāyāś ca jyāyasī hy ekakalpanā /

5,4.18cd

śaktimātrasya bhedaś ca vastubhedād viśiṣyate //

5,4.19ab

tasmād ubhayasiddhatvāj jñānasyākārakalpanā /

5,4.19cd

jyāyasī, bhavatas tv arthaṃ kalpayitvā bhaved iyam //

5,4.20ab (ŚV_5,4.20ab_5,4.22cd)

tadasiddhāvaśaktatvāt, tenaivaṃ viprakṛṣṭatā /

5,4.20cd

pratyāsannaṃ ca, sambaddhaṃ grāhyaṃ mama bhaviṣyati //

5,4.21ab

itaś cākāravajjñānam, yasmāt tadvat prakāśakam /

5,4.21cd

svayamprakāśahīnasya bāhyasyopāsanaṃ matam //

5,4.22ab

na cāgrhīte jñānākhye prakāśyo 'rtho 'vadhāryate /

5,4.22cd

tadadhīnaprakāśatvād dīpābhāse yathā ghaṭaḥ //

5,4.23ab (ŚV_5,4.23ab_5,4.25cd)

utpanneṣv api cārtheṣu prakāśābhāvataḥ kva cit /

5,4.23cd

pratibandhakayogād vā saṃvittir nopajāyate //

5,4.24ab

jñānasyotpadyamānasya pratibandho na kaś cana /

5,4.24cd

na cāprakāśarūpatvaṃ yenāsyāgrahaṇaṃ bhavet //

5,4.25ab

prāk cārthagrahaṇādiṣṭā tasyotpattis tadaiva ca /

5,4.25cd

saṃvedanaṃ bhaved asya, na cet kālāntare 'pi na //

5,4.26ab (ŚV_5,4.26ab_5,4.28cd)

kiṃ hi tasya bhaved ūrdhvaṃ prāk ca nāsīn na yena tat /

5,4.26cd

pūrvaṃ gṛhītaṃ paścāt ca gṛhītam iti bhāṣyate //

5,4.27ab

jñānāntarasya cotpattiṃ prakāśo na pratīkṣate /

5,4.27cd

tasya tasyāpi cānyena saṃvittāvasthitir bhavet //

5,4.28ab

jñānapṛṣṭena yo 'py ūrdhvam arthābhāve 'pi /

5,4.28cd

parāmarśo 'rthorūpasya sa kathaṃ vopapadyate //

5,4.29ab (ŚV_5,4.29ab_5,4.32ab)

tadrūpamārthamālikhya yadi dhīrnopajāyate /

5,4.29cd

bhūtakāle ca yadyarthas tatpūrvaṃ nopalakṣitaḥ //

5,4.30ab

vaktāraś cāpi dṛśyante varttamānārthabuddhiṣu /

5,4.30cd

nīlo 'rtho 'yaṃ yato me 'tra tadrūpā jāyate matiḥ //

5,4.31ab

tasmāt pūrvagṛhītāsu buddhiṣv arthopalmbhanam /

5,4.31cd

na copalabdhir astīhi nirākārāsu buddhiṣu //

5,4.32ab

vivekabuddhyabhāvāc ca, sākārasya ca darśanāt /

5,4.32cd (ŚV_5,4.32cd_5,4.35cd)

ākāravattayā bodho jñānasyaiva prasajyate //

5,4.33ab

na hy evaṃ kalpanā śakyā nirākārād ito matiḥ /

5,4.33cd

gṛhyate 'rthas tataḥ paścāt sākāraḥ sampratīyate //

5,4.34ab

ākāravattvabhedo hi jñātvā śakyeta bhāṣitum /

5,4.34cd

prāgbuddhigrahaṇād arthe saṃvittir neti sādhitam //

5,4.35ab

na cārthākāra evāyaṃ jñānārūḍhaḥ pratīyate /

5,4.35cd

na hi so 'ntaḥpraveśāya paryāpto nārthahānaye //

5,4.36ab (ŚV_5,4.36ab_5,4.38cd)

itthambhāve pramāṇaṃ ca tasya vaktuṃ na śakyate /

5,4.36cd

tadīyapratibimbatvam etasmād eva neṣyate //

5,4.37ab

niścandre bimbarūpaṃ hi dṛṣṭaṃ yena divā jalam /

5,4.37cd

sa rātrau khe ca taṃ dṛṣṭvā jānāti pratibimbatām //

5,4.38ab

vijñāne na kadā cit tu prāṅ nirākāradarśanam /

5,4.38cd

bāhye vākāravattādhīr yenaivaṃ kalpanā bhavet //

5,4.39ab (ŚV_5,4.39ab_5,4.42ab)

śabdagandharasānāṃ ca kīdṛśī pratibimbatā /

5,4.39cd

jñāne ca gṛhyamāṇasya kathaṃ syād arthadharmatā //

5,4.40ab

bāhyābhyantaradeśatvān na cārthajñānayor mithaḥ /

5,4.40cd

samparko 'sti yato mohādavivekamatir bhavet //

5,4.41ab

asammūḍhasya cādṛṣṭe na sammohaprakalpanā /

5,4.41cd

kalpyamāne 'tha vāpy evaṃ tad dvayor avatiṣṭhate //

5,4.42ab

saṃsargadhama ākāras tasmād eva na yujyate /

5,4.42cd (ŚV_5,4.42cd_5,4.45cd)

deśabhedād asaṃsargaḥ, mūrāmūrtatayā tathā //

5,4.43ab

tailokyena prasaṅgāc ca saṃsargo naikakālatā /

5,4.43cd

na cāpy ārjavataḥ sthānaṃ jñāne nārthasya vidyate //

5,4.44ab

sarvathā kalpanāyāṃ ca cakṣuṣāpi rasādayaḥ /

5,4.44cd

gṛhyeran sarvabhāvānāmaṇvākārāś ca tadgatāḥ //

5,4.45ab

na cāpi viṣayatvena sthāne saṃsargakalpanā /

5,4.45cd

viṣayatvaṃ hi kīdṛk syāt prāgākāropalambhanāt //

5,4.46ab (ŚV_5,4.46ab_5,4.49ab)

na hy asañcetito bhāvo viṣayatvena kalpyate /

5,4.46cd

viṣayatvāt tadākāra ākārād viṣayaś ca saḥ //

5,4.47ab

dvayor ākāranirmuktaṃ sattvaṃ saṃsṛṣṭatā tathā /

5,4.47cd

svarūpataḥ paricchidya vaktum ityādi yujyate //

5,4.48ab

na cāpy asyeha sadbhāvaḥ prāg gṛhīto na copari /

5,4.48cd

na hy ākāravinirmuktaṃ grāhyam astīti bhāṣitam //

5,4.49ab

tasmād arthena saṃsargo niṣpramāṇaka eva te /

5,4.49cd (ŚV_5,4.49cd_5,4.52ab)

jñānavaicitryasiddhyarthaṃ na cāstyarthasya kalpanā //

5,4.50ab

tadadhīnaṃ hi vaicitryaṃ kva dṛṣṭaṃ yena kalpyate /

5,4.50cd

nirākāreṇa cotpattir vaicitryākārayoḥ katham //

5,4.51ab

nirākārāc ca viṣayād buddhyākāro 'tivismayaḥ /

5,4.51cd

smṛtisvapnādibodhe ca syād anākāratā tava //

5,4.52ab

na hi tatrārthasaṃsargaḥ kevalā vāsanaiva tu /

5,4.52cd (ŚV_5,4.52cd_5,4.55cd)

hetutvenopapanneti saiva jāgraddhiyām api //

5,4.53ab

anvayavyatirekābhyām evaṃ jñānasya gamyate /

5,4.53cd

na hi bāhyasya jñānāpeto nidarśyate //

5,4.54ab

bāhyāpeto mayā yadvat, tasmāt saṃsargavāgiyam /

5,4.54cd

nirākāre 'pi vijñāne vāsanāsv eva yujyate //

5,4.55ab

dvayor apy eka ākāra ityetasyāpramāṇatā /

5,4.55cd

deśabhedād asaṃsargaḥ, dvayoś cānavadhāraṇāt //

5,4.56ab (ŚV_5,4.56ab_5,4.58cd)

evam evārthabuddhyoḥ syāt sādṛśyān nāvibhaktatā /

5,4.56cd

bhede jñāte hi sādṛśyaṃ nājñāte syāt khapuṣpavat //

5,4.57ab

tathā dvicandramāyādāv anyathārthe vyavasthite /

5,4.57cd

yā syād ākārasaṃvittir nāsāv arthanibandhanā //

5,4.58ab

nakṣatraṃ tārakā tiṣyo dārā ityevamādiṣu /

5,4.58cd

naikatrārthe viruddhatvāl liṅgānekatvasambhavaḥ //

5,4.59ab (ŚV_5,4.59ab_5,4.61cd)

parivrāṭkāmukaśunāṃ kuṇapādimatis tathā /

5,4.59cd

dīrghahrasvatvabuddhiś ca hy ekasminn apy apekṣayā //

5,4.60ab

ghaṭatvāt pārthavadravyaprameyādimatis tathā /

5,4.60cd

yugapadgrāhakāṇāṃ ca na syād aikātmyavattayā //

5,4.61ab

nārthe hy ekatra yugapad viruddhākārasambhavaḥ /

5,4.61cd

pratyayānāṃ tu bhinnatvād bhavec chaktyanusārataḥ //

5,4.62ab (ŚV_5,4.62ab_5,4.64cd)

nirapekṣaṃ svarūpeṇa tasmāj jñānaṃ yadākṛti /

5,4.62cd

tathārtho na yathārthaṃ tu jñānam utpadyate kva cit //

5,4.63ab

itthaṃ vijñānatantratve ko nv arthaṃ kalpayiṣyati /

5,4.63cd

dhīranāropitākārā svātmany evopayokṣyate //

5,4.64ab

naitad asti, tvayaikaṃ hi grāhyaṃ grāhakam iṣyate /

5,4.64cd

na caikasyaivam ātmatve dṛṣṭāntaḥ kaścid asti te //

5,4.65ab (ŚV_5,4.65ab_5,4.67cd)

agnyādayo ghaṭādīnāṃ prasiddhā ye prakāśakāḥ /

5,4.65cd

na te prakāśyarūpā hi prakāśasya, anapekṣaṇāt //

5,4.66ab

grāhyatvaṃ tu yadā teṣāṃ tadākṣaṃ grāhakaṃ matam /

5,4.66cd

akṣagrahaṇakāle tu grāhikā dhīr bhaviṣyati //

5,4.67ab

tasyāṃ tu gṛhyamāṇāyām anyā dhīr grāhikeṣyate /

5,4.67cd

nanv ātmā grāhako grāhyo bhavatābhyupagamyate //

5,4.68ab (ŚV_5,4.68ab_5,4.70cd)

kathañcid dharmarūpeṇa bhinnatvāt pratyayasya tat /

5,4.68cd

grāhakatvaṃ bhavet tatra grāhyaṃ dravyādi cātmanaḥ //

5,4.69ab

yas tu nātyantabhedo 'tra kva vāsāv iṣyate mayā /

5,4.69cd

pratyāsattinimittā tu pratyagātmapravarttitā //

5,4.70ab

asmatprayogasambhinnā jñānasyaiva tu kartari /

5,4.70cd

bhavantī tatra saṃvittir yujyetāpy ātmakartṛkā //

5,4.71ab (ŚV_5,4.71ab_5,4.73cd)

na cātra karaṇajñānagrāhakākāravedanam /

5,4.71cd

grāhyatvaṃ yena buddheḥ syād abhinnatve 'pi pūrvavat //

5,4.72ab

anyarūpāpi saṃvittir yady anyaviṣayeṣyate /

5,4.72cd

jñānākārāpi saṃvittiḥ kasmān nārthasya kalpyate //

5,4.73ab

abhinnatvaṃ yadā ceṣṭaṃ grāhyagrāhakavastunoḥ /

5,4.73cd

tadānyatarasaṃvittau dvyākāraṃ grahaṇaṃ bhavet //

5,4.74ab (ŚV_5,4.74ab_5,4.76cd)

yadā tu grāhyam ākāraṃ nīlādi pratipadyate /

5,4.74cd

na tadā grāhakākārā saṃvittir dṛśyate kva cit //

5,4.75ab

tasmād abhinnatā cet syāt tasyāpy anubhavo bhavet /

5,4.75cd

grāhyo vā nānubhūyeta grāhakānanubhūtivat //

5,4.76ab

grāhakagrahaṇe 'py evaṃ grāhyasaṃvedanaṃ bhavet /

5,4.76cd

śuddham eva nirākāraṃ grāhakaṃ saṃvidasti hi //

5,4.77ab (ŚV_5,4.77ab_5,4.79cd)

grāhyād abhinnatāyā ca sā saṃvittir na yujyate /

5,4.77cd

grāhako vā na gṛhyeta tadgrāhyānanubhūtivat //

5,4.78ab

yathāvad grāhyasaṃvittau grāhakagrahaṇe 'pi vā /

5,4.78cd

grāhyagrāhakasaṃvittir nāsty eva syād dvayor api //

5,4.79ab

sa bahirdeśasambaddhaḥ ity anena nirūpyate /

5,4.79cd

grāhyākārasya saṃvittir grāhakānubhavād ṛte //

5,4.80ab (ŚV_5,4.80ab_5,4.82cd)

paraṃ prati hi sādhyatvad arthasyākārasiddhaye /

5,4.80cd

bahirdeśena sambandho na hetutvāya kalpate //

5,4.81ab

tasmād bahir itīhedaṃ niṣkṛṣṭaṃ grāhakāṃśataḥ /

5,4.81cd

saṃvedyaṃ nīlapītādi pratyakṣāder udāhṛtam //

5,4.82ab

na pūrvaṃ jñāyate buddhir ityatraitad vadiṣyate /

5,4.82cd

grāhakasyaiva saṃvittir lakṣyate grahaṇe kva cit //

5,4.83ab (ŚV_5,4.83ab_5,4.86ab)

na smarāmi mayā ko 'pi gṛhīto 'rthas tadeti hi /

5,4.83cd

smaranti grāhakotpādagrāhyarūpavivarjitam //

5,4.84ab

tasmād abhinnatāyāṃ ca grāhye 'pi smaraṇaṃ bhavet /

5,4.84cd

grāhakasmṛtinirbhāsāt tatrāpy eṣaiva gṛhyate //

5,4.85ab

tadatyantāvinābhāvān naikākāraṃ hi jāyate /

5,4.85cd

anvayavyatirekābhyāṃ siddhaivaṃ bhinnatā tayoḥ //

5,4.86ab

grāhyāṃśo grāhakāṃśena gṛhyate, grāhakaḥ punaḥ /

5,4.86cd (ŚV_5,4.86cd_5,4.89cd)

gṛhyeteti na vaktavyam, grāhakāntaravarjanāt //

5,4.87ab

grāhyāṃśenāpy aśaktatvān na tasya grahaṇaṃ bhavet /

5,4.87cd

grāhakatvena caitasya hīyetaiva dvirūpatā //

5,4.88ab

grāhake gṛhyamāṇe ca grāhyamātraprasañjanam /

5,4.88cd

na syād ākāra ekaś ced itarasyāpi nāstitā //

5,4.89ab

udbhavābhibhavābhyāṃ ca grāhyāgrāhyatvadarśanam /

5,4.89cd

yathā dīpaprabhādīnāṃ rūpamātropalambhanam //

5,4.90ab (ŚV_5,4.90ab_5,4.92cd)

divā cāgneḥ samīpasthaiḥ sparśa evopalabhyate /

5,4.90cd

gandhavad dravyavṛttau ca gandhasyaivopalambhanam //

5,4.91ab

na guṇāntarasaṃvittir yathātrābhibhavāt, tathā /

5,4.91cd

nākārāntarasaṃvittir grāhyagrāhakabuddhiṣu //

5,4.92ab

grāhyād ananyabhūto 'pi kaś cin naivopalabhyate /

5,4.92cd

nityānityādayo dharmāḥ śabdādigrahaṇe yathā //

5,4.93ab (ŚV_5,4.93ab_5,4.95cd)

abhedaṃ vābhyupetyāyaṃ prasaṅgo yadi gīyate /

5,4.93cd

ekasmin gṛhyamāṇe 'śe na gṛhyetāparaḥ katham //

5,4.94ab

tasmād yat syād yadā yogyaṃ tasyaiva grahaṇaṃ tadā /

5,4.94cd

dvayaṃ ca tvadupanyastaṃ śaktyabhāvān na gṛhyate //

5,4.95ab

kuto 'yam ekavastutve yogyāyogyatvasambhavaḥ /

5,4.95cd

udbhavābhibhavātmatvaṃ kathaṃ caikasya kalpitam //

5,4.96ab (ŚV_5,4.96ab_5,4.98cd)

ekāṃśābhibhave ca syād itarābhibhavo 'pi te /

5,4.96cd

tathā tasyābhibhūtatvād grāhyatvaṃ na ca yujyate //

5,4.97ab

ayogyatā vikalpyaivam, dṛṣṭāntā ye 'tra kīrtitāḥ /

5,4.97cd

rūpādibhedāt tatra syād udbhavābhibhavādyapi //

5,4.98ab

yadāpy ekāntato bhedo rūpāder na parasparam /

5,4.98cd

tadāpi dravyarūpasya pariṇāmas tathā tathā //

5,4.99ab (ŚV_5,4.99ab_5,4.101cd)

abhinnatve 'pi na grāhyam iti yac cābravīd bhavān /

5,4.99cd

kṛtakatvādidharmāṇāṃ dhībhede 'nanyatā katham //

5,4.100ab

na hy anyatpratyayād asti bhinnād grāhyasya bhedakam /

5,4.100cd

na ceyattaiva bhedasya deśato mūrtito 'pi vā //

5,4.101ab

kāraṇānāṃ hi sambandhaḥ kāryaiḥ kṛtakocyate /

5,4.101cd

vibhāgo 'vayavānāṃ ca bhavet kva cid anityatā //

5,4.102ab (ŚV_5,4.102ab_5,4.104cd)

buddhyāder ātmarūpādisthānaṃ nāśitvam ucyate /

5,4.102cd

nityatvaṃ sarvadā sattā, vastutvaṃ saiva kīrtyate //

5,4.103ab

pramāṇajñānasambandhaḥ prameyajñeyatocyate /

5,4.103cd

sarvatra cātra bhinnatvam asti kena cid ātmanā //

5,4.104ab

tasmād yathaiva rūpāder deśabhedādibhir vinā /

5,4.104cd

buddhibhedena bhedo 'sti tathaivātra pratīyatām //

5,4.105ab (ŚV_5,4.105ab_5,4.108ab)

atyantabhinnatāsmābhir naiva kasya cid iṣyate /

5,4.105cd

sarvaṃ hi vasturūpeṇa bhidyate na parasparam //

5,4.106ab

sarvaṃ ca kṛtakatvādi kriyāhetvādyapekṣayā /

5,4.106cd

gṛhyate tadasaṃvittāvabhede 'pi na gṛhyate //

5,4.107ab

jñāne naivaṃvidho bhedo nāpekṣānyatra vidyate /

5,4.107cd

paraspareṇa cāpekṣā syāc cet, sannihitaś ca saḥ //

5,4.108ab

nanu grāhakam ityevaṃ grāhyam ity api vā matiḥ /

5,4.108cd (ŚV_5,4.108cd_5,4.111cd)

nīlādigrahaṇe nāstīty apekṣā katham ucyate //

5,4.109ab

mā bhūd evaṃ tathāpy atra dvyākāre grahaṇaṃ bhavet /

5,4.109cd

evaṃ cāgṛhyamāṇe vā jñāne dvyākāratā katham //

5,4.110ab

uttarottaravijñānaviśeṣād yā prakalpyate /

5,4.110cd

grāhakākārasaṃvittiḥ smaraṇāc cānumānikī //

5,4.111ab

ekākāraṃ kila jñānaṃ prathamaṃ yadi kalpyate /

5,4.111cd

tatas tadviṣayāpy anyā tadrūpaiva matir bhavet //

5,4.112ab (ŚV_5,4.112ab_5,4.114cd)

ghaṭavijñānatajjñānaviśeṣo 'to na sidhyati /

5,4.112cd

grāhakākārasaṃvittau tv ākārapracayo bhavet //

5,4.113ab

jāyate pūrvavijñānaṃ dvyākāraṃ yatra tat punaḥ /

5,4.113cd

tasyātmīyaś ca pūrvau ca viṣayasthāvupaplutau //

5,4.114ab

preṣv ākāravṛddhyaivaṃ pūrvebhyo bhinnatā, tathā /

5,4.114cd

grāhyavat smaraṇāt paścāt saṃvittau grāhakaḥ purā //

5,4.115ab (ŚV_5,4.115ab_5,4.118ab)

na tāvad evamākārān paśyāmaḥ pracayānvitān /

5,4.115cd

viṣayavyapadeśāc ca narte jñānanirūpaṇam //

5,4.116ab

tasmāj jñānātmanaikatve grāhyabhedanibandhaḥ /

5,4.116cd

saṃvittibhedaḥ siddho 'tra kimākārāntareṇa naḥ //

5,4.117ab

nirākāratasāmye 'pi yathākāravatāṃ dhruvam /

5,4.117cd

bhedaḥ svābhāvikas tadvajjñānānāṃ kiṃ na sidhyati //

5,4.118ab

smṛter uttarakālaṃ cetyetanmithyaiva gīyate /

5,4.118cd (ŚV_5,4.118cd_5,4.121ab)

tadaiva hy asya saṃvittir arthāpattyopajāyate //

5,4.119ab

gṛhītam eva yac coktaṃ tadabhedāt, na tad, yataḥ /

5,4.119cd

nāsmabhir vākyavṛttes tvaṃ nimittam anuyujyase //

5,4.120ab

grāhyagrāhakataivāsya kena cin nopalabhyate /

5,4.120cd

pratyakṣajñānapakṣe ca naiṣā syād ānumānikī //

5,4.121ab

ekākāre ca vijñāne yady anyo 'py atra kalpyate /

5,4.121cd (ŚV_5,4.121cd_5,4.124ab)

sahasrākārataikasya kasmān na parikalpyate //

5,4.122ab

grāhyagrāhakayor bhedo nanv asty eva parasparam /

5,4.122cd

siddho naḥ pakṣa evaṃ syāt, na, jñānatvād abhedataḥ //

5,4.123ab

bhinnābhinnatvam ekasya kuto 'tra parikalpitam /

5,4.123cd

tvayā sāṃkhyamatenaivam uktvā buddhasya śāsanam //

5,4.124ab

ekaṃ ced grāhakaṃ grāhyaṃ kuto bhinnatvavāgiyam /

5,4.124cd (ŚV_5,4.124cd_5,4.127ab)

bhinnaṃ cet katham ucyeta tasyaikatvaṃ punas tvayā //

5,4.125ab

ekajñānād ananyatvād grāhyagrāhakayor mithaḥ /

5,4.125cd

ekatvena bhavej jñānaṃ grāhyaṃ grākam eva vā //

5,4.126ab

tatra cānyatarāpāye dvitīyāpāyataḥ punaḥ /

5,4.126cd

jñānasyāṃśadvayāsattvān naiḥsvābhāvyād abhāvatā //

5,4.127ab

bhinnābhyāṃ vāpy abhinnatvād bhedo jñānātmano bhavet /

5,4.127cd (ŚV_5,4.127cd_5,4.130ab)

tatsvātmanaḥ, tataś caivaṃ siddhaṃ vastudvayaṃ hi naḥ //

5,4.128ab

tayoś ca yadi saṃjñeyaṃ jñānam ity astv arthāpi vā /

5,4.128cd

jñānaṃ jñāyata ityartho dhīrbhāve karaṇe 'pi vā //

5,4.129ab

sarvathā vastubhedo naḥ siddhaḥ śabdo yathāruci /

5,4.129cd

pravartatāṃ na nas tatra kācid vipratipannatā //

5,4.130ab

atha saty api bhinnatve grāhyaṃ jñānāntaraṃ bhavet /

5,4.130cd (ŚV_5,4.130cd_5,4.133ab)

jñānatve tasya kā yuktiḥ, pūrvoktā yadi seṣyate //

5,4.131ab

jñānaṃ jñānam itīdaṃ tu na dvayor anuvartate /

5,4.131cd

vyatiriktaṃ ca sāmānyaṃ tvayā nābhyupagamyate //

5,4.132ab

vyatireke tayor jñānān na jñānātmakatā bhavet /

5,4.132cd

tadrūparahitatve ca jñānābhāvaḥ prasajyate //

5,4.133ab

tābhyāṃ ca tasya sambandhe pratyekaṃ vyatiṣajya ca /

5,4.133cd (ŚV_5,4.133cd_5,4.136cd)

bhedasāvayavatvādi doṣo vaiśeṣikādivat //

5,4.134ab

yathā hi teṣāṃ jātyādau doṣā hy uktāḥ parair amī /

5,4.134cd

tathaivaiṣāṃ prasajyante bhinnābhinnārthasaṅgatau //

5,4.135ab

tābhyām avyatireke vā bhedaḥ pūrvokta eva te /

5,4.135cd

sādṛśyāpohasāmānyakalpanā vārayiṣyate //

5,4.136ab

vastvantarasya cābhāvāt tvayāpoho 'pi duṣkaraḥ /

5,4.136cd

nājñānaṃ nāma kiñ cit syād apohyaṃ jñānavādinaḥ //

5,4.137ab (ŚV_5,4.137ab_5,4.139cd)

apoho na hy abhāvasya kathañ cid upapadyate /

5,4.137cd

vastvantaram abhāvaḥ syād, apohyatvāc ca vastutā //

5,4.138ab

tenājñānanivṛttau hi jñāne 'nyārtha prasajyate /

5,4.138cd

kalpitaṃ syād apohyaṃ cet, nātyantāsatyakalpanā //

5,4.139ab

buddhir ajñānanirbhāsā tavājñānaṃ prakalitam /

5,4.139cd

tataś ca jñānam evaikam apohyatvena sammatam //

5,4.140ab (ŚV_5,4.140ab_5,4.143ab)

na cātmāpoha evāsti kva cit sāmānyakalpane /

5,4.140cd

vṛkṣasya na hy apohyatvaṃ vṛkṣeṇaiva kadā cana //

5,4.141ab

apohye caiva vijñāne jñānatvaṃ na bhavet tava /

5,4.141cd

vṛkṣatvaṃ na hy apohyeṣu kalaśādiṣu yujyate //

5,4.142ab

tataś cājñānam evārtha ity abhinnārthatā bhavet /

5,4.142cd

ajñānapratyayaś cāyaṃ kimālambana iṣyate //

5,4.143ab

na tāvaj jñānanirmuktam ajñānaṃ grāhyam asti te /

5,4.143cd (ŚV_5,4.143cd_5,4.146ab)

na ca vastu niṣiddhaṃ tadabhāvaḥ kiṃ na gṛhyate //

5,4.144ab

bhāvo na gṛhyate yena tasyābhāveṣu kā kathā /

5,4.144cd

svāṃśaparyavasānaṃ ca tulyam atrāpi kāraṇam //

5,4.145ab

tena jñānāntaraṃ vā syād grāhyam ātmāṃśa eva vā /

5,4.145cd

svarūpaviparītaṃ ca kathaṃ grāhyaṃ pratīyate //

5,4.146ab

yathoṣṇe 'nuṣṇadhīr nāsti, jñāne 'py ajñānadhīs tathā /

5,4.146cd (ŚV_5,4.146cd_5,4.149cd)

tena na jñānamātratve syād apohyaṃ kathañ cana //

5,4.147ab

grāhyagrāhakayoś cāto na jñānātmasamānatā /

5,4.147cd

tasmād anyataratredaṃ jñānatvaṃ sampratīyate //

5,4.148ab

tatrāpy ubhayasiddhatvād grāhakasyeti gamyate /

5,4.148cd

vastubhede prasiddhe ca vyapadeśo yathāruci //

5,4.149ab

jñānam astūbhayaṃ vārtho grāhako vārtha ucyatām /

5,4.149cd

buddhyor ayugapadbhāvān na dvayor mayamānatā //

5,4.150ab (ŚV_5,4.150ab_5,4.153ab)

kṣaṇikā hītyanenoktam, artho hy ekaḥ prasajyate /

5,4.150cd

anyonyanirapekṣatvād yugapac cāpi janmani //

5,4.151ab

mānameyatvāstitvam, kriyākārakavarjanāt /

5,4.151cd

arthavijñānayor atra yā mitiṃ prati saṅgatiḥ //

5,4.152ab

kāryakāraṇabhāvo 'yam, nānyatraivaṃ ca dṛśyate /

5,4.152cd

niyamaś ca na labhyeta savyadakṣiṇaśṛṅgavat //

5,4.153ab

idaṃ kāryam ayaṃ hetuḥ, dvayaṃ na, anyonyasaṃśrayāt /

5,4.153cd (ŚV_5,4.153cd_5,4.156ab)

tadbhāvabhāvitāmātraṃ hetuḥ kair naiva varṇyate //

5,4.154ab

paurvāparyavinirmuktaṃ kāryakāraṇalakṣaṇam /

5,4.154cd

gavāśvasya yathā nāsti paurvāparye 'pi tat tathā //

5,4.155ab

yugapajjāyamāne 'pi santatyantaraje kṣaṇe /

5,4.155cd

rūpādiṣu ghaṭe yadvat, tasmāt pūrvam avasthite //

5,4.156ab

yo yasmāj jāyate paścāt sa tatkāryam itīṣyate /

5,4.156cd (ŚV_5,4.156cd_5,4.159ab)

hetuhetumatāṃ siddhaṃ yaugapadyanidarśanam //

5,4.157ab

yat pradīpaprabhādyuktaṃ sūkṣamaḥ kālo 'sti tatra naḥ /

5,4.157cd

durlakṣas tu yathā vedhaḥ padmapattraśate tathā //

5,4.158ab

bhāgayor yaugapadyena tathaiva syān nirākriyā /

5,4.158cd

na ca śaktyarpaṇadvāraṃ krameṇālambanaṃ bhavet //

5,4.159ab

grāhyaṃ tadā hy atītaṃ syāt, tadrūpyaṃ cāpramāṇakam /

5,4.159cd (ŚV_5,4.159cd_5,4.162ab)

atītvānuviddho hi smṛtyā grāhyo 'nubhūyate //

5,4.160ab

tadvad eva bhaved atra, svapne na syāt, viparyayāt /

5,4.160cd

tatra hy avartamāno 'pi gṛhyate vartamānavat //

5,4.161ab

bādhajñānād idaṃ bhrāntam, na tv atraivaṃ viparyayaḥ /

5,4.161cd

tasmāt pratyakṣabuddhīnāṃ nātito viṣayo bhavet //

5,4.162ab

atītatvād yathaivāsāṃ vṛtto janmāntareṣu yaḥ /

5,4.162cd (ŚV_5,4.162cd_5,4.165ab)

tadrūpatvena vā jñānaṃ hetur bhāvivad ucyate //

5,4.163ab

atītatve 'pi nārtho 'yaṃ dhr eṣety atra kā pramā /

5,4.163cd

atītaṃ yac ca vijñānaṃ grāhyatvena prakalpitam //

5,4.164ab

tasmād grāhakarūpaṃ vā grāhyaṃ vobhayathāpi vā /

5,4.164cd

grāhyākāratvamātre syād arthaḥ śabdāntareṇa te //

5,4.165ab

svakāle cāpy asaṃvitter na syāc chaktyarpaṇaṃ tataḥ /

5,4.165cd (ŚV_5,4.165cd_5,4.168cd)

yathaivānāgatāj jñānāt santatyantarajād api //

5,4.166ab

dṛḍhatvenāpy avijñātāt tathotpannād vinaśyataḥ /

5,4.166cd

kevalagrāhakatve tu viṣayatvaṃ na yujyate //

5,4.167ab

kimapekṣya ca tasyedaṃ grāhakatvaṃ prakalpyate /

5,4.167cd

dvyākāratā nirastaiva, saṃvedyeta tadaiva ca //

5,4.168ab

tataś cottaravijñānaṃ na pratīkṣeta bodhakam /

5,4.168cd

dvyākārakalpanāyāṃ ca parasyātmāṃśa eva te //

5,4.169ab (ŚV_5,4.169ab_5,4.172ab)

pramāparyavasānena nātīto viṣayo bhavet /

5,4.169cd

pūrvagrāhyasarūpatve grāhakatvaṃ prahīyate //

5,4.170ab

grāhakākāramātre syād viṣayo nāsarūpataḥ /

5,4.170cd

na ca śaktyarpaṇasyātra vyāpāra upalabhyate //

5,4.171ab

śaktyarpaṇasya cābhāvo yuṣmatpakṣe prasādhitaḥ /

5,4.171cd

santānāntaravac caiṣāṃ niṣedhyā hetusādhyatā //

5,4.172ab

vāsyavāsakabhāvaś ca jñānatvād ekasantatau /

5,4.172cd (ŚV_5,4.172cd_5,4.175ab)

tasmād yadbhāsakaṃ rūpaṃ tadgrāhyāt tasya bhinnatā //

5,4.173ab

tatsaṃvittāv asaṃvitte rasādigrāhakaṃ yathā /

5,4.173cd

grāhyaṃ tadgrāhakāc caiva tatparāmṛśatā yataḥ //

5,4.174ab

na parāmṛśyate 'vaśyaṃ rasādigrāhakaṃ yathā /

5,4.174cd

dvayaṃ paraspareṇaivaṃ bhinnaṃ sādhyaṃ rasādivat //

5,4.175ab

aikarūpyeṇa cājñānāt santānāntarabuddhivat /

5,4.175cd (ŚV_5,4.175cd_5,4.178cd)

jñānaṃ svāṃśaṃ na gṛhṇāti jñānotpatteḥ svaśaktivat //

5,4.176ab

grāhyatvapratiṣedhaś ca dvayahīnā hi vāsate /

5,4.176cd

caitrajñānaṃ tadudbhūtajñānāṃśagrāhyabodhakam //

5,4.177ab

jñānatvān na bhaved yadvat tasya dehāntarodbhavam /

5,4.177cd

etayaiva diśā vācyā śaktidvayanirākriyā //

5,4.178ab

pramāṇāntarasiddhatvād anyatrānekaśaktitā /

5,4.178cd

na tv atra kāraṇaṃ tādṛk śaktibhedakṛdasti te //

5,4.179ab (ŚV_5,4.179ab_5,4.181cd)

tasmād ubhayasiddhatvāl lāghavād yaḥ parigrahaḥ /

5,4.179cd

upāyatvāc ca yat tasya pūrvagrahaṇakalpanam //

5,4.180ab

cakṣuradīndriyair atra tadanaikāntikaṃ bhavet /

5,4.180cd

yad apy apratibaddhatvād utpattau gṛhyatām iti //

5,4.181ab

tatrātmanā na śaktyaṃ tannānyotpattis tadasti vā /

5,4.181cd

tenaitat kāraṇābhāvāt tadānīṃ nānubhūyate //

5,4.182ab (ŚV_5,4.182ab_5,4.184cd)

nānyathā hy arthasadbhāvo dṛṣṭaḥ sannupapadyate /

5,4.182cd

jñānaṃ cen netyataḥ paścāt pramāṇam upajāyate //

5,4.183ab

na cāpy apratibandhena kevalena graho bhavet /

5,4.183cd

viśiṣṭakāraṇābhāve 'py artho naivānubhūyate //

5,4.184ab

vyāpṛtaṃ cārthasaṃvittau jñānaṃ nātmānamṛcchati /

5,4.184cd

tena prakāśakatve 'pi bodhāyānyat pratīkṣyate //

5,4.185ab (ŚV_5,4.185ab_5,4.187cd)

īdṛśaṃ vā prakāśatvaṃ tasyārthānubhavātmakam /

5,4.185cd

na cātmānubhavo 'sty asyetyātmano na prakāśakam //

5,4.186ab

sati prakāśakatve ca vyavasthā dṛśyate yathā /

5,4.186cd

rūpādau cakṣurādīnāṃ tathātrāpi bhaviṣyati //

5,4.187ab

prakāśakatvaṃ bāhye 'rthe śaktyabhāvāt tu nātmani /

5,4.187cd

anyena vānubhāve 'sāv anavasthā prasajyate //

5,4.188ab (ŚV_5,4.188ab_5,4.190cd)

tatra tatra smṛtiṃ dṛṣṭvā sarvānubhavakalpanā /

5,4.188cd

ekena tv anubhūtatve sarvaṃ tatraiva sambhavet //

5,4.189ab

tatrāpi smṛtir ity etan na lokānumataṃ vacaḥ /

5,4.189cd

na hi vijñānasantānaṃ kaś cit smarati laukikaḥ //

5,4.190ab

ghaṭādāv agṛhīte 'rthe yadi tāvad anantaram /

5,4.190cd

arthāpattyāv abudhyante vijñānāni punaḥ punaḥ //

5,4.191ab (ŚV_5,4.191ab_5,4.193cd)

yāvacchramaṃ tataḥ paścāt tāvatyeva smariṣyati /

5,4.191cd

tadā tv akalpite 'py evaṃ smṛtivarndhyāsutādivat //

5,4.192ab

smṛtibhrāntaś ca yāpy atra paścāj jñāneṣu jāyate /

5,4.192cd

tadaivārthasmṛter eṣāṃ tajñānādipramāṇatā //

5,4.193ab

yāvacchramaṃ ca tadbuddhis tatprabandhe mahaty api /

5,4.193cd

śramād rucyānyasamparkād vicchedo viṣayeṣv iva //

5,4.194ab (ŚV_5,4.194ab_5,4.197ab)

tatrāpi smṛtir ity eṣāṃ prathame pratyaye yadi /

5,4.194cd

tanmātragrahaṇād evaṃ nānavasthā prasajyate //

5,4.195ab

smaraṇaṃ tv atha sarveṣu tatsiddhyai grahaṇaṃ tathā /

5,4.195cd

pramāṇavattvād āyātaḥ pravāhaḥ kena vāryate //

5,4.196ab

atha tānyādyavijñānaviṣayāṇīti kalpyate /

5,4.196cd

nottarottarabuddhīnāṃ viśeṣa upapadyate //

5,4.197ab

vijñānaviṣayatvaṃ ca yasya sarvāsu buddhiṣu /

5,4.197cd (ŚV_5,4.197cd_5,4.200ab)

ghaṭavijñāna tajñānaviśeṣas tena durlabhaḥ //

5,4.198ab

smaran yathaiva vijñānaṃ nirākāraṃ smaratyayam /

5,4.198cd

tathā smaran gṛhītārthaṃ nirākāratayā smaret //

5,4.199ab

jñānapṛṣṭena yo 'py ūrdhvaṃ parāmarśo bhavaty asau /

5,4.199cd

tasyārtheṣv abhyupāyatvān na tu grāhyatvakāritaḥ //

5,4.200ab

pratyāsannatvasambandhau grāhyatvāsambhavāc cyutau /

5,4.200cd (ŚV_5,4.200cd_5,4.203ab)

viṣayatvena vāpy etau staḥ kiṃ deśāvibhāgataḥ //

5,4.201ab

arthākārasya yo 'py ukto mithyājñāneṣv asambhavaḥ /

5,4.201cd

dośakālānyathāmātrasambhavaḥ keṣu cit kṛtaḥ //

5,4.202ab

pratyakṣād anyavijñānam atītānāgatair api /

5,4.202cd

janyate 'rthe bhavantīṣu vāsanāsvasatīṣu vā //

5,4.203ab

yaḥ punar nānubhūto 'rtho na vāpy anubhaviṣyate /

5,4.203cd (ŚV_5,4.203cd_5,4.206ab)

vāsanābhāvatas tatra tavāpy anubhavaḥ katham //

5,4.204ab

vināpi vāsanātaś ced buddhir utpadyate tataḥ /

5,4.204cd

vāsanāyā nimittatvam abhyupetaṃ virudhyate //

5,4.205ab

vāsanā ced bhavet tatra sā ca saṃvittipūrvikā /

5,4.205cd

tathā sati ca pūrvatra gṛhītaḥ kvāpy asau dhruvam //

5,4.206ab

evaṃ ca naiva vaktavyam atyantābhavanaṃ kva cit /

5,4.206cd (ŚV_5,4.206cd_5,4.209ab)

anyathānupapatyā hi siddhā janmāntare 'stitā //

5,4.207ab

duṣṭatvena ca vijñānam anyathāpi vyavasthitam /

5,4.207cd

pṛthivyādiṣu gṛhṇīyād ākāraṃ tannibandhanam //

5,4.208ab

tānyapāsya tu naivārthe kva cid ākārakalpanā /

5,4.208cd

na jñānaṃ hy anavaṣṭambham ātmānaṃ labdhum arhati //

5,4.209ab

vijñānasyaiva vā kāryaṃ yady eṣo 'nye ca kalpitāḥ /

5,4.209cd (ŚV_5,4.209cd_5,4.212ab)

viśeṣaḥ ko 'tra yenāyam atyantāsannitīṣyate //

5,4.210ab

tasmād bhrāntir api tv eṣāṃ kalpayantyartham eva naḥ /

5,4.210cd

kalpayatyanyathā santaṃ na tv ātmānaṃ vyavasyati //

5,4.211ab

tataś ca bādhakajñānād vācoyuktir iyaṃ bhavet /

5,4.211cd

arthe 'nyathāpi saty eṣa dhiyākāraḥ pratīyate //

5,4.212ab

dvicandrādimatiṣv evam, tārakādimatau tathā /

5,4.212cd (ŚV_5,4.212cd_5,4.215ab)

strītvādyanyatra dṛṣṭaṃ syāt, kathañ cid veha sambhavet //

5,4.213ab

śabdamātrapratīyā vā, dṛṣṭair vā kaiś cid iṅganāt /

5,4.213cd

saṃstyānaprasavasthānair yathā pātañjale mate //

5,4.214ab

tena liṅgatrayasyātra sadbhāvaḥ syāt pramāṇavān /

5,4.214cd

apekṣābhedataś cātra virodho 'pi na vidyate //

5,4.215ab

kuṇapādimatau caivaṃ sārvarūpye vyavasthite /

5,4.215cd (ŚV_5,4.215cd_5,4.218cd)

vāsanāḥ sahakāriṇyo vyavasthākāradarśane //

5,4.216ab

svapratyayānukāro hi bahvākāreṣu vastuṣu /

5,4.216cd

nirdhāraṇe bhaved dhetur nāpūrvākārakalpane //

5,4.217ab

tathā dīrghaghaṭatvādau bhinnāpekṣānibandhanā /

5,4.217cd

ākārabhedasampattir aviruddhā bhaviṣyati //

5,4.218ab

nānekākārasaṃvitter nirākāratvakalpanā /

5,4.218cd

yuktā, pratītibhedāt tu bahvākāratvasambhavaḥ //

5,4.219ab (ŚV_5,4.219ab_5,4.221cd)

saṃvitteś ca viruddhānām ekasminn api sambhavaḥ /

5,4.219cd

ekākāraṃ bhaved ekam iti neśvarabhāṣitam //

5,4.220ab

tathaiva tadupetavyaṃ yad yathaivopalabhyate /

5,4.220cd

na cāpy aikāntikaṃ tasya syād ekatvaṃ ca vastunaḥ //

5,4.221ab

tasmād deśādisadbhāvanimittaiḥ pratyayaiḥ pṛthak /

5,4.221cd

vastvākārāḥ pratīyerann udbhavābhibhavātmakāḥ //

5,4.222ab (ŚV_5,4.222ab_5,4.225ab)

yugapadgrāhāṇāṃ ca yo yadākāravācinam /

5,4.222cd

śabdaṃ smarati tenāsāv ākāraḥ sampratīyate //

5,4.223ab

nityaṃ satsu tathā loke rūpādiṣu ghaṭe pṛthak /

5,4.223cd

cakṣurādyanurodhena saṃvittir vyavatiṣṭhate //

5,4.224ab

evam eva ghaṭatvādau sarvān prati bhavaty api /

5,4.224cd

vācakasmṛtibhedena saṃvittir vyavatiṣṭhate //

5,4.225ab

tasmād bahiḥ sthito 'py ātmā narāṇāṃ cakṣurādibhiḥ /

5,4.225cd (ŚV_5,4.225cd_5,4.228ab)

prāpya vāprāpya vā buddher viṣayatvena kalpyate //

5,4.226ab

vadanti laukikā yac ca yādṛg jñānaṃ tathā bahiḥ /

5,4.226cd

te punar jñānasaṃvittyā tathārthaṃ prati jānate //

5,4.227ab

grāhakatvena vijñānaṃ yathārthaṃ naḥ samarpayet /

5,4.227cd

tādṛgarthaḥ sa ityevaṃ teṣāṃ vā tadupāyataḥ //

5,4.228ab

laiṅgikāsattvam aprāptair etair bāhyārthavādibhiḥ /

5,4.228cd (ŚV_5,4.228cd_5,4.231ab)

jñānānubhavam utkramya bāhya eva pratīyate //

5,4.229ab

yathā loke ca tadbuddhir vācyam evaṃ parīkṣakaiḥ /

5,4.229cd

na yādṛgantarākāras tādṛg bāhyo 'vakalpate //

5,4.230ab

utpadyamānā gṛhyeta dhīrarthagrahaṇe yadi /

5,4.230cd

pūrvapakṣasya kiṃ siddham, kathaṃ cārthāntaraṃ vadet //

5,4.231ab

bāhyārthavādinaṃ brūte bhavān kiṃ naivam icchati /

5,4.231cd (ŚV_5,4.231cd_5,4.234ab)

pratibandho na tasyāsti gṛhṇātyarthāntaraṃ yadā //

5,4.232ab

uttaraṃ grahakābhāvāl liṅgābhāvāc ca nāsti naḥ /

5,4.232cd

tadā grahaṇam ity etat, anyatarkeṣu cocyate //

5,4.233ab

teṣu tarkeṣu vijñānam arthakāle 'vagamyate /

5,4.233cd

tathā satyarthanāśaḥ syād ity etadupadiśyate //

5,4.234ab

nanv ity etadasambaddhaṃ pareṣṭasyaiva codanāt /

5,4.234cd (ŚV_5,4.234cd_5,4.237ab)

paurvāpryavibhāgo 'pi prāguktena virudhyate //

5,4.235ab

kṣaṇikatvena yuktaṃ syāj jñātatvam atha cet tadā /

5,4.235cd

bhūtakālāśrayād brūyād, pṛthoktasya punarvacaḥ //

5,4.236ab

atrāpi na svasiddhāntamūce vyājāt parasya tu /

5,4.236cd

bhrāntatvād anyathā pakṣaṃ gṛhītveti sma pṛcchati //

5,4.237ab

sahotpattyupalabdhā hi jñānasyaikāntataḥ sthitiḥ /

5,4.237cd (ŚV_5,4.237cd_5,4.240ab)

prāgūrdhvaṃ vārthasaṃvitter yugapad veti cintyate //

5,4.238ab

evaṃ cārthasya saṃvitteḥ paścāj jñānāvabodhanam /

5,4.238cd

bravītu nūnam etasya paścād utpadyate 'pi tat //

5,4.239ab

na caitac chaktyate tasmād utpatter apakarṣaṇam /

5,4.239cd

karomi tāvat tatkālā saṃvittir api setsyati //

5,4.240ab

prāk ca tadgrahaṇe siddhe bāhyābhyantarayor dhruvam /

5,4.240cd (ŚV_5,4.240cd_5,4.243ab)

vivekādarśanam, tasmād idam, pūrvaṃ ca coditam //

5,4.241ab

yugapad gṛhyamāṇe 'pi nākāro 'rthasya lakṣyate /

5,4.241cd

tasmād arthasya saṃvittiḥ pūrvaṃ yatnena sādhyate //

5,4.242ab

yas tv etasyottaro granthaḥ prāg evāsau nirūpitaḥ /

5,4.242cd

na tv etat sādhanaṃ sākṣāt pūrvaṃ buddher abodhane //

5,4.243ab

na parāmṛśyate 'rthātmā jñāto 'py ajñātavad yataḥ /

5,4.243cd (ŚV_5,4.243cd_5,4.246ab)

tasān na grahaṇaṃ pūrvaṃ buddheḥ kiṃ kena saṅgatam //

5,4.244ab

ataḥ pūrvopalabdhyā yo buddhyākāro 'tra vāñchitaḥ /

5,4.244cd

tannirākaraṇenaiva phalatvād granthavarṇanā //

5,4.245ab

kāmaṃ buddher iti tv etadarthādhīnatvam ucyate /

5,4.245cd

na cārtharūpād bhedena dhiyām asti nirūpaṇam //

5,4.246ab

pararūpanirūpyaṃ ca na meyaṃ mṛgatoyavat /

5,4.246cd (ŚV_5,4.246cd_5,4.249cd)

asadgrāhyānusāreṇa jñānasaṃvedyatā tava //

5,4.247ab

svacchatvāt tu svarūpasya kalpitā grāhyatā dhiyām /

5,4.247cd

vāsanopaplavāt tena na meyaṃ pāramārthikam //

5,4.248ab

nimittaniyatatvaṃ tu samānam ubhayor api /

5,4.248cd

nijaśaktyanusāritvāj jñānabāhyārthavādinoḥ //

5,4.249ab

tantvarthair api kasmād vaḥ kriyate kevalaḥ paṭaḥ /

5,4.249cd

nārabhyate ghaṭaḥ kiṃ tair mṛtpiṇḍārthena vā paṭaḥ //

5,4.250ab (ŚV_5,4.250ab_5,4.253ab)

tantumṛtpiṇḍavijñāne hy anuyojye mate yadi /

5,4.250cd

arthaparyanuyogo 'pi tadvad eva prasajyate //

5,4.251ab

arthārambhavyavasthā cet sāmarthyaniyamāśrayā /

5,4.251cd

jñānārambhavyavasthāyāṃ sāmarthyaṃ kena vāryate //

5,4.252ab

tasmād yatrobhayor doṣaḥ parihāro 'pi vā samaḥ /

5,4.252cd

naikaḥ paryanuyoktavyas tādṛgarthavicāraṇe //

5,4.253ab

deśakālanimittāni vyañjakānyarthavādinaḥ /

5,4.253cd (ŚV_5,4.253cd_5,4.256ab)

śaktīnāṃ kāraṇasthānāṃ svakāryaniyamaṃ prati //

5,4.254ab

śaktayo 'pi ca bhāvānāṃ kāryārthāpattikalpitāḥ /

5,4.254cd

prasiddhāḥ pāramārthikyaḥ pratikāryaṃ vyavasthitāḥ //

5,4.255ab

bhavatas tu na vijñānād bhinnābhinnā nirūpyate /

5,4.255cd

śaktiḥ saṃvṛtisadbhāvam utsṛjya paramārthataḥ //

5,4.256ab

vāsanaiva ca yuṣmābhiḥ śaktiśabdena gīyate /

5,4.256cd (ŚV_5,4.256cd_5,4.259ab)

nimittaniyatatvaṃ ca vāsanāyā yad ucyate //

5,4.257ab

tasyāś cāsambhavenaitad apārārthyāc ca durlabham /

5,4.257cd

deśakālanimittādi na ca te 'sti niyāmakam //

5,4.258ab

matvaitad api cety āha bhāṣyakāraḥ paraṃ prati /

5,4.258cd

tasmād aparihāro 'yaṃ tantubhyas te yathā paṭaḥ //

5,4.259ab

tathā me tantubuddhibhyaḥ paṭabuddhir itīdṛśaḥ /

5,4.259cd (ŚV_5,4.259cd_5,4.264cd)

evamādyapramāṇābhyāṃ na tāvad bāhyaśūnyatā //

5,4.260ab

āgamasya tu naiveha vyāpāraḥ, ato 'nyathāpi vā /

5,4.260cd

nopamā sadṛśābhāvāt, nārthāpattir viparyayāt //

5,4.261ab

tasmād abhāvagamyatvaṃ śūnyatāyāḥ sthitaṃ hi naḥ /

5,4.261cd

evaṃ pramāṇato 'siddhā yaiḥ prameyāśrayocyate //

5,4.262cd

bāhyasyāṇusamūhāder grāhyasyāsambhavekṣaṇāt //

5,4.263ab

tairāntarāsambhavato yathoktād jñeyatvam anyasya balād upeyam /

5,4.263cd

grāhyā na ceṣṭāḥ paramāṇavo 'taḥ satyaḥ samūhaḥ pratipādanīyaḥ //

5,4.264ab

iti bahirviṣayapratipādanād tadabhāvakṛtā matisaṃvṛtiḥ /

5,4.264cd

ubhayatattvavidāṃ paramārthataḥ, kṣamam idaṃ dhuri dharmavicāraṇe //

5,5

<anumānapariccheda (AMP)>

5,5.1ab (ŚV_5,5.1ab_5,5.4ab)

pratyakṣāvyabhicāritvād evaṃlakṣaṇakaṃ ca yat /

5,5.1cd

prasiddham anumānādi na parīkṣyaṃ tad apy ataḥ //

5,5.2ab

pramātā jñātasambandhaḥ, ekadeśyatha vocyate /

5,5.2cd

karmadhārayapakṣo vā sambandhinyekadeśatā //

5,5.3ab

dvayaṃ vā jñātasambandham upalabdhaṃ parasparam /

5,5.3cd

tasyaikadeśaśabdābhyām ucyete samudāyinau //

5,5.4ab

sambandho vyāptir iṣṭātra liṅgādharmasya liṅginā /

5,5.4cd (ŚV_5,5.4cd_5,5.7ab)

vyāpyasya gamakatvaṃ ca vyāpakaṃ gamyam iṣyate //

5,5.5ab

yo yasya deśakālābhyāṃ samo nyūno 'pi vā bhavet /

5,5.5cd

sa vyāpyo vyāpakas tasya samo vābhyadhiko 'pi vā //

5,5.6ab

tena vyāpye gṛhīte 'rthe vyāpakas tasya gṛhyate /

5,5.6cd

na hy anyathā bhavaty eṣā vyāpyavyāpakatā tayoḥ //

5,5.7ab

vyāpakatvagṛhītas tu vyāpyo yady api vastutaḥ /

5,5.7cd (ŚV_5,5.7cd_5,5.10ab)

ādhikye 'py aviruddhatvād vyāpyaṃ na pratipādayet //

5,5.8ab

vispaṣṭaṃ dṛṣṭam etac ca goviṣāṇitvayor mitau /

5,5.8cd

vyāpyatvād gamikā gāvo vyāpikā na viṣāṇitā //

5,5.9ab

tena yatrāpy ubhau dhrmau vyāpyavyāpakasammatau /

5,5.9cd

tatrāpi vyāpyataiva syād aṅgaṃ na vyāpitā miteḥ //

5,5.10ab

tena dharmyantareṣv eṣā yasya yenaiva yādṛśī /

5,5.10cd (ŚV_5,5.10cd_5,5.13cd)

deśe yāvati kāle vā vyāpyatā prāṅ nirūpitā //

5,5.11ab

tasya tāvati tādṛk sa dṛṣṭo dharmyantare punaḥ /

5,5.11cd

vyāpyāṃśo vyāpakāṃśasya tathaiva pratipādakaḥ //

5,5.12ab

bhūyodarśanagamyā ca vyāptiḥ, sāmānyadharmayoḥ /

5,5.12cd

jñāyate bhedahānena, kva cic cāpi viśeṣayoḥ //

5,5.13ab

kṛttikodayamālakṣya rohiṇyāsattikḷptivat /

5,5.13cd

vyāpteś ca dṛśyamānāyāḥ kaś cid dharmaḥ prayojakaḥ //

5,5.14ab (ŚV_5,5.14ab_5,5.16cd)

asmin saty amunā bhāvyam iti śaktyā nirūpyate /

5,5.14cd

anye paraprayuktānāṃ vyāptīnām upajīvakāḥ //

5,5.15ab

tair dṛṣṭair api naiveṣṭā vyāpakāṃśāvadhāraṇā /

5,5.15cd

ye tu tān api visrabdhaṃ sādhyasiddhyau prayuñjate //

5,5.16ab

sulabhaiḥ pratihetvādidoṣair bhrāmyanti te ciram /

5,5.16cd

teṣv āgamaviruddhatvaṃ svayaṃ ceṣṭavighātitā //

5,5.17ab (ŚV_5,5.17ab_5,5.20ab)

alaukikavivādāś ca varṇyas te haitukais tataḥ /

5,5.17cd

niṣiddhitvena hiṃsānām adharmatvaṃ prayujyate //

5,5.18ab

tadabhāve na tatsiddhir hiṃsātvād aprayojakāt /

5,5.18cd

hetudvayaprayukte ca mithyātve sarvabuddhiṣu //

5,5.19ab

jñānatvotpattimattvādisādhako naprayojakaḥ /

5,5.19cd

traivarṇikaprayuktā ca yāgādeḥ svargahetutā //

5,5.20ab

na manuṣyatvamātreṇa śūdrasthena prayujyate /

5,5.20cd (ŚV_5,5.20cd_5,5.23cd)

kṛtasāvayavatvādiprayuktā ca vināśitā //

5,5.21ab

prayatnānantarajñānasadṛśair na prayujyate /

5,5.21cd

jātimattvendriyatvādi vastusanmātrabandhanam //

5,5.22ab

śadānityatvasiddhyarthaṃ ko vaded yo na tārkikaḥ /

5,5.22cd

tasmād ya eva yasyārtho dṛṣṭaḥ sādhanaśaktitaḥ //

5,5.23ab

sa eva gamakas tasya na prasaṅgānvito 'pi yaḥ /

5,5.23cd

upāttaś caikadeśābhyāṃ dharmy apy atraikadeśatā //

5,5.24ab (ŚV_5,5.24ab_5,5.27ab)

apārārthye hi dhūmādeḥ svarūpair naikadeśatā /

5,5.24cd

sa eva cobhayātamāyaṃ gamyo gamaka eva vā //

5,5.25ab

asiddhenaikadeśena gamyaḥ siddhena bodhakaḥ /

5,5.25cd

ataḥ pṛthagabhinno vāprayoktāṇāṃ vivakṣaya //

5,5.26ab

anityaḥ kṛtako yasmād dhūmavān agnimān iti /

5,5.26cd

dharmyabhinnam upādānam, bhedo 'trāgnir itīdṛśe //

5,5.27ab

ekadeśaviśiṣṭaś ca dharmyevātrānumīyate /

5,5.27cd (ŚV_5,5.27cd_5,5.30ab)

na hi tannirapekṣatve sambhavaty anumeyatā //

5,5.28ab

na dharmamātraṃ siddhatvāt, tathā dharmī, tathobhayam /

5,5.28cd

vyastaṃ vāpi samastaṃ vā svātantryeṇānumīyate //

5,5.29ab

ekadeśasya liṅgatvaṃ sādhyenānugamo 'sya ca /

5,5.29cd

dvayaṃ ca na syād iṣṭaṃ sat pakṣeṣv eṣu yathākramam //

5,5.30ab

anityatvādayo dharmāḥ kṛtakatvādayo na hi /

5,5.30cd (ŚV_5,5.30cd_5,5.33ab)

dhvaninānugamo naiṣāṃ nobhayasyobhayena vā //

5,5.31ab

sambandho 'py anupādānān nāmnā ṣaṣṭhyāpi vā mitau /

5,5.31cd

na cāpy anugamas tena liṅgasyeha nidarśyate //

5,5.32ab

na cākāradvayaṃ tasya sādhyasādhanabhāg bhavet /

5,5.32cd

tasmad arthagṛhītatvānmatubarthasya gamyatā //

5,5.33ab

na svāntantryeṇa mantavyā, yathā daṇḍyādiśabdataḥ /

5,5.33cd (ŚV_5,5.33cd_5,5.36ab)

viśīṣṭārthapratītau syāt sambandho nāntarīyakaḥ //

5,5.34ab

viśeṣaṇaviśeṣyatvam āpannau dvāv imāv ataḥ /

5,5.34cd

gamyau, aṅgāṅgibhāvas tu kaiś cid iṣṭo vikalpataḥ //

5,5.35ab

sarvathā dharmiṇo dharmo dharmeṇa tv avagamyate /

5,5.35cd

viśeṣaṇaviśeṣyatve na viśeṣo 'vadhāryate //

5,5.36ab

tatrotaraṃ vadanty anye yadi dharmī viśeṣaṇam /

5,5.36cd (ŚV_5,5.36cd_5,5.39ab)

hetudharmeṇa samandhas tasyāprādhānyataḥ sphuṭaḥ //

5,5.37ab

pradhānatvād dhi dharmeṇa sambandho vākyato bhavet /

5,5.37cd

tatrāsambhavataḥ paścāt kalpyo 'sau dharminā saha //

5,5.38ab

dhvaner ity atha vā vācyam, anvayasya tu darśane /

5,5.38cd

bhedopāttasya dharmasya guṇābhāvo na duṣyati //

5,5.39ab

agner deśaviśiṣṭatve na caitat pakṣalakṣaṇam /

5,5.39cd (ŚV_5,5.39cd_5,5.42ab)

viśiṣṭatāsya deśena bhaved evamprakārikā //

5,5.40ab

yo 'gniḥ so 'sti kva cid deśe yo dṛṣṭo yatra tatra vā /

5,5.40cd

agniḥ pūrvānubhūto vā deśamātreṇa saṅgataḥ //

5,5.41ab

yo 'gniḥ so 'nena yukto vā, yo dṛṣṭo 'nena so 'tha vā /

5,5.41cd

yo 'yaṃ sa deśamātreṇa yuktaḥ, pūrveṇa vāpy ayam //

5,5.42ab

etaddeśaviśiṣṭo vā yo 'yam agnir iti, iha tu /

5,5.42cd (ŚV_5,5.42cd_5,5.45ab)

pūrvayoḥ siddhasādhyatvaṃ pareṣu syād viruddhatā //

5,5.43ab

vyāptir etena deśena sarvāgnīnāṃ na yujyate /

5,5.43cd

nāpi pūrvasya, nāpy eṣa vahniḥ sarvair viśiṣyate //

5,5.44ab

deśaiḥ, pūrveṇa vāpy asya na deśena viśeṣyatā /

5,5.44cd

etaddeśaviśiṣṭo 'yam ity etat kathyate katham //

5,5.45ab

yadā deśānapekṣo 'gnir nāyam ity avadhāryate /

5,5.45cd (ŚV_5,5.45cd_5,5.48cd)

agneḥ pūrvataraṃ cātra deśa evāvadhāryate //

5,5.46ab

tajjñānakālabuddhaś ca na deśaḥ syād viśeṣaṇam /

5,5.46cd

deśasya parvatādes tu svarūpe pāvakād ṛte //

5,5.47ab

gṛhīte 'gniviśiṣṭasya punarjñānaṃ na duṣyati /

5,5.47cd

tasmād dharmaviśiṣṭasya dharmiṇaḥ syāt prameyatā //

5,5.48ab

sā deśasyāgniyuktasya, dhūmasyānyaiś ca kalpitā /

5,5.48cd

nanu śabdavad eva syāl liṅgamyaṃ viśiṣaṇam //

5,5.49ab (ŚV_5,5.49ab_5,5.52ab)

naivam, na hy atra liṅgasya śaktyanekatvakalpanā /

5,5.49cd

na ca tasyānumeyatvam, viśeṣyaś cāvadhāritaḥ //

5,5.50ab

viśiṣṭatvena cājñānāt tanmātrasyānumeyatā /

5,5.50cd

nanu dhūmaviśeṣyatve hetoḥ pakṣaikadeśatā //

5,5.51ab

naitad asti, viśeṣe hi sādhye sāmānyahetutā /

5,5.51cd

dhūmatajjānasambandhasmṛtiprāmāṇyakalpane //

5,5.52ab

phalena viṣayaikatvaṃ tadvyāpārāt puroditam /

5,5.52cd (ŚV_5,5.52cd_5,5.55cd)

prameyadhīpramāṇatvaṃ bhāṣyakāras tu manyate //

5,5.53ab

pratyakṣāniyamoktaś ca sarvatraivānuṣajyate /

5,5.53cd

anumānagṛhītasya tenaiva pratipādanam //

5,5.54ab

parebhyo vāñchatā vācyaḥ pūrvapakṣo yathoditaḥ /

5,5.54cd

tatra dharmiṇam uddiśya sādhyadharmo vidhīyate //

5,5.55ab

niyamas tadvipakṣāc ca kalpyate nāvirodhinaḥ /

5,5.55cd

asannikṛṣṭavācā ca dvayam atra jihāsitam //

5,5.56ab (ŚV_5,5.56ab_5,5.58cd)

tādrūpyeṇa paricchittis tadviparyayato 'pi ca /

5,5.56cd

pramitasya pramāṇe hi nāpekṣā jāyate punaḥ //

5,5.57ab

tādrūpyeṇa paricchinne pramāṇaṃ niṣphalaṃ param /

5,5.57cd

vaiparītyaparicchinne nāvakāśaḥ parasya tu //

5,5.58ab

mūle tasya hy anutpanne pūrveṇa viṣayo hṛtaḥ /

5,5.58cd

pratyakṣādeś ca ṣaṭkasya yenaivārtho 'vadhāritaḥ //

5,5.59ab (ŚV_5,5.59ab_5,5.62ab)

tenaivottarabādhaḥ syād, vikalpāder asambhavāt /

5,5.59cd

agrāhyatā tu śabdādeḥ pratyakṣeṇa virudhyate //

5,5.60ab

teṣām aśrāvaṇatvādi viruddham anumānataḥ /

5,5.60cd

na hi śrāvaṇatā nāma pratyakṣeṇāvagamyate //

5,5.61ab

sānvayavyatirekābhyāṃ gamyate badhirādiṣu /

5,5.61cd

tridhā śabdavirodhaḥ syāt pratijñādivibhāgataḥ //

5,5.62ab

pratijñāpūrvasañjalpasarvalokaprasiddhitaḥ /

5,5.62cd (ŚV_5,5.62cd_5,5.65ab)

yāvajjīvam ahaṃ maunīty uktimātreṇa bādhyate //

5,5.63ab

sarvavākyamṛṣātve tu dharmoktyaivātmabādhanam /

5,5.63cd

dharmyuktyāhaṃ yato jātaḥ sā vandhyā jananī mama //

5,5.64ab

bauddhasya śabdanityatvaṃ pūrvopetena bādhyate /

5,5.64cd

candraśabdābhidheyatvaṃ śaśino yo niṣedhati //

5,5.65ab

sa sarvalokasiddhena candrajñānena bādhyate /

5,5.65cd (ŚV_5,5.65cd_5,5.68cd)

jñātagogavayākāraṃ prati yaḥ sādhayed idam //

5,5.66ab

na gor gavayasādṛśyaṃ tasya bādhopamānataḥ /

5,5.66cd

gehāvagatanāstitvo jīvaṃś caitro yadā bahiḥ //

5,5.67ab

nāstīti sādhyate bādhas tatrārthāpattito bhavet /

5,5.67cd

agnāvadāhake sādhye śabde cānabhidhāyake //

5,5.68ab

śrotrādināstitāyāṃ ca śabdānityatvasādhane /

5,5.68cd

śrutārthāpattibādho 'tra yadāptoktinivārite //

5,5.69ab (ŚV_5,5.69ab_5,5.72ab)

divābhujau niṣidhyeta hetunā rātribhojanam /

5,5.69cd

śaśaśṛṅgādisadbhāvavirodho 'nupalabdhitaḥ //

5,5.70ab

evaṃ ca dharmasambandhabādhas tāvad udāhṛtaḥ /

5,5.70cd

dharmadharmyubhayeṣāṃ ca svarūpasvaviśeṣayoḥ //

5,5.71ab

śrutyarthākṣiptayor vākye vācyaḥ sarvapramāṇakaḥ /

5,5.71cd

tṛṇādivikriyāhetor agnimaddhimasādhane //

5,5.72ab

pratyakṣāvagatāc chaityāt tadviśeṣotthabādhanam /

5,5.72cd (ŚV_5,5.72cd_5,5.75ab)

adharmo vihito duḥkhaṃ karotyalpam itīha tu //

5,5.73ab

vihitatvād adharmasya svarūpasyaiva bādhanam /

5,5.73cd

tathā duḥkhanimittatvaṃ viśeṣas tasya bādhyate //

5,5.74ab

ayathārthā dhiyaḥ sarvāḥ ity ukte dvayabādhanam /

5,5.74cd

svarūpasvaviśeṣābhyām, taddhīmithyātvasādhanāt //

5,5.75ab

kṣaṇikātyantamithyātve viśeṣau ca dvayor iha /

5,5.75cd (ŚV_5,5.75cd_5,5.78cd)

darśanād ekadeśasyety anenaitad vyudasyate //

5,5.76ab

yatraikasyobhayor vāpi saṃśayādhīviparyayāḥ /

5,5.76cd

śaityān na dāhako bahniś cākṣuṣatvād anityatā //

5,5.77ab

śabdasyetyevamādau tu dvayoḥ siddho viparyayaḥ /

5,5.77cd

kṛtakatvaguṇatvādau parokte yājñikaṃ prati //

5,5.78ab

svokte caivamprakāre syād asiddho 'nyatarasya tu /

5,5.78cd

bāṣpādibhāvasandigdho dvayor anyatarasya vā //

5,5.79ab (ŚV_5,5.79ab_5,5.81cd)

dhūmas tridhāpy asiddhaḥ syāt, evaṃ tāvat svarūpataḥ /

5,5.79cd

eta eva prakārāḥ syur āśrayāsiddhikalpane //

5,5.80ab

jñāte 'pi hi svarūpeṇa nātaddharme 'sti hetutā /

5,5.80cd

sarvatra dṛṣṭakāryatvād ātmā sarvagatas tv iti //

5,5.81ab

bauddhaṃ pratyāśrayāsiddhaḥ, laukikādes tu saṃśayaḥ /

5,5.81cd

bāṅmātrāsiddhimātreṇa vyavahārāprakalpanāt //

5,5.82ab (ŚV_5,5.82ab_5,5.85ab)

dvābhyāṃ yo 'sattvato jñātas tadvaco dūṣaṇaṃ matam /

5,5.82cd

itarat sādhanaṃ tu syād vādinā yadi sādhyate //

5,5.83ab

nirākaraṇasiddhau vā dūṣaṇaṃ prativādinaḥ /

5,5.83cd

sandehaviparītatvahetū cātra nirākṛtau //

5,5.84ab

jñātasambandhavacanāt, trayaḥ saṃśayahetavaḥ /

5,5.84cd

san sādhye tadabhāve vā dvābhyāṃ vyāvṛtta eva ca //

5,5.85ab

dvau viruddhārthasambaddhau yāv ekatraikadeśini /

5,5.85cd (ŚV_5,5.85cd_5,5.88cd)

prameyānityatāmūrtidharmāḥ sādhāraṇā dvayoḥ //

5,5.86ab

nityāyatnotthayatnotthānityeṣu dviranityataḥ /

5,5.86cd

nityā bhūrgandhavattvena syād asādhāraṇas tvayam //

5,5.87ab

niścayaikāṅgavaikalyād eṣa saṃśayakāraṇam /

5,5.87cd

sādhāraṇo yathā dṛṣṭo buddhidvayanimittakaḥ //

5,5.88ab

viruddhaikānavāpteś ca saṃśaye kāraṇaṃ matam /

5,5.88cd

atrāsādhāraṇo nāsti tadabhāvamukhena tu //

5,5.89ab (ŚV_5,5.89ab_5,5.92ab)

dvayāsattvavirodhāc ca mataḥ saṃśayakāraṇam /

5,5.89cd

sandigdhahetutā caiṣāṃ viṣayāpekṣayocyate //

5,5.90ab

nirṇayasyāpi hetutvaṃ dṛṣṭaṃ sādhyāntare yataḥ /

5,5.90cd

vyavacchedānvayau labdhvā, niṣkriyādāv amūrtivat //

5,5.91ab

kṣityekadeśasiddhatve gandhavattvasya hetutā /

5,5.91cd

yatrāpratyakṣatā vāyor arūpatvena sādhyate //

5,5.92ab

sparśāt pratyakṣatā vāsau viruddhāvyabhicāritā /

5,5.92cd (ŚV_5,5.92cd_5,5.95ab)

ke cij jātyantaraṃ caināṃ varṇayantyapare punaḥ //

5,5.93ab

sādhāraṇatvam aṃśena samastaṃ vāpy ananvayam /

5,5.93cd

pratijñā yatra bādhyeta pūrvoktair yasya sādhanaiḥ //

5,5.94ab

tat parājayataḥ kāryo nirṇayo bādhavarjanāt /

5,5.94cd

kva cit saṃśayahetū yau pratyekatvena lakṣitau //

5,5.95ab

saṅghāte nirṇayas tābhyāmūrdhvatākākavattvavat /

5,5.95cd (ŚV_5,5.95cd_5,5.98ab)

pratyekaṃ saṃhatau vāpi gamakāvavirodhinau //

5,5.96ab

tasmād bhinnau viruddhārthau hetū cātra nidarśitau /

5,5.96cd

ṣoḍhā viruddhatām āhuś caturddhā vaikadhāpi vā //

5,5.97ab

śrutyarthoktasya bādhāyāṃ pratijñārthasya hetunā /

5,5.97cd

nityatve kṛtakatvasya dharmabādhād viruddhatā //

5,5.98ab

bādho dharmaviśeṣasya yadā tv evaṃ prayujyate /

5,5.98cd (ŚV_5,5.98cd_5,5.101cd)

arthavacchabdarūpaṃ syāt prāksambandhāvadhāraṇāt //

5,5.99ab

vibhaktimattvāt paścādvat svarūpeṇeti cāśrite /

5,5.99cd

asvarūpārthayogas tu paścāc chabdasya dṛśyate //

5,5.100ab

tena prāg api sambandhād asvarūpārthatā bhavet /

5,5.100cd

ihapratyayahetutvād dravyāder vyatiricyate //

5,5.101ab

samavāyo yathehāyaṃ ghaṭa ityādisaṅgatiḥ /

5,5.101cd

atrāpy asamavāyatvaṃ saṃyogasyeva sidhyati //

5,5.102ab (ŚV_5,5.102ab_5,5.104cd)

tena dharmisvarūpasya vaiparītyād viruddhatā /

5,5.102cd

yac ca sattāvad ekatvaṃ samavāyasya kalpitam //

5,5.103ab

tatra saṃyogavadbhedāt syād viśeṣaviruddhatā /

5,5.103cd

nityam ātmāstitā kaiś cid yadā sautrāntikaṃ prati //

5,5.104ab

sādhyate 'vayavābhāvād vyomavad dvayabādhanam /

5,5.104cd

tadobhayaviśeṣasya bādho 'yaṃ sādhyate yadā //

5,5.105ab (ŚV_5,5.105ab_5,5.108ab)

pārārthyaṃ cakṣurādīnāṃ saṅghātāc chayanādivat /

5,5.105cd

śayane saṅghapārārthyaṃ bhautikavyāptahetuke //

5,5.106ab

ātmānaṃ prati pārārthyam asiddham iti bādhanam /

5,5.106cd

asaṃhataparārthatve dṛṣṭe saṃhatatāpi ca //

5,5.107ab

anahaṅkārikatvaṃ ca cakṣurādeḥ prasajyate /

5,5.107cd

gamakasyaikadeśasya vyāptir gamyeti bhāṣitum //

5,5.108ab

sādhyasādharmyavaidharmyadṛṣṭāntaḥ pratipādyate /

5,5.108cd (ŚV_5,5.108cd_5,5.111ab)

tatra hetvartham uddiśya sādhyopādānam iṣyate //

5,5.109ab

uddeśyo vyāpyate dharmo vyāpakaś cetaro mataḥ /

5,5.109cd

yadvṛttayoḥ prāthamyam ity ādyuddeśalakṣaṇam //

5,5.110ab

tadvṛttam eva kāraś ca syād upādeyalakṣaṇam /

5,5.110cd

vadatyarthaṃ svaśaktyā ca śabdo vaktranapekṣayā //

5,5.111ab

sādhyahetutvam arthānāṃ vyāptiśaktyanurodhataḥ /

5,5.111cd (ŚV_5,5.111cd_5,5.114cd)

tatrājñānād yadā vakta sahacāravivakṣayā //

5,5.112ab

viparyayeṇa vā hetau na vyāptatvaṃ vivakṣati /

5,5.112cd

vivakṣann api vā śabdaṃ tadyogyaṃ na vaded yadi //

5,5.113ab

ghaṭe kṛtakanāśitve nāśivyāptaṃ kṛtena vā /

5,5.113cd

na tadeṣṭasya hetutvam, syād aniṣṭasya caiva tat //

5,5.114ab

tasmād vyāpyatvarūpeṇa vācyo hetutvasammataḥ /

5,5.114cd

yadā samyak prayukte 'pi vākye 'rtho na tathā bhavet //

5,5.115ab (ŚV_5,5.115ab_5,5.117cd)

sādhyahetūbhayavyāptiśūnyatvāt paramārthataḥ /

5,5.115cd

nityo dhvaniramūrttatvāt karmavat paramāṇuvat //

5,5.116ab

ghaṭavad vyomavaccāpi, tadasadvādinaṃ prati /

5,5.116cd

dharmyasiddhāv api hy evaṃ dṛṣṭāntābhāsatā bhavet //

5,5.117ab

tat sadbhāve 'pi ca vyomni dvayayukte 'pi kīrtite /

5,5.117cd

karmādyālocanād vyāptir hetor nāstīti varjanam //

5,5.118ab (ŚV_5,5.118ab_5,5.120cd)

vyāptyā sādharmya ukte ca na vaidharmyam apekṣyate /

5,5.118cd

sahabhāvitvadṛṣṭyā tu yadā vyāptiṃ na lakṣayet //

5,5.119ab

paraḥ sādharmyadṛṣṭāntāt tac ca nāpekṣate yadā /

5,5.119cd

vaktā vā sahabhāvitvaṃ śuddhaṃ tena vaded yadā //

5,5.120ab

viparītānvayaṃ vāpi tat samādhitsayā tadā /

5,5.120cd

pūrvajñānopamardena vaidharmyeṇeṣṭasādhanam //

5,5.121ab (ŚV_5,5.121ab_5,5.124ab)

sāhityamātraṃ pūrvoktaṃ hetos tatropayujyate /

5,5.121cd

vyāpyavyāpakabhāvo hi bhāvayor yādṛg iṣyate //

5,5.122ab

tayor abhāvayos tasmād viparītaḥ pratīyate /

5,5.122cd

dhūmabhāve 'gnibhāvena vyāpte 'nagnis tataś cyutaḥ //

5,5.123ab

adhūma eva vidyetetyevaṃ vyāpyatvamaśnute /

5,5.123cd

tathānagnāvadhūmena vyāpte dhūmas tatacyutaḥ //

5,5.124ab

anyatrānavakāśatvād vyāpyate dhruvam agninā /

5,5.124cd (ŚV_5,5.124cd_5,5.127ab)

vyāpakau tu yadocyete bhāvābhāvau tadā tataḥ //

5,5.125ab

naiva vyāpyād vipakṣasya pracyutiḥ kathitā bhavet /

5,5.125cd

tasmād dhūmena sādhyatvam agneḥ prārthayate yadā //

5,5.126ab

tadānagnir adhūmena vyāpto vācyaḥ, na cānyathā /

5,5.126cd

anagnyadhūmasāhitye vyāpter vāpi viparyaye //

5,5.127ab

na prastutopakāraḥ syād anyad vāpi prasādhyate /

5,5.127cd (ŚV_5,5.127cd_5,5.130ab)

yatrāpy arthasya śūnyatvaṃ dvābhyām ekena vā bhavet //

5,5.128ab

yad anityaṃ tu tan mūrtam aṇuvad buddhivat khavat /

5,5.128cd

sādhyena vyāptisiddhyaiva vyatireko 'tra kathyate //

5,5.129ab

yasyāyaṃ nāsty asau hetus tena sādhyena nāpyate /

5,5.129cd

tena dṛṣṭe 'pi sāhitye na sarvo gamya iṣyate //

5,5.130ab

sahadṛṣṭir na sambandho vyāptir naiva ca tāvatā /

5,5.130cd (ŚV_5,5.130cd_5,5.133ab)

mūrtānityatvayukte 'pi tasmād aṅgīkṛte ghaṭe //

5,5.131ab

karmādau vyāptyabhāvena na dṛṣṭāntatvam iṣyate /

5,5.131cd

aśeṣāpekṣitatvāc ca saukaryāc cāpy adarśanāt //

5,5.132ab

sādhane yadyapīṣṭo 'tra vyatireko 'numāṃ prati /

5,5.132cd

tāvatā na hy anaṅgatvaṃ yuktiḥ śābde hi vakṣyate //

5,5.133ab

bodhaprasaṅgo bhedānāṃ na cāvyāpter bhaviṣyati /

5,5.133cd (ŚV_5,5.133cd_5,5.136ab)

astisāmānyavastveṣu vyāpitā tatra gamyatām //

5,5.134ab

ke cit sādharmyadṛṣṭānte vyāptyāpi kathite punaḥ /

5,5.134cd

vaidharmyoktim apīcchanti, vyāvṛttiniyamecchayā //

5,5.135ab

hetau sādharmyadṛṣṭāntāt sādhyenaivāvadhārite /

5,5.135cd

vyāvṛttiḥ sarvataḥ prāptā sādhyābhāve niyamyate //

5,5.136ab

tat tu mandaphalaṃ yasmāt pakṣe 'py evaṃ nirūpitam /

5,5.136cd (ŚV_5,5.136cd_5,5.139ab)

vyāpakābhāvamātraṃ hi vyāpyān nityaṃ nivartate //

5,5.137ab

tasmād yathaiva śuklatve paṭasyokte virodhinām /

5,5.137cd

nivṛttir na tu dairdhyādes tathātrāpi bhaviṣyati //

5,5.138ab

dvaividhyaṃ nopapannaṃ tu yathaiva hy agnidhūmayoḥ /

5,5.138cd

pratyakṣadṛṣṭaḥ sambandho gatiprāptyos tathaiva hi //

5,5.139ab

āditye 'nupalabdhiś cen na deśe 'py adhunātane /

5,5.139cd (ŚV_5,5.139cd_5,5.142cd)

kva cit tatropalabdhiś ced devadatte 'pi dṛśyatām //

5,5.140ab

yadi dharmyantarāpekṣā tatra sāmānyadṛṣṭatā /

5,5.140cd

syād agnidhūmayoḥ saiva, tasmād evaṃ pracakṣate //

5,5.141ab

pratyakṣadṛṣṭasambandhaṃ yayor eva viśeṣayoḥ /

5,5.141cd

gomayendhanatajjanyaviśeṣādimatiḥ kṛtā //

5,5.142ab

taddeśasthena tenaiva gatvā kālāntare 'pi tam /

5,5.142cd

yadāgnir budhyate, tasya pūrvabodhāt punaḥ punaḥ //

5,5.143ab (ŚV_5,5.143ab_5,5.146ab)

sandihyamānasadbhāvavastubodhāt pramāṇatā /

5,5.143cd

viśeṣadṛṣṭam etac ca likhitaṃ vindhyavāsinā //

5,5.144ab

ākṛtyor eva caiṣeṣṭā vyavacchedena kena cit /

5,5.144cd

hetusādhyavyavastheti viśeṣo nopadarśitaḥ //

5,5.145ab

agnidhūmāntaratve ca vācye sāmānyato mitau /

5,5.145cd

sāmānyadṛṣṭam ekāntād atretyāditya ucyate //

5,5.146ab

pratyakṣaviṣayatvaṃ ca sāmānyasya prasādhitam /

5,5.146cd (ŚV_5,5.146cd_5,5.149cd)

vastutvaṃ ca, atra hetur vā dvayasyāpy abhidhīyate //

5,5.147ab

dhūmād agnyanumānasya vastvālambanatā bhavet /

5,5.147cd

abhāvānyapramāṇatvāt svārthe śrotrādibuddhivat //

5,5.148ab

sāmānyasya ca vastutvaṃ pratyakṣagrāhyatāpi ca /

5,5.148cd

abhāvānyaprameyatvād asādhāraṇavastuvat //

5,5.149ab

sāmānyaṃ nānumānena vinā yasya pratīyate /

5,5.149cd

na ca liṅgavinirmuktam anumānaṃ pravartate //

5,5.150ab (ŚV_5,5.150ab_5,5.153ab)

asāmānyasya liṅgatvaṃ na ca kena cid iṣyate /

5,5.150cd

na cānavagataṃ liṅgaṃ kiñ cid asti prakāśakam //

5,5.151ab

tasya vāpy anumānena syād anyena gatiḥ punaḥ /

5,5.151cd

tadutpattiś ca liṅgāt syāt sāmānyajñānasaṃhitāt //

5,5.152ab

tasya cāpy anumānatvāt bhavel liṅgena codbhavaḥ /

5,5.152cd

anumānāntarād eva jñānenaivaṃ ca kalpane //

5,5.153ab

liṅgaliṅgyanumānānām ānantyād ekaliṅgini /

5,5.153cd (ŚV_5,5.153cd_5,5.156cd)

gatir yugasahasreṣu bahuṣv api na vidyate //

5,5.154ab

atha sāmānyabhūte 'pi liṅge 'nyasmād gatir bhavet /

5,5.154cd

pramāṇād apramāṇād vā, tathā liṅgigatir bhavet //

5,5.155ab

evam apy anumānasya nityocchedaḥ prasajyate /

5,5.155cd

pramāṇāntaram eva syāt sāmānyasyāvabodhakam //

5,5.156ab

apramāṇāvabuddhād vā liṅgāl liṅgini yā matiḥ /

5,5.156cd

sāpi mithyā bhaven nityaṃ bāṣpajātāgnibuddhivat //

5,5.157ab (ŚV_5,5.157ab_5,5.159cd)

nanv apramāṇabhūtāpi sambandhasmṛtir iṣyate /

5,5.157cd

yathā liṅgigatau hetus tathā liṅgagatir bhavet //

5,5.158ab

tatra yat pūrvavijñānaṃ tasya prāmāṇyam iṣyate /

5,5.158cd

tadupasthānamātreṇa smṛteḥ syāc caritārthatā //

5,5.159ab

na tu liṅgagatau kiñ cit pramāṇam upapadyate /

5,5.159cd

tadabhāvāsmṛtiś cātra na kathañ cit pravartate //

5,5.160ab (ŚV_5,5.160ab_5,5.162cd)

smārtam etadabhedena vijñānam iti yo vadet /

5,5.160cd

tasya vandhyāsute 'py asti nūnaṃ smaraṇaśaktatā //

5,5.161ab

na cāsādhāraṇo 'rthātmā sāmānyajñānakāraṇam /

5,5.161cd

yasmān nāsyāvinābhāvas tena dṛṣṭaḥ kathañ cana //

5,5.162ab

syād vā sambandhadṛṣṭyāsau sāmānyaṃ kṛtakatvavat /

5,5.162cd

na hy asādhāraṇaṃ vastu pūrvatreha ca vidyate //

5,5.163ab (ŚV_5,5.163ab_5,5.166ab)

na cāpy avyapadeśasya vikalparahitasya ca /

5,5.163cd

vinā pūrvānusandhānāl liṅgatvam upapadyate //

5,5.164ab

kalpyante ca viśeṣā ye te 'py aliṅgam ananvayāt /

5,5.164cd

etasmād eva hetoḥ syāt tajñānasyāpy aliṅgatā //

5,5.165ab

sāmānyarūpatāyāṃ vā tathaivānavadhāraṇam /

5,5.165cd

kva cid vā dṛṣṭasambandhe sarvaḥ pratyāyako bhavet //

5,5.166ab

sambandhānubhavo 'vaśyam eṣitavyaś ca liṅganaḥ /

5,5.166cd (ŚV_5,5.166cd_5,5.169ab)

anumānapravṛttes tu prāg jñānaṃ tatra nāsti te //

5,5.167ab

na cāpi vāsanāmātrāl liṅgajñānasya sambhavaḥ /

5,5.167cd

liṅgijñānaṃ ca tadvat syāt trirūpāl liṅgato na tat //

5,5.168ab

tatrābhāvasya liṅgatvaṃ na cāsāv ānumānikaḥ /

5,5.168cd

pramāṇāntaragamyatvāt tatra doṣo na jāyate //

5,5.169ab

pratyakṣāvagatāl liṅgād yasya liṅgigatir bhavet /

5,5.169cd (ŚV_5,5.169cd_5,5.172ab)

tasya nāto 'dhikaṃ kiñ cit prārthanīyaṃ prasajyate //

5,5.170ab

yatrāpy anumitāl liṅgāl liṅgini grahaṇaṃ bhavet /

5,5.170cd

tatrāpi maulikaṃ liṅgaṃ pratyakṣād eva gamyate //

5,5.171ab

liṅgatvaṃ kṛtakatvādau kriyāyāḥ kārakasya vā /

5,5.171cd

pratyakṣatvaṃ ca tasyeṣṭam iti dūraṃ na gamyate //

5,5.172ab

evaṃ śabdopamānādau sāmānyāśrayatā yataḥ /

5,5.172cd (ŚV_5,5.172cd_5,5.175ab)

taddaussthityena daussthityaṃ sarvatrātaḥ prasajyate //

5,5.173ab

tasmāt pratyakṣapūrvatvaṃ pramāṇāntara iṣyate /

5,5.173cd

pratyakṣatvaṃ ca sāmānye nānyathā hi gatir bhavet //

5,5.174ab

pratyakṣālambanatvaṃ ca viśeṣasya kathaṃ bhavet /

5,5.174cd

yadā vastvantarāpekṣaḥ sāmānyāṃśaḥ sa kīrtyate //

5,5.175ab

rūpādayo hi sāmānyaṃ sarve nīlādyapekṣayā /

5,5.175cd (ŚV_5,5.175cd_5,5.178cd)

svaviśeṣānapekṣyātha nīlādīnāṃ samānatā //

5,5.176ab

te cāpi tāvat sāmānyaṃ yāvat syuḥ paramāṇavaḥ /

5,5.176cd

dvyaṇukasyāpi yadrūpaṃ tad dhi sādhāraṇaṃ dvayoḥ //

5,5.177ab

na cāntyena viśeṣeṇa vyavahāro 'sti kasya cit /

5,5.177cd

na ca pratyakṣatā tasya saṅghāte kevalasya vā //

5,5.178ab

bhedenāgṛhyamāṇasya nābhedo grāhyatāṃ vrajet /

5,5.178cd

na ca bhinneṣv abhinnatvabuddher grāhyatvasambhavaḥ //

5,5.179ab (ŚV_5,5.179ab_5,5.182ab)

samudāyo na vāpy asti bhavatāṃ na ca sarvadā /

5,5.179cd

sarveṣām asatārthena pratyayotpattisambhavaḥ //

5,5.180ab

na caikajātiyogena vināsti samudāyatā /

5,5.180cd

samudāye 'pi cāṇutvaṃ naiteṣām apagacchati //

5,5.181ab

sāmānyam ity adṛśye 'pi tena sāmānya eva naḥ /

5,5.181cd

vyāsaṅginī bhavaty eṣā dhīrvināpy ekakalpanāt //

5,5.182ab

vyāsajya vartamānasya sāmānyasya yathendriyaiḥ /

5,5.182cd (ŚV_5,5.182cd_5,5.185cd)

grahaṇaṃ tadvad eva syāt prativyaktiniveśinaḥ //

5,5.183ab

mīmāṃsakaiś ca nāvaśyam iṣyante paramāṇavaḥ /

5,5.183cd

yadbalenopalabdhasya mithyātvaṃ kalpayed bhavān //

5,5.184ab

samūharūpaṃ pratyakṣam adṛśyaiḥ paramāṇubhiḥ /

5,5.184cd

yo 'pahnute śaśasyāpi so 'bhāvaṃ śṛṅgato vadet //

5,5.185ab

samūhaparamārthatve sthite tatsiddhihetukā /

5,5.185cd

yadi nāmāvagamyeta paramāṇvastitā punaḥ //

5,5.186ab (ŚV_5,5.186ab_5,5.188cd)

tasmād yad gṛhyate vastu yena rūpeṇa sarvadā /

5,5.186cd

tat tathaivābhyupetavyaṃ sāmānyam atha vetarat //

5,5.187ab

sattādisāmānyam apekṣya sarvaṃ gotvādi sādhāraṇatām upaiti /

5,5.187cd

tasmād asādhāraṇam akṣagamyaṃ vadan na sāmānyam apahnuvīta //

5,5.188ab

sāmānyarupeṇa na gṛhyate cet, kiṃ vāstyasādhāraṇabuddhir atra /

5,5.188cd

yadvastu lokaḥ pratipadyate 'smin dvidhāpi tacchaktyata eva vaktum //

5,6

<śabdapariccheda (SBP)>

5,6.1ab (ŚV_5,6.1ab_5,6.3cd)

pratyakṣādiṣu vaktavyaṃ śabdamātrasya lakṣaṇam /

5,6.1cd

adatitvariteneha kiṃ śāstrād abhidhīyate //

5,6.2ab

sāmānyalakṣaṇaṃ tyaktvā viśeṣasyaiva lakṣaṇam /

5,6.2cd

na śakyaṃ kevalaṃ vaktum ito 'py asya na vācyatā //

5,6.3ab

yac coktaṃ śabdavijñānād arthe jñānam itīdṛśamū /

5,6.3cd

aviśiṣṭaṃ viśiṣṭasya na tacchāstrasya lakṣaṇam //

5,6.4ab (ŚV_5,6.4ab_5,6.7ab)

pravṛttir vā nivṛttir vā nityena kṛtakena vā /

5,6.4cd

puṃsāṃ yenopadiśyeta tacchāstram abhidhīyate //

5,6.5ab

svarūpakathanaṃ yat tu kasya cit tatra dṛśyate /

5,6.5cd

tadaṅgatvena tasyāpi śāstratvam avagamyate //

5,6.6ab

bhāvanāyāṃ samastāyāṃ vākyād evopajāyate /

5,6.6cd

pravṛttir vā nivṛttir vā tacchāstraṃ na padād yataḥ //

5,6.7ab

aparīkṣāmiṣeṇāpi lakṣaṇāni vadannayam /

5,6.7cd (ŚV_5,6.7cd_5,6.10cd)

na svatantropayogitvanirapekṣāṇi jalpati //

5,6.8ab

tatra yallokavākyasthaṃ kathayecchabdalakṣaṇam /

5,6.8cd

vedaṃ vyākhyātukāmasya tannātīvopayujyate //

5,6.9ab

pratyakṣādyupayogaṃ tu varṇamātrāditaḥ puraḥ /

5,6.9cd

śāstrārthajñānavelāyāṃ matvā tallakṣaṇaṃ kṛtam //

5,6.10ab

yat tu gāmānayetyādivākyasthaṃ śabdalakṣaṇam /

5,6.10cd

tasya nehopayogo 'sti tasmāc chāstragataṃ kṛtam //

5,6.11ab (ŚV_5,6.11ab_5,6.14ab)

veśeṣaś ca na sāmānyam antareṇāsti kaś cana /

5,6.11cd

tasmāt tam apy udāhṛtya sāmānyaṃ lakṣayet sukham //

5,6.12ab

sāmānyarūpam apy etadadhikārād viśiṣyate /

5,6.12cd

codanā copadeśaś ca śāstram evety udāhṛtam //

5,6.13ab

yathā ca codanāśabdo vaidikyām eva vartate /

5,6.13cd

śabdajñānārthavijñānaśabdau śāstre tathā sthitau //

5,6.14ab

pratyakṣādyaparīkṣyatve tadantarbhāvahetukam /

5,6.14cd (ŚV_5,6.14cd_5,6.17ab)

śāstrasyāpy aparīkṣyatvamanayaiva dhiyoditam //

5,6.15ab

tatrānumānam evedaṃ bauddhair vaiśeṣikaiḥ śritam /

5,6.15cd

bhedaḥ sāṃkhyādibhis tv iṣṭo na tūktaṃ bhedakāraṇam //

5,6.16ab

pūrvasaṃskārayuktāntyavarṇavākyādikalpanā /

5,6.16cd

vivakṣādi ca dhūmādau nāstīty etena bhinnatā //

5,6.17ab

yair uktā tatra vaidharmyavikalpasamajātitā /

5,6.17cd (ŚV_5,6.17cd_5,6.20cd)

dhūmānityaviṣāṇyādiviśeṣān na hi bhinnatā //

5,6.18ab

tailakṣaṇyaparityāgo yāvan na pratipādyate /

5,6.18cd

tāvad viśeṣamātreṇa vadato jātitā bhavet //

5,6.19ab

yatheṣṭaviniyogena pratītir yāpi śabdataḥ /

5,6.19cd

na dhūmāder itīhāpi vyabhicāro 'ṅgavṛttibhiḥ //

5,6.20ab

hastasaṃjñādayo ye 'pi yadarthapratipādane /

5,6.20cd

bhaveyuḥ kṛtasaṅketāste na liṅgam iti sthitiḥ //

5,6.21ab (ŚV_5,6.21ab_5,6.24ab)

puruṣākṣiptatayāṃ ca tathaiva vyabhicāritā /

5,6.21cd

padavaidikavākyānāṃ na satyavyāpitā bhavet //

5,6.22ab

sambandhātubhavaś cāyaṃ so 'nyatrāpi vilakṣaṇaḥ /

5,6.22cd

etasmin puruṣāpekṣā deśāpekṣāgnidhūmayoḥ //

5,6.23ab

kālādyapekṣayā cānyaḥ, uktā cānyair abhinnatā /

5,6.23cd

āptavādāvisaṃvādasāmānyād anumānataḥ //

5,6.24ab

na cāpūrvādiśabdānāṃ bhedāt sarvatra bhinnatā /

5,6.24cd (ŚV_5,6.24cd_5,6.27ab)

na cehāśvādiśabdebhyo bhedas teṣāṃ pratīyate //

5,6.25ab

na cāpy ajñātasambandhaṃ padaṃ kiñ cit prakāśakam /

5,6.25cd

sambandhān anubhūtyāto na syād ananumānatā //

5,6.26ab

tulyākāratayāpy atra śabdajñānārthataddhiyām /

5,6.26cd

agnidhūmeṣv adṛṣṭatvān na bhedas tannivāraṇāt //

5,6.27ab

pratibimbeṣv anaikānto bimbaṃ yādṛgghi darpaṇe /

5,6.27cd (ŚV_5,6.27cd_5,6.30cd)

tādṛṅ mukhādi budhyante, na cātrānanumānatā //

5,6.28ab

pratyakṣatā tadāpy atra tadānyair vyabhicāritā /

5,6.28cd

yatra pādādi bambena gatānām anumīyate //

5,6.29ab

ekavākyāt sakṛc coktān nāpy anekasya tatkṣaṇam /

5,6.29cd

syād viruddhāviruddhasya bodhād etasya bhinnātā //

5,6.30ab

liṅgasyāpi hi tādrūpyaṃ dṛṣṭaṃ hetuviruddhayoḥ /

5,6.30cd

virodhān nānumānaṃ cet, syād anāgamatāpi te //

5,6.31ab (ŚV_5,6.31ab_5,6.33cd)

yatra caikārthatā vākye tatra syād anumānatā /

5,6.31cd

sakṛduccarite cāsmin vivakṣaikaiva dṛśyate //

5,6.32ab

yas tv anirdhānaṃ ca dhūmādau vyabhicāritam /

5,6.32cd

sa liṅge 'py asphuṭe dṛṣṭas tasmān naitena bhidyate //

5,6.33ab

dṛṣṭāntānabhidhānaṃ ca dhūmādau vyabhicāritam /

5,6.33cd

prasiddhatvād dhi tatrāpi na dṛṣṭānto 'bhidhīyate //

5,6.34ab (ŚV_5,6.34ab_5,6.36cd)

anabhyas te tv apekṣante śabde sambandhinaḥ smṛtim /

5,6.34cd

atra pratyukta ity evaṃ budhyante hi cirāt kva cit //

5,6.35ab

paroktā hetavaś cātra nābhedasya nivāritāḥ /

5,6.35cd

śabdānumānayor aikyaṃ dhūmād agnyanumānavat //

5,6.36ab

anvayavyatirekābhyām ekapratyakṣadarśanāt /

5,6.36cd

sambandhapūrvakatvāc ca pratipattir ito yataḥ //

5,6.37ab (ŚV_5,6.37ab_5,6.39cd)

pratyakṣānyapramāṇatvāt tadadṛṣṭārthabodhanāt /

5,6.37cd

sāmānyaviṣayatvāc ca traikālyaviṣayāśrayāt //

5,6.38ab

kaiś cin mīmāṃsakair ukto bhedo 'tra viṣayāntarāt /

5,6.38cd

pūrvābhyāṃ hy aparicchinne śāstram arthe pravartate //

5,6.39ab

tatrāpi nāgamatvaṃ syāt puruṣokte, tathās tu cet /

5,6.39cd

pratyayaḥ kin nimitto 'rthe, vaktṛbuddheḥ, kuto nv asau //

5,6.40ab (ŚV_5,6.40ab_5,6.43ab)

na śabdārthasya sāliṅgaṃ na śabdo 'syāḥ kathañ cana /

5,6.40cd

viśeṣo gamyate tābhyāṃ na caitasyānumeyatā //

5,6.41ab

tena vaktur abhiprāye pratyakṣādyanirūpite /

5,6.41cd

puruṣoktir api śroturāgamatvaṃ prapadyate //

5,6.42ab

na cāpy ananumeyatvam āgamārthasya śakyate /

5,6.42cd

liṅgaṃ hi śabda evāsya dhūmo 'gner iva kalpyate //

5,6.43ab

na cāpy ananumeyavāt pramāṇāntaragamyatā /

5,6.43cd (ŚV_5,6.43cd_5,6.46cd)

rūpasyāśrāvaṇatvena na hy apratyakṣateṣyate //

5,6.44ab

evaṃ sati svayūthyā na ke cin nātiprapañcinaḥ /

5,6.44cd

anumānaviśeṣo 'yam īdṛg dharmasya bodhakaḥ //

5,6.45ab

bhaviṣyatyartharūpaṃ tu liṅgaṃ dharme nirākṛtam /

5,6.45cd

saṃjñānumānatecchā tu na duṣyedāgame 'pi naḥ //

5,6.46ab

lakṣaṇena tv abhinnatvaṃ yadi śabdānumānayoḥ /

5,6.46cd

vedajñānāpramāṇatvaṃ syād atallakṣaṇatvataḥ //

5,6.47ab (ŚV_5,6.47ab_5,6.50ab)

āptavādāvisaṃvādasāmānyān nṛvacassu hi /

5,6.47cd

lakṣaṇenānumānatvāt prāmāṇyaṃ siddhimṛcchati //

5,6.48ab

vede tv āptanarābhāvāt sambandhānubhavād ṛte /

5,6.48cd

lakṣaṇaṃ nānumānasyety aprāmāṇyaṃ prasajyate //

5,6.49ab

nanv ekadeśasatyatve tasya syād anumānatā /

5,6.49cd

vedatvād agnihotrādau vāyukṣepiṣṭhavākyavat //

5,6.50ab

nādityayūpe 'naikāntāt, tadvad vā gauṇatā bhavet /

5,6.50cd (ŚV_5,6.50cd_5,6.53cd)

nātaḥ pratyanumānānām evaṃ pūrvoktayā viśā //

5,6.51ab

tasmāl lakṣaṇabhedena yadi śabdapramāṇatā /

5,6.51cd

samā loke ca vede ca siddhā vedapramāṇatā //

5,6.52ab

tena cāptopadeśatvaṃ na syād āgamalakṣaṇam /

5,6.52cd

nāptasya sambhavo vede, loke nāsmāt pramāṇatā //

5,6.53ab

purastād varṇitaṃ hy etat, tsmāc chabdena yā matiḥ /

5,6.53cd

tasyāḥ svataḥ pramāṇatvaṃ na cet syād doṣadarśanam //

5,6.54ab (ŚV_5,6.54ab_5,6.57ab)

anumānena caitasya prāmāṇyaṃ kevalaṃ samam /

5,6.54cd

pade tāvat kṛto yatnaḥ parair ity atra varṇyate //

5,6.55ab

viṣayo 'nyādṛśas tāvad dṛśyate liṅgaśabdayoḥ /

5,6.55cd

sāmānyaviṣayatvaṃ ca padasya sthāpayiṣyati //

5,6.56ab

dharmādharmaviśiṣṭaś ca liṅgīty etac ca sādhitam /

5,6.56cd

na tāvad anumānaṃ hi yāvat tadviṣayaṃ na tat //

5,6.57ab

sāmānyād atiriktaṃ tu śābde vākyasya gocaraḥ /

5,6.57cd (ŚV_5,6.57cd_5,6.60ab)

sāmarthyād anumeyatvād aśrute 'pi padāntare //

5,6.58ab

saṃkhyādimān padārthaś cet, na tāvat so 'vyayādiṣu /

5,6.58cd

yatrāpi te pratīyante tatra vyakter viśeṣaṇam //

5,6.59ab

padāntarābhidheyasya tādarthyāc ca kriyātmanaḥ /

5,6.59cd

vākyārthe 'pi padaṃ yatra gomadādi prayujyate //

5,6.60ab

saty apy atra viśeṣṭatve siddhatvān naiva pakṣatā /

5,6.60cd (ŚV_5,6.60cd_5,6.63ab)

tāvān eva hi tatrārtho yaḥ pūrvam avadhāritaḥ //

5,6.61ab

bhedabuddheś ca vaiṣamyaṃ prakṛtipratyayārthayoḥ /

5,6.61cd

viśeṣaṇaviśeṣyārthasvātantryagrahaṇaṃ na ca //

5,6.62ab

viśeṣyapūrvikā tatra buddhiś cātra viparyayaḥ /

5,6.62cd

atha śabdo 'rthavattvena pakṣaḥ kasmān na kalpyate //

5,6.63ab

pratijñārthaikadeśo hi hetus tatra prasajyate /

5,6.63cd (ŚV_5,6.63cd_5,6.66ab)

pakṣe dhūmaviśeṣe ca sāmānyaṃ hetur iṣyate //

5,6.64ab

śabdatvaṃ gamakaṃ nātra gośabdatvaṃ niṣetsyate /

5,6.64cd

vyaktir eva viśiṣyāto hetuś caikā prasajyate //

5,6.65ab

bhaved vyañjakabhedāc cet, na tv evaṃ pratyayo 'sti naḥ /

5,6.65cd

kathaṃ cāsya viśiṣṭatvaṃ na tāvad deśakālataḥ //

5,6.66ab

tatpratītiviśiṣṭaś cet, paraṃ kim anumīyate /

5,6.66cd (ŚV_5,6.66cd_5,6.69cd)

na pratyāyanaśaktiś ca viśeṣasyānumīyate //

5,6.67ab

viśeṣāṇāṃ na śaktir hi saikadeśe 'gnijātivat /

5,6.67cd

sāmānyasyaiva śaktatvaṃ pakṣo hetus tad eva ca //

5,6.68ab

tasmād arthaviśiṣṭasya na śabdasyānumeyatā /

5,6.68cd

kathaṃ ca pakṣadharmatvaṃ śabdasyeha nirūpyate //

5,6.69ab

na kriyākartṛsambandhād ṛte sambandhanaṃ kva cit /

5,6.69cd

rājā bharttā manuṣyasya tena rājñaḥ sa ucyate //

5,6.70ab (ŚV_5,6.70ab_5,6.72cd)

vṛkṣas tiṣṭhati śākhāsu tā vā tatreti tasya tāḥ /

5,6.70cd

deśe 'gnimati dhūmasya kartṛtvaṃ bhavanaṃ prati //

5,6.71ab

kāryakāraṇabhāvādau kriyā sarvatra vidyate /

5,6.71cd

na cānavagatākāraḥ sambandho 'stīti gamyate //

5,6.72ab

na cāsty asati sambandhe ṣaṣṭhītatpuruṣo 'pi vā /

5,6.72cd

tasmān na pakṣadharmo 'yam iti śakyā nirūpaṇā //

5,6.73ab (ŚV_5,6.73ab_5,6.75cd)

nivṛtte 'nyatra sambandhe ye 'pi tadviṣayātmanā /

5,6.73cd

vadeyuḥ pakṣadharmatvaṃ śabdasyānupalabdhivat //

5,6.74ab

tair apy etannirūpyaṃ tu śabdas tadviṣayaḥ katham /

5,6.74cd

na taddeśādisadbhāvo nābhimukhyādi tasya vā //

5,6.75ab

tasmād utpādayaty eṣa yato 'rthaviṣayā matim /

5,6.75cd

tena tadviṣayaḥ śabda iti dharmatvakalpanā //

5,6.76ab (ŚV_5,6.76ab_5,6.78cd)

tatra vācakatāyāṃ ca siddhāyāṃ pakṣadharmatā /

5,6.76cd

na pratītyaṅgatāṃ gacchen na caivam anumānatā //

5,6.77ab

gamakatāc ca dharmatvaṃ dharmatvād gamako yadi /

5,6.77cd

syād anyonyāśrayatvaṃ hi tasmān naiṣāpi kalpanā //

5,6.78ab

na cāgṛhītasambandhāḥ svarūpavyatirekataḥ /

5,6.78cd

śabdaṃ jānanti yenātra pakṣadharmamatir bhavet //

5,6.79ab (ŚV_5,6.79ab_5,6.81cd)

na ca svarūpamātreṇa dhūmādeḥ pakṣadharmatā /

5,6.79cd

na cāpi pūrvasambandham apekṣyaiṣā prasajyate //

5,6.80ab

dhūmavān ayam ity evam apūrvasyāpi jāyate /

5,6.80cd

pakṣadharmamatiḥ, tena bhidyetottaralakṣaṇāt //

5,6.81ab

na tv atra pūrvasambandhād adhikā pakṣadharmatā /

5,6.81cd

na cārthapratyayāt pūrvam ity anaṅgam iyaṃ bhavet //

5,6.82ab (ŚV_5,6.82ab_5,6.84cd)

na ca dharmī gṛhīto 'tra yena taddharmatā bhavet /

5,6.82cd

parvatādir yathā deśaḥ prāgdharmatvāvadhāraṇāt //

5,6.83ab

yaś cātra kathyate dharmī prameyo 'sya sa eva naḥ /

5,6.83cd

na cānavadhṛte tasmiṃs taddharmatvāvadhāraṇam //

5,6.84ab

prāk sa cet pakṣadharmatvād gṛhītaḥ kiṃ tataḥ param /

5,6.84cd

paṣadharmādibhir jñātair yena syād anumānitā //

5,6.85ab (ŚV_5,6.85ab_5,6.87cd)

anvayo na ca śabdasya prameyeṇa nirūpyate /

5,6.85cd

vyāpāreṇa hi sarveṣām anvitatvaṃ pratīyate //

5,6.86ab

yatra dhūmo 'sti tatrāgner astitvenānvayaḥ sphuṭaḥ /

5,6.86cd

na tv evaṃ yatra śabdo 'sti tatrārtho 'stīti niścayaḥ //

5,6.87ab

na tāvat tatra deśe 'sau tatkāle vāvagamyate /

5,6.87cd

bhaven nityavibhutvāc cet, sarvārtheṣu ca tat samam //

5,6.88ab (ŚV_5,6.88ab_5,6.90cd)

tena sarvatra dṛṣṭatvād vyatirekasya cāgateḥ /

5,6.88cd

sarvaśabdair aśeṣārthapratipattiḥ prasajyate //

5,6.89ab

athaivaṃ deśakālābhyām asatyatvaprakalpane /

5,6.89cd

vācakapratyayaṃ kaś cid brūyād arthadhiyānvitam //

5,6.90ab

naivam apy asti dṛṣṭo hi vināpy arthadhiyā kva cit /

5,6.90cd

vācakapratyayo 'smābhir avyutpannanarān prati //

5,6.91ab (ŚV_5,6.91ab_5,6.93cd)

dvitīyādiprayoge ca bhaved anvayakalpanā /

5,6.91cd

śatakṛtvaḥ prayukte 'pi na ca dṛṣṭārthadhīḥ kva cit //

5,6.92ab

nanu ye jñātasambandhās teṣāṃ dṛṣṭo 'nvayaḥ sphuṭaḥ /

5,6.92cd

yady evam anvayāt pūrvaṃ sambandhaḥ ko 'pi kalpitaḥ //

5,6.93ab

nāṅgam arthadhiyām eṣā bhaved anvayakalpanā /

5,6.93cd

anvayādhīnajanmatvam anumānasya ca sthitam //

5,6.94ab (ŚV_5,6.94ab_5,6.96cd)

jñāte pratītisāmarthye tadvaśād eva jāyate /

5,6.94cd

paścād anvaya ity eṣa kāraṇaṃ katham ucyate //

5,6.95ab

tasmāt tannirapekṣaiva śabdaśaktiḥ pratīyate /

5,6.95cd

na ca dhūmānvayāt pūrvaṃ śaktatvam avagamyate //

5,6.96ab

vyatireko 'py avijñātād arthāc chabdadhiyau yadi /

5,6.96cd

so 'pi paścāt sthitatvena nārthapratyayasādhanam //

5,6.97ab (ŚV_5,6.97ab_5,6.99cd)

sambandhaṃ yaṃ tu vakṣyāmastasya nirṇayakāraṇam /

5,6.97cd

syād anvayo 'tirekaś ca na tv arthādhigamasya tau //

5,6.98ab

tasmād ananumānatvaṃ cābde pratyakṣavad bhavet /

5,6.98cd

trairūpyarahitatvena tādṛgviṣayavarjanāt //

5,6.99ab

sati cāsya pramāṇatve bhedābhedanirūpanā /

5,6.99cd

yuktā na tu padajñānāt padārtho 'tra pramīyate //

5,6.100ab (ŚV_5,6.100ab_5,6.102cd)

padaṃ prayujyamānaṃ hi caturddhārthe prayujyate /

5,6.100cd

pratyakṣe ca parokṣe ca jñāte 'jñāte 'pi vā purā //

5,6.101ab

tatra yat pūrvavijñāte pratyakṣe ca prayujyate /

5,6.101cd

pramite ca prayuktatvād anuvādo 'dhikād vinā //

5,6.102ab

adṛṣṭapūrve tv ajñānaṃ sambandhapratyayo 'pi vā /

5,6.102cd

sambandho na ca tasyārthaḥ, yo 'rthaḥ sa tv anyagocaraḥ //

5,6.103ab (ŚV_5,6.103ab_5,6.106ab)

parokṣe 'nanubhūte ca nābhidheye matir bhavet /

5,6.103cd

parokṣaś cānubhūtaś ca yas tatra smṛtir iṣyate //

5,6.104ab

pramite ca pravṛttatvāt smṛter nāsti pramāṇatā /

5,6.104cd

paricchedaphalatvād dhi prāmāṇyam upajāyate //

5,6.105ab

tādātvikaparicchedaphalatvena pramāṇatā /

5,6.105cd

pratyabhijñānavat kasmāt smṛter api na kalpyate //

5,6.106ab

yāvān pūrvaparicchinnas tāvān evāvadhāryate /

5,6.106cd (ŚV_5,6.106cd_5,6.111cd)

smṛtyā tadanusāreṇa tadāsattve 'sya naiva dhīḥ //

5,6.107ab

padam abhyadhikābhāvāt smārakān na viśiṣyate /

5,6.107cd

padādhikyaṃ bhavet kiñ cit tatpadasya na gocaraḥ //

5,6.108ab

prāṇam anumānaṃ vā yady api syāt padānmitiḥ /

5,6.108cd

vākyārthasyāgamārthatvād doṣo nāgamavādinām //

5,6.109ab

vākyārthe tu padārthebhyaḥ sambandhānubhavād ṛte /

5,6.109cd

buddhir utpadyate tena bhinnā 'sāvakṣabuddhivat //

5,6.110ab

vākyādhikaraṇe cāsya hetoḥ siddhir bhaviṣyati /

5,6.110cd

sarveṣāṃ ca paroktānāṃ vākyabuddhāvasiddhatā //

5,6.111ab

vākyeṣv adṛṣṭeṣv api sārthakeṣu padārthavinmātratayā pratītim /

5,6.111cd

dṛṣṭvānumānavyatirekabhītāḥ kliṣṭāḥ padābhedavicāraṇāyām //

5,7

<upamānapariccheda (UMP)>

5,7.1ab (ŚV_5,7.1ab_5,7.4ab)

kīdṛggavaya ityevaṃ pṛṣṭo nāgarikair yadi /

5,7.1cd

bravītyāraṇyako vākyaṃ yathā gaur gavayas tathā //

5,7.2ab

etasminn upamānatvaṃ prasiddhaṃ śabare punaḥ /

5,7.2cd

tasyāgamābahirbhāvād anyathaivopavarṇitam //

5,7.3ab

puruṣapratyayenaiva tatrārthaḥ sampratīyate /

5,7.3cd

tadīyavacanatvena tasmād āgama eva saḥ //

5,7.4ab

sadṛśād upajāyeta yā matiḥ sadṛśāntare /

5,7.4cd (ŚV_5,7.4cd_5,7.7cd)

dhyānādismṛtitulyatvāt sā pramāṇaṃ kathaṃ bhavet //

5,7.5ab

deśakālādibhedena yathānyatra viśiṣyate /

5,7.5cd

prameyaṃ naivam asty atra nagarasthānusārataḥ //

5,7.6ab

śrutātideśavākyānām āraṇye gavaye matiḥ /

5,7.6cd

yā sopamānaṃ keṣāñ cid gosādṛśyānurañjitā //

5,7.7ab

pratyakṣo gavayas tāvat sādṛśyasmṛtir atra tu /

5,7.7cd

nanu sādṛśyayukte 'rthe na smṛtir nendriyād gatiḥ //

5,7.8ab (ŚV_5,7.8ab_5,7.11ab)

pūrvavākyārthavijñānān nādhikyaṃ gavaye yadi /

5,7.8cd

smaraṇād aviśiṣṭatvāt saṅgater na pramāṇatā //

5,7.9ab

atha tv adhikatā kā cit pratyakṣādivaśād bhavet /

5,7.9cd

yāvaddhīndriyasambandhas tat pratyakṣam iti sthitam //

5,7.10ab

syaryamāṇasya cāṃśasya vivedenāpramāṇatā /

5,7.10cd

śrutātideśavākyatvaṃ na cātīvopayujyate //

5,7.11ab

ye 'pi hy aśrutatadvākyās teṣām api bhavaty ayam /

5,7.11cd (ŚV_5,7.11cd_5,7.14ab)

pratyakṣadṛṣṭagotvānāṃ vane gavayadarśinām //

5,7.12ab

atha saṃjñānusandhānaṃ teṣāṃ nāstīti varṇyate /

5,7.12cd

na nāma vastu tat tāvat sarvathā taiḥ pratīyate //

5,7.13ab

na ca śabdārthasambandhaḥ prameyo 'tra tadeṣyate /

5,7.13cd

sādṛśyāvadhṛte vākye vākyād avagato hy asau //

5,7.14ab

na cāsya pratyabhijñānaṃ punarutpadyate vane /

5,7.14cd (ŚV_5,7.14cd_5,7.17cd)

śaktyor atīndriyatvena smṛtir eva hi seṣyate //

5,7.15ab

śabdānuviddhabodhe 'pi pratyakṣam upapāditam /

5,7.15cd

tasmāt sādṛśyayuktārthaḥ prameyo 'pūrva ucyatām //

5,7.16ab

vyavasāyātmakatvaṃ tu pratyakṣasya yadeṣyate /

5,7.16cd

jātyādivat tadā tena sādṛśyaṃ kiṃ na mīyate //

5,7.17ab

pratyakṣābhāsam etat tu nirvikalpakavādinām /

5,7.17cd

prameyavastvabhāvāc ca nābhipretā pramāṇatā //

5,7.18ab (ŚV_5,7.18ab_5,7.21ab)

sādṛśyasyāpi vastutvaṃ na śakyam apabādhitum /

5,7.18cd

bhūyo 'vayavasāmānyayogo jātyantarasya tat //

5,7.19ab

sadṛśāvayavatvaṃ tu yatra padmadalākṣivat /

5,7.19cd

tat svāvayavasāmānyabhūmnā teṣā bhaviṣyati //

5,7.20ab

evaṃ jātiguṇadravyakriyāśaktisvadharmataḥ /

5,7.20cd

ekaikadvitrisāmastyabhedād etasya citratā //

5,7.21ab

na dharmā eva sādṛśyaṃ bhūyastā vā tadāśrayā /

5,7.21cd (ŚV_5,7.21cd_5,7.24cd)

bhūyastvavaddhi jātyādi sadṛśatvena dṛśyate //

5,7.22ab

yamayoḥ katham etac ced, dṛṣṭatvāt kim ihocyate /

5,7.22cd

kva cid dhi bhūyasām etat kva cid alpīyasām api //

5,7.23ab

naitāvatā viśeṣeṇa vastutvaṃ tasya hīyate /

5,7.23cd

sāmānyāny api caitāni nāśīnyāśrayanāśataḥ //

5,7.24ab

anantāśrayayogāc ca na nāśo 'nyatra vidyate /

5,7.24cd

tena sarvaṃ na sāmānyaṃ nityatvena prakalpyate //

5,7.25ab (ŚV_5,7.25ab_5,7.27cd)

sāmānyānāṃ na vā nāśaḥ kva cid abhyupagamyate /

5,7.25cd

sarvasya hy āśrayaḥ kaś cid asti deśāntarādiṣu //

5,7.26ab

teṣāṃ bhūyas tayā cedaṃ sādṛśyam atiricyate /

5,7.26cd

tāni vyastāni santy evaṃ pratyakṣe 'pi kva cit kva cit //

5,7.27ab

sadṛśāvayavatvaṃ tu yatra nāma pratīyate /

5,7.27cd

tad apy avayavānāṃ syāt samānavayavāntaraiḥ //

5,7.28ab (ŚV_5,7.28ab_5,7.31ab)

evaṃ tāvad yato nāsti parābhedaprakalpanā /

5,7.28cd

tataḥ paraṃ tu sāmānyaṃ bhavet sādṛśyavarjitam //

5,7.29ab

pradhānānāṃ tu sāmānyaṃ yatraikaṃ sampratīyate /

5,7.29cd

sa eveti bhavet tatra tadbhede sadṛśatvadhīḥ //

5,7.30ab

citrādau yatra sādṛśyaṃ sāmānyaṃ tatra kiṃ bhavet /

5,7.30cd

tatrāpi pṛthivīvarṇaviśeṣādisamānatā //

5,7.31ab

rūpagandharasānāṃ ca kasya cit tulyatā kva cit /

5,7.31cd (ŚV_5,7.31cd_5,7.34ab)

nāvaśyaṃ sarvasāmānyāt sādṛśyam upajāyate //

5,7.32ab

pṛthivyādiṣu caiteṣāṃ satām eva svabhāvataḥ /

5,7.32cd

pariṇāmādibhir vyaktir yathādṛṣṭyavadhāryate //

5,7.33ab

na hi śaktyātmanā kiñ cid asajjama prapadyate /

5,7.33cd

dharmāṇāṃ na ca nānātvam, asti cāvāntararasthitiḥ //

5,7.34ab

vastutve sati cāsyaivaṃ sambandhasya ca cakṣuṣā /

5,7.34cd (ŚV_5,7.34cd_5,7.37ab)

dvayor ekatra vā dṛṣṭeḥ pratyakṣatvaṃ na vāryate //

5,7.35ab

sāmānyavac ca sādṛśyam ekaikatra samāpte /

5,7.35cd

pratiyoginyadṛṣṭe 'pi tasmāt tadupapadyate //

5,7.36ab

tatra yady api gāṃ smṛtvā tadbhānam upajāyate /

5,7.36cd

sannidhergavayasthatvād bhaved indriyagocaraḥ //

5,7.37ab

tasmād yat smaryate tat syāt sādṛśyena viśeṣitam /

5,7.37cd (ŚV_5,7.37cd_5,7.40cd)

prameyam upamānasya sādṛśyaṃ vā tadanvatam //

5,7.38ab

pratyakṣeṇāvabuddhe 'pi sādṛśye gavi ca smṛteḥ /

5,7.38cd

viśiṣṭasyānyato 'siddher upamānanapramāṇatā //

5,7.39ab

pratyakṣe 'pi yathā deśe smaryamāṇe ca pāvake /

5,7.39cd

viśiṣṭaviṣayatvena nānumānāpramāṇatā //

5,7.40ab

yatra tv asadṛśād eva kalpayitvopajāyate /

5,7.40cd

sādṛśyapratyayas tatra tadābhāsatvakalpanā //

5,7.41ab (ŚV_5,7.41ab_5,7.44ab)

bādhakapratyayāc caiṣā sādṛśyābhāsatā matā /

5,7.41cd

yathā palālakūṭasya sādṛśyaṃ kuñjarādinā //

5,7.42ab

samīpastho 'pi jānāti sādṛśyaṃ neti tatra hi /

5,7.42cd

na bādhyate samīpādau yat tu sādṛśyam eva tat //

5,7.43ab

na caitasyānumānatvaṃ pakṣadharmādyasambhavāt /

5,7.43cd

prāk prameyasya sādṛśyaṃ na dharmatvena gṛhyate //

5,7.44ab

gavaye gṛhyamāṇaṃ ca na gavām anumāpakam /

5,7.44cd (ŚV_5,7.44cd_5,7.47ab)

pratijñārthaikadeśatvād gogatasya na liṅgatā //

5,7.45ab

gavayaś cāpy asambandhān na gor liṅgatvamṛcchati /

5,7.45cd

sādṛśyaṃ na ca sarveṇa pūrvaṃ dṛṣṭaṃ tadanvayi //

5,7.46ab

ekasminn api dṛṣṭe 'rthe dvitīyaṃ paśyato vane /

5,7.46cd

sādṛśyena sahaivāsmiṃs tadaivotpadyate matiḥ //

5,7.47ab

śṛṅgitvāder athocyeta sambandhāl liṅgatā gavi /

5,7.47cd (ŚV_5,7.47cd_5,7.50cd)

na, teṣāṃ gavayajñānavyāpāraṃ pratyupakṣayāt //

5,7.48ab

yadi tebhyaḥ pratītiḥ syān niḥsādṛśyaiva sā bhavet /

5,7.48cd

na gauḥ śṛṅgādisadṛśī sadṛśī gavayena tu //

5,7.49ab

sadṛśapratyayaṃ dṛṣṭvā śṛṅgādipratyayāt param /

5,7.49cd

gavayapratyayād eva gojñānam upajāyate //

5,7.50ab

sadṛśāvayavatve tu teṣām evopamā bhavet /

5,7.50cd

na ca śṛṅgādayo yatra tatra gaur anumīyate //

5,7.51ab (ŚV_5,7.51ab_5,7.54cd)

itthaṃ cānumimānasya bhrāntajñānaṃ prasajyate /

5,7.51cd

nagarasthe tu gojñānaṃ smaraṇān nātivartate //

5,7.52ab

bhinnānumānād upameyam uktam, sauryādivākyair asahāyi dṛṣṭam /

5,7.52cd

sādṛśyato 'gnyādiyutaṃ kathaṃ nu, pratyāyayed ity upayujyate naḥ //

5,7.53ab

pratinidhir api caivaṃ vrīhisādṛśyayogād bhavati tadapacāre yatra nīvārajātau /

5,7.53cd

tad api phalam abhīṣṭaṃ lakṣaṇasyopamāyāḥ pratikṛtir api gauṇair bodhyate yatra cānyaiḥ //

5,7.54ab

matir api ca tathaiva drāgivotpadyate 'sminn /

5,7.54cd

itaraviṣayabodhe 'saty apītthaṃ ca bādhaḥ //

5,8

<arthāpattipariccheda (AAP)>

5,8.1ab (ŚV_5,8.1ab_5,8.4ab)

pramāṇaṣaṭkavijñāto yatrārtho nānyathā bhavet /

5,8.1cd

adṛṣṭaṃ kalpayed anyaṃ sārthāpattir udāhṛtā //

5,8.2ab

dṛṣṭaḥ pañcabhir apy asmād bhedenoktā śrutodbhavā /

5,8.2cd

pramāṇagrāhiṇītvena yasmāt pūrvavilakṣaṇā //

5,8.3ab

tatra pratyakṣato jñānād dāhād dahanaśaktatā /

5,8.3cd

vahner anumitāt sūrye yānāt tacchaktiyogyatā //

5,8.4ab

śrutārthāpattir atraiva parastād abhidhāsyate /

5,8.4cd (ŚV_5,8.4cd_5,8.7cd)

gavayopamitā yā gaus tajjñānagrāhyatā matā //

5,8.5ab

abhidhānaprasiddhyartham arthāpattyāvabodhitāt /

5,8.5cd

śabde bodhakasāmarthyāt tannityatvaprakalpanam //

5,8.6ab

abhidhā nānyathā sidhyed iti vācakaśaktatām /

5,8.6cd

arthāpattyāvagamyaivaṃ tadananyagateḥ punaḥ //

5,8.7ab

arthāpattyantareṇaiva śabdanityatvaniścayaḥ /

5,8.7cd

darśanasya parārthatvād ity asminn abhidhāsyate //

5,8.8ab (ŚV_5,8.8ab_5,8.11ab)

pramāṇābhāvanirṇītacaitrābhāvaviśeṣitāt /

5,8.8cd

gehāc caitrabahirbhāvasiddhir yā tv iha darśitā //

5,8.9ab

tām abhāvotthitām anyām arthāpattim udāharet /

5,8.9cd

pakṣadoṣeṣu cānyāsāmudāharaṇavistaraḥ //

5,8.10ab

abhāvāvagatāc caitrād bahirbhāvasya sūcanam /

5,8.10cd

pakṣadharmādyanaṅgatvād bhinnaivāpy anumānataḥ //

5,8.11ab

bahirdeśaviśiṣṭe 'rthe deśe vā tadviśeṣite /

5,8.11cd (ŚV_5,8.11cd_5,8.14ab)

prameye yo gṛhābhāvaḥ pakṣadharmas tv asau katham //

5,8.12ab

tadabhāvaviśiṣṭaṃ tu gṛhaṃ dharmo na kasyacit /

5,8.12cd

gṛhābhāvaviśiṣṭas tu tadāsau na pratīyate //

5,8.13ab

gamyate tu gṛhaṃ tatra na ca caitraḥ pratīyate /

5,8.13cd

na cātrādarśanaṃ hetur yathābhāve 'bhidhāsyate //

5,8.14ab

tena veśmanyadṛṣṭatvād iti hetur na kalpyate /

5,8.14cd (ŚV_5,8.14cd_5,8.17cd)

adarśanād abhāve ca prameyasyāvadhārite //

5,8.15ab

bahirbhāvamatir nāsau tenādarśanahetukā /

5,8.15cd

caitrābhāvasya hetutvaṃ gehe 'bhāvaś ca saṃsthitaḥ //

5,8.16ab

pūrvaṃ na cāgṛhītasya dharmiṇaḥ syāt prameyatā /

5,8.16cd

na cātra bāhyadeśo vā caitro vā gṛhyate purā //

5,8.17ab

nadīpūreṇa yā vṛṣṭir upariṣṭāt pratīyate /

5,8.17cd

deśe katham adṛṣṭe tu pakṣadharmatvasambhavaḥ //

5,8.18ab (ŚV_5,8.18ab_5,8.21ab)

vṛṣṭimatparadeśatvaṃ nadīpuravato 'tra tu /

5,8.18cd

deśasya pratipadyante yadvārthāpattir eva sā //

5,8.19ab

jīvataś ca gṛhābhāvaḥ pakṣadharmo 'tra kalpyate /

5,8.19cd

tatsaṃvittir bahirbhāvaṃ na cābuddhvopajāyate //

5,8.20ab

agnimattānapekṣā tu dhūmavattā pratīyate /

5,8.20cd

na tadgrahaṇavelāyām agnyadhīnaṃ hi kiñcana //

5,8.21ab

gehābhāvas tu yaḥ śuddho vidyamānatvavarjitaḥ /

5,8.21cd (ŚV_5,8.21cd_5,8.24cd)

sa mṛteṣv api dṛṣṭatvād bahirvṛtter na sādhakaḥ //

5,8.22ab

vidyamānatvasaṃsṛṣṭagṛhābhāvadhiyānayā /

5,8.22cd

gehād utkālitaś caitro vidyate bahir eva hi //

5,8.23ab

gehābhāvatvamātraṃ tu yat svatantraṃ pratīyate /

5,8.23cd

na tāvatā bahirbhāvaś caitrasyaivāvadhāryate //

5,8.24ab

siddhe sadbhāvavijñāne gehābhāvadhiyātra tu /

5,8.24cd

gehād utkālitā sattā bahir evāvatiṣṭhate //

5,8.25ab (ŚV_5,8.25ab_5,8.27cd)

tenāsya nirapekṣasya vyabhicāro mṛtādinā /

5,8.25cd

yasya tv avyabhicāritvaṃ na tato 'nyat pratīyate //

5,8.26ab

tasmāt pratyakṣato gehe caitrābhāve hy abhāvataḥ /

5,8.26cd

jñāte yat sattvavijñānaṃ tad evedaṃ bahiḥ sthitam //

5,8.27ab

pakṣadharmātmalābhāya bahirbhāvaḥ praveśitaḥ /

5,8.27cd

tadviśiṣṭo 'numeyaḥ syāt pakṣadharmānvayādibhiḥ //

5,8.28ab (ŚV_5,8.28ab_5,8.31ab)

pakṣadharmādivijñānaṃ bahiḥ sambodhato yadi /

5,8.28cd

taiś ca tadbodhato 'vaśyam anyonyāśrayatā bhavet //

5,8.29ab

anyathānupapattau tu prameyānupraveśitā /

5,8.29cd

tādrūpyeṇaiva vijñānān na doṣaḥ pratibhāti naḥ //

5,8.30ab

avinābhāvitā cātra tadaiva parikalpyate /

5,8.30cd

na prāg avadhṛtety evaṃ saty apy eṣā na kāraṇam //

5,8.31ab

gṛhābhāvabahirbhāvau na ca dṛṣṭau niyogataḥ /

5,8.31cd (ŚV_5,8.31cd_5,8.34ab)

sāhitye 'pi pramāṇaṃ ca tayor anyan na vidyate //

5,8.32ab

anyathānupapattyaiva hy ekenānyat pratīyate /

5,8.32cd

tathā na kalpyate tac cet sāhityaṃ na pratīyate //

5,8.33ab

tena sambandhavelāyāṃ sambandhyanyataro dhruvam /

5,8.33cd

arthāpattyāvagantavyaḥ paścād asty anumānatā //

5,8.34ab

gṛhadvāri sthito yas tu bahirbhāvaṃ prakalpayet /

5,8.34cd (ŚV_5,8.34cd_5,8.37ab)

yadaikasminn ayaṃ deśe na tadānyatra vidyate //

5,8.35ab

tadāpy avidyamānatvaṃ na sarvatra pratīyate /

5,8.35cd

na caikadeśe nāstitvād vyāptir hetor bhaviṣyati //

5,8.36ab

nanv atrāvidyamānatvaṃ gamyate 'nupalabdhitaḥ /

5,8.36cd

sā cāprayatnasādhyatvād ekasthasyaiva sidhyati //

5,8.37ab

naitayānupalabdhyātra vastvabhāvaḥ pratīyate /

5,8.37cd (ŚV_5,8.37cd_5,8.40ab)

taddeśāgamanāt sā hi dūrastheṣv asti satsv api //

5,8.38ab

gatvā gatvā tu tān deśān yady artho nopalabhyate /

5,8.38cd

tato 'nyakāraṇābhāvād asann ity avagamyate //

5,8.39ab

nanu cāgnyādyabhāve 'pi dhūmādivyatirekiṇām /

5,8.39cd

taddeśāgamanāt spaṣṭo vyatireko na sidhyati //

5,8.40ab

yasya vastvantarābhāvaḥ prameyas tasya duṣyati /

5,8.40cd (ŚV_5,8.40cd_5,8.43cd)

mama tv adṛṣṭamātreṇa gamakaḥ sahacāriṇaḥ //

5,8.41ab

nanv evam itaratrāpi sambandho 'nupalabdhitaḥ /

5,8.41cd

caitrābhāvasya bhāvena dṛṣṭatvād upapadyate //

5,8.42ab

sāhitye mitadeśatvāt prasiddhe cāgnidhūmayoḥ /

5,8.42cd

vyatirekasya cādṛṣṭer gamakatvaṃ prakalpyate //

5,8.43ab

iha sāhityam evedam ekasya sahabhāvinaḥ /

5,8.43cd

anantadeśavarttitvān na tāvad upapadyate //

5,8.44ab (ŚV_5,8.44ab_5,8.46cd)

nanu deśāntaraṃ śūnyaṃ caitreṇaivaṃ pratīyate /

5,8.44cd

taddeśavyatiriktatvāt samīpasthitadeśavat //

5,8.45ab

viruddhāvyabhicāritvaṃ tadvad eva hi gamyate /

5,8.45cd

samīpadeśabhinnatvāt caitrādhiṣṭhitadeśavat //

5,8.46ab

puruṣasya tu kārtsnyena yad ekatropalambhanam /

5,8.46cd

tasyānyathā na siddhiḥ syād ity anyeṣv asya nāstitā //

5,8.47ab (ŚV_5,8.47ab_5,8.49cd)

tenārthāpattipūrvatvam atra yatra ca kāraṇe /

5,8.47cd

kāryādarśanataḥ śakter astitvaṃ sampratīyate //

5,8.48ab

kāryasya nanu liṅgatvaṃ na sambandhānapekṣaṇāt /

5,8.48cd

dṛṣṭvā sambandhitāṃ caiṣā śaktir gamyeta nānyathā //

5,8.49ab

taddarśane tadānīṃ ca pratyakṣāder asambhavāt /

5,8.49cd

arthāpatteḥ pramāṇatvaṃ trailakṣaṇyād vinā bhavet //

5,8.50ab (ŚV_5,8.50ab_5,8.53ab)

anumānād abhinnatvān noktau jayaparājayau /

5,8.50cd

vadhyaghātakabhāvena yau sarpanakulādiṣu //

5,8.51ab

pīno divā na bhuṅkte cety evamādivacaḥ śrutau /

5,8.51cd

rātribhojanavijñānaṃ śrutārthāpattir ucyate //

5,8.52ab

tām arthagocarāṃ kecid apare śabdagocarām /

5,8.52cd

kalpayanty āgamāc cainām abhinnāṃ pratijānate //

5,8.53ab

prāyaśaś cānayā vede vyavahāro vyavasthitaḥ /

5,8.53cd (ŚV_5,8.53cd_5,8.56ab)

so 'vaidikaḥ prasajyeta yady eṣā bhidyate tataḥ //

5,8.54ab

vacanasya śrutasyaiva so 'py arthaḥ kaiścid āśritaḥ /

5,8.54cd

tadarthopaplutasyānyair iṣṭo vākyāntarasya tu //

5,8.55ab

na tāvac chrūyamāṇasya vacaso 'rtho 'yam iṣyate /

5,8.55cd

na hy anekārthatā yuktā vākye vācakatā tathā //

5,8.56ab

padārthānvayarūpeṇa vākyārtho hi pratīyate /

5,8.56cd (ŚV_5,8.56cd_5,8.59ab)

na rātryādipadārthaś ca divāvākyena gamyate //

5,8.57ab

na divādipadārthānāṃ saṃsargo rātribhojanam /

5,8.57cd

na bhedo yena tadvākyaṃ tasya syāt pratipādakam //

5,8.58ab

anyārthavyāpṛtatvāc ca na dvitīyārthakalpanā /

5,8.58cd

tasmād vākyāntareṇāyaṃ buddhisthena pratīyate //

5,8.59ab

tasya cāgamikatve 'pi yat tad vākyaṃ pratīyate /

5,8.59cd (ŚV_5,8.59cd_5,8.62ab)

pramāṇaṃ tasya vaktavyaṃ pratyakṣādiṣu yad bhavet //

5,8.60ab

na hy anuccārite vākye pratyakṣaṃ tāvad iṣyate /

5,8.60cd

nānumānaṃ na cedaṃ hi dṛṣṭaṃ tena saha kvacit //

5,8.61ab

yadi tv anupalabdhe 'pi sambandhe liṅgateṣyate /

5,8.61cd

taduccāraṇamātreṇa sarvavākyamatir bhavet //

5,8.62ab

na cārthāpattigamyāni sarvaiḥ sarvavacāṃsi hi /

5,8.62cd (ŚV_5,8.62cd_5,8.65cd)

sambaddhāny upalabdhāni yena teṣv anumā bhavet //

5,8.63ab

na ca sattānumānena viśeṣo vānumīyate /

5,8.63cd

iha vākyaviśeṣasya sattaiva tv avagamyate //

5,8.64ab

pūrvasiddhaḥ svatantro 'rthaḥ svatantreṇa viśeṣitaḥ /

5,8.64cd

dharmādharmaviśiṣṭo 'tra nānumeyaḥ pratīyate //

5,8.65ab

atha śrutasya vākyasya mīyate tadviśiṣṭatā /

5,8.65cd

tataḥ pakṣo 'bhyupetaḥ syād aprasiddhaviśeṣaṇaḥ //

5,8.66ab (ŚV_5,8.66ab_5,8.69ab)

kiñ ca liṅgāntarābhāvād etasya yadi liṅgatā /

5,8.66cd

pratijñārthaikadeśatvaṃ padavat te prasajyate //

5,8.67ab

tadvad eva nirākāryā vacaso dharmadharmitā /

5,8.67cd

nāgṛhīte hi taddharmo gṛhīte nānumeyatā //

5,8.68ab

kriyākārakasambandhād ṛte nāsti tu dharmatā /

5,8.68cd

avācakatayā caitan na dharmo viṣayātmanā //

5,8.69ab

pratīter vācakatvaṃ cet prasaktānekaśaktitā /

5,8.69cd (ŚV_5,8.69cd_5,8.72ab)

anumāviṣayotthaṃ tu dharmatvaṃ niṣphalaṃ bhavet //

5,8.70ab

padārthair api tadvākyaṃ nāsambandhāt pratīyate /

5,8.70cd

sāmānyānyanyathāsiddher viśeṣaṃ gamayanti hi //

5,8.71ab

na tu vākyāntareṇaiṣāṃ vinā kiñcin na sidhyati /

5,8.71cd

na cāpy anyaḥ prakāro 'sti tena vākyena saṅgatau //

5,8.72ab

athaitad vāci kalpyeta vākyam anyat tathaiva ca /

5,8.72cd (ŚV_5,8.72cd_5,8.75cd)

prasaṅgāt tatra dūre 'pi nāsambandhāt pramucyate //

5,8.73ab

tataś ca prathamād eva varaṃ jñātum asaṅgatāt /

5,8.73cd

anvayavyatirekau ca pratiṣedhyau pade yathā //

5,8.74ab

śrutavākyena sādṛśyaṃ nāśrutasyāsti kiñcana /

5,8.74cd

tasmād anupamānatvam arthasyāpy anayā diśā //

5,8.75ab

upamānatvaliṅgatve vākyaṃ prati nivārite /

5,8.75cd

arthe 'pi caivam eva syāt tasmāt pūrveṣv asambhavaḥ //

5,8.76ab (ŚV_5,8.76ab_5,8.78cd)

ataḥ śrutasya vākyasya yad arthapratipādanam /

5,8.76cd

tadātmalābha eva syād vinā nety etad iṣyate //

5,8.77ab

etadarthād vinā nāyam ity arthaḥ kiṃ na kalpyate /

5,8.77cd

vākyārthavac ca kiṃ nāyam āgamārthaḥ pratīyate //

5,8.78ab

savikalpakavijñānaiḥ śabdaḥ pūrvaṃ pratīyate /

5,8.78cd

labdhaprayojane vākye paraṃ nāgamikaṃ ca naḥ //

5,8.79ab (ŚV_5,8.79ab_5,8.81cd)

nanu cāsati sambandhe sati vānavadhārite /

5,8.79cd

gamyajñānam idaṃ vākyaṃ prasajyetāpramāṇakam //

5,8.80ab

sambandhasya pramāṇatvaṃ sthitaṃ kiñceśvarājñayā /

5,8.80cd

pratyakṣasya pramāṇatvaṃ kathaṃ vā saṅgater vinā //

5,8.81ab

astīndriyārthasambandhas tatra cen nānapekṣaṇāt /

5,8.81cd

na hi pratyakṣavelāyāṃ sarveṇāsau nirūpyate //

5,8.82ab (ŚV_5,8.82ab_5,8.84cd)

yenāpi tu nirūpyeta paścād anubhavād asau /

5,8.82cd

na syād eva pramāṇāṅgam asatā tulya eva saḥ //

5,8.83ab

aprāpyakāriṇī yeṣāṃ cakṣuḥśrotre ca te yathā /

5,8.83cd

tajjñānasya pramāṇatvam icchanty evaṃ bhaviṣyati //

5,8.84ab

tasmād asattve sattve vā sambandhasya yad eva naḥ /

5,8.84cd

jāyetābhaṅguraṃ jñānaṃ tasyaiva syāt pramāṇatā //

5,8.85ab (ŚV_5,8.85ab_5,8.88cd)

na cāpy asyāḥ pramāṇatve kaścid vipratipadyate /

5,8.85cd

bhedābhede visaṃvādaḥ kṛtas tatra ca nirṇayaḥ //

5,8.86ab

kṛte yatra ca sambandhād buddhir eva na jāyate /

5,8.86cd

tatra ki kriyatāṃ so 'pi prāmāṇye naiva kāraṇam //

5,8.87ab

smṛtyā śrutir yā parikalpyate 'smin liṅgādibhir yā viniyojikā ca /

5,8.87cd

phalādibhir yat paripūraṇaṃ ca sambandhadṛk tatra na kācid asti //

5,8.88ab

tat sarvam ityādy asamañjasaṃ syān na cediyaṃ syād anumānato 'nyā /

5,8.88cd

evaṃsvabhāvāpy anumānaśabdaṃ labheta ced asti yathepsitaṃ naḥ //

5,9

<abhāvapariccheda (ABH)>

5,9.1ab (ŚV_5,9.1ab_5,9.4ab)

pramāṇapañcakaṃ yatra vasturūpe na jāyate /

5,9.1cd

vastusattāvabodhārthaṃ tatrābhāvapramāṇatā //

5,9.2ab

vastvasaṅkarasiddhiś ca tatprāmāṇyasamāśrayā /

5,9.2cd

kṣīre dadhyādi yan nāsti prāgabhāvaḥ sa ucyate //

5,9.3ab

nāstitā payaso dadhni pradhvaṃsābhāva iṣyate /

5,9.3cd

gavi yo 'śvādyabhāvas tu so 'nyonyābhāva ucyate //

5,9.4ab

śiraso 'vayavā nimnā vṛddhikāṭhinyavarjitāḥ /

5,9.4cd (ŚV_5,9.4cd_5,9.7ab)

śaśaśṛṅgādirūpeṇa so 'tyantābhāva ucyate //

5,9.5ab

kṣīre dadhi bhaved evaṃ dadhni kṣīraṃ ghaṭe paṭaḥ /

5,9.5cd

śaśe śṛṅgaṃ pṛthivyādau caitanyaṃ mūrtir ātmani //

5,9.6ab

apsu gandho rasaś cāgnau vāyau rūpeṇa tau saha /

5,9.6cd

vyomni saṃsparśitā te ca na ced asya pramāṇatā //

5,9.7ab

na ca syād vyavahāro 'yaṃ kāraṇādivibhāgataḥ /

5,9.7cd (ŚV_5,9.7cd_5,9.10cd)

prāgabhāvādibhedena nābhāvo bhidyate yadi //

5,9.8ab

na cāvastuna ete syur bhedās tenāsya vastutā /

5,9.8cd

kāryādīnām abhāvaḥ ko yo 'bhāvaḥ kāraṇāditaḥ //

5,9.9ab

yadvānuvṛttivyāvṛttibuddhigrāhyo yatas tv ayam /

5,9.9cd

tasmād gavādivad vastu, prameyatvāc ca gamyate //

5,9.10ab

na caupacārikatvaṃ vā bhrāntir vāpi yadṛcchayā /

5,9.10cd

bhavaty ato na sāmānyaviśeṣātmakatā mṛṣā //

5,9.11ab (ŚV_5,9.11ab_5,9.14ab)

pratyakṣāder anutpattiḥ pramāṇābhāva ucyate /

5,9.11cd

sātmanaḥ pariṇāmo vā vijñānaṃ vākyavastuni //

5,9.12ab

svarūpapararūpābhyāṃ nityaṃ sadasadātmake /

5,9.12cd

vastuni jñāyate kaiś cid rūpaṃ kiñ cit kadā cana //

5,9.13ab

yasya yatra yadodbhūtir jighṛkṣā vopajāyate /

5,9.13cd

cetyate 'nubhavas tasy tena ca vyapadiśyate //

5,9.14ab

tasyopakārakatvena varttate 'śastadetaraḥ /

5,9.14cd (ŚV_5,9.14cd_5,9.17cd)

ubhayor api saṃvittāv ubhayānugamo 'sti hi //

5,9.15ab

ayam eveti yo hy eṣa bhāve bhavati nirṇayaḥ /

5,9.15cd

naiṣa vastvantarābhāvasaṃvittyanugamād ṛte //

5,9.16ab

nāstīty api ca saṃvittir na vastvanugamād ṛte /

5,9.16cd

jñānaṃ na jāyate kiñ cid upaṣṭambhanavarjitam //

5,9.17ab

pratyakṣādyavatāras tu bhāvāṃśo gṛhyate yadā /

5,9.17cd

vyāpāras tadanutpatter abhāvāṃśe jighṛkṣite //

5,9.18ab (ŚV_5,9.18ab_5,9.20cd)

na tāvad indriyair eṣā nāstīty utpadyate matiḥ /

5,9.18cd

bhāvāṃśenaiva saṃyogo yogyatvādindriyasya hi //

5,9.19ab

nanu bhāvād abhinnatvāt samprayogo 'sti tena ca /

5,9.19cd

na hy atyantam abhedo 'sti rūpādivad ihāpi naḥ //

5,9.20ab

dharmayor bheda iṣṭo hi dharmyabhede 'pi naḥ sthite /

5,9.20cd

udbhavābhibhavātmatvād grahaṇaṃ cāvatiṣṭhate //

5,9.21ab (ŚV_5,9.21ab_5,9.24ab)

idam eva nimittaṃ ca vivekasya pratīyate /

5,9.21cd

bhāvābhāvadhiyor akṣaiḥ sambandho 'kṣānapekṣaṇam //

5,9.22ab

rūpāder api bhedaṃ ca ke cid grāhakabhedataḥ /

5,9.22cd

varṇayanti yathaikasya puṃsaḥ putrādirūpatām //

5,9.23ab

buddhimātrakṛto bhedo rūpādau nityam eva hi /

5,9.23cd

na ca deśādyabhinnānāṃ samudāyāvakalanā //

5,9.24ab

sadguṇadravyarūpeṇa rūpāder ekateṣyate /

5,9.24cd (ŚV_5,9.24cd_5,9.27cd)

svarūpāpekṣayā caiṣāṃ parasparavibhinnatā //

5,9.25ab

yadi tadvadapekṣātra na syād bhedo 'tra naiva hi /

5,9.25cd

sadasadrūpatā buddher bhaved anyataratra naḥ //

5,9.26ab

tatsambandhe sad ityevaṃ tadrūpatvaṃ pratīyate /

5,9.26cd

nāsty atredam itīdaṃ tu tadasaṃyogahetukam //

5,9.27ab

gṛhītvā vastusadbhāvaṃ smṛtvā ca pratiyoginam /

5,9.27cd

mānasaṃ nāstitājñānaṃ jāyate 'kṣānapekṣaṇāt //

5,9.28ab (ŚV_5,9.28ab_5,9.30cd)

svarūpamātraṃ dṛṣṭvāpi paścāt kiñ cit smarann api /

5,9.28cd

tatrānyanāstitāṃ pṛṣṭas tadaiva pratipadyate //

5,9.29ab

na cāpy atrānumānatvaṃ liṅgābhāvāt pratīyate /

5,9.29cd

bhāvāṃśo nanu liṅgaṃ syāt, tadānīṃ nājighṛkṣaṇāt //

5,9.30ab

abhāvāvagater janma bhāvāṃśe hy ajighṛkṣite /

5,9.30cd

tasmin pratīyamāne tu nābhāve jāyate matiḥ //

5,9.31ab (ŚV_5,9.31ab_5,9.33cd)

na caiṣa prakṣadharmatvaṃ padavat pratipadyate /

5,9.31cd

saha sarvair abhāvaiś ca bhāvo naikāntato gataḥ //

5,9.32ab

kva cid bhāve 'pi sadbhāvo jñāto yasya kadā cana /

5,9.32cd

tasyābhāvo 'pi tatraiva kadā cid avagamyate //

5,9.33ab

yatrāpy adṛṣṭapūrvatvaṃ yadabhāvasya tatra ca /

5,9.33cd

tadabhāvamatir dṛṣṭā sambandhe 'kṣānapekṣayā //

5,9.34ab (ŚV_5,9.34ab_5,9.37ab)

kasya cid yadi bhāvasya syād abhāvena kena cit /

5,9.34cd

sambandhadarśanam, tatra sarvamānaṃ prasajyate //

5,9.35ab

gṛhīte 'pi ca bhāvāṃśe naivābhāve 'nyavastunaḥ /

5,9.35cd

sarvatra matir ityevaṃ vyabhicārād aliṅgatā //

5,9.36ab

sambandhe gṛhyamāṇe ca sambandhigrahaṇaṃ dhruvam /

5,9.36cd

tatrābhāvamatiḥ kena pramāṇopajāyate //

5,9.37ab

tadānīṃ na hi liṅgena sambandhigrahaṇaṃ bhavet /

5,9.37cd (ŚV_5,9.37cd_5,9.40cd)

tatrāvaśyam abhāvasya pramāṇāntarato gatiḥ //

5,9.38ab

pratyakṣāder anutpattir na tu liṅgaṃ bhaviṣyati /

5,9.38cd

na viśeṣaṇasambandhas tasyāḥ sāmānyato bhavet //

5,9.39ab

na cāpy abhāvasāmānye pramāṇam upajāyate /

5,9.39cd

vyabhicārād viśeṣās tu pratīyeran kathaṃ tayā //

5,9.40ab

na cānavagataṃ liṅgaṃ gṛhyate ced asāv api /

5,9.40cd

abhāvatvād abhāvena gṛhyetānyena hetunā //

5,9.41ab (ŚV_5,9.41ab_5,9.43cd)

sa cānyena grahītavyo nāgṛhīte hi liṅgatā /

5,9.41cd

tadgṛhītir hi liṅgena syād anyenety anantatā //

5,9.42ab

liṅgābhāve tathaiva syād anavastheyam ity ataḥ /

5,9.42cd

kvāpy asya syāt pramāṇatvaṃ liṅgatvena vinā dhruvam //

5,9.43ab

nāstīti dhīḥ phalaṃ caiṣā pratyakṣāder ajanmanaḥ /

5,9.43cd

tasyaiva ca pramāṇatvam ānantaryāt pratīyate //

5,9.44ab (ŚV_5,9.44ab_5,9.47ab)

trilakṣaṇena yā buddhir janyate sānumeṣyate /

5,9.44cd

na cānutpattirūpasya kāraṇāpekṣitā kva cit //

5,9.45ab

mānaṃ katham abhāvaś cet, prameyaṃ cāsya kīdṛśam /

5,9.45cd

meyo yadvadabhavo hi mānam apy evam iṣyatām //

5,9.46ab

bhāvātmake tathā meye nābhāvasya pramāṇatā /

5,9.46cd

tathābhāvaprameye 'pi na bhāvasya pramāṇatā //

5,9.47ab

bhāvātmakasya mānatvaṃ na ca rājājñayā sthitam /

5,9.47cd (ŚV_5,9.47cd_5,9.50cd)

paricchedaphalatvād dhi prāmāṇyaṃ syād dvayor api //

5,9.48ab

yadi cāsya pramāṇatvam abhāvatvena neṣyate /

5,9.48cd

vastunaḥ kāraṇatvaṃ hi dṛṣṭam ity abhimānitā //

5,9.49ab

na liṅgatvaprameyatve bhavetāṃ tadvad eva hi /

5,9.49cd

tathā sati ca pūrvokto vyavahāro na sidhyati //

5,9.50ab

pramāṇānām anutpatter nābhāvasyāpi dharmatā /

5,9.50cd

yatrābhāvo 'sti tenāsyāḥ sambandho naiva vidyate //

5,9.51ab (ŚV_5,9.51ab_5,9.54ab)

yo na sannihitas tatra tasya dharmo bhaved iyam /

5,9.51cd

na ca tasya prameyatvaṃ dharmadharmitvavarjanāt //

5,9.52ab

abhāvena tu sambandho bhavet tadviṣayatvataḥ /

5,9.52cd

tajjānād viṣayatvaṃ ca jñāne meyaṃ na vidyate //

5,9.53ab

saṃyogasamavāyādisambandho naiva vidyate /

5,9.53cd

nāgṛhīte hi dharmatvaṃ gṛhīte siddhasādhanam //

5,9.54ab

abhāvaśabdavācyatvāt pratyakṣādeś ca bhidyate /

5,9.54cd (ŚV_5,9.54cd_5,9.58cd)

pramāṇānām abhāvo hi prameyāṇām abhāvavat //

5,9.55ab

abhāvo vā pramāṇena svānurūpeṇa mīyate /

5,9.55cd

prameyatvād yathā bhāvas tasmād bhāvātmakāt pṛthak //

5,9.56ab

karmāṇi sarvāṇi phalaiḥ samastaiḥ sarvair yathāvac ca yadaṅgakāṇḍaiḥ /

5,9.56cd

na saṅgatānīha parasparaṃ ca nāṅgaṃ tadetat prabhavaṃ kratūnām //

5,9.57ab

yuktyāgamābhyām iti tarkito 'yaṃ pramāṇaṣaṭkaṃ pravibhajya bhāṣye /

5,9.57cd

tato 'dhikaṃ yad dvayam iṣṭam anyair bhedo na tasyety api siddham etat //

5,9.58ab

iha bhavati śatādau sambhavādyāsahasrānmatir aviyutabhāvāt sānumānād abhinnā /

5,9.58cd

jagati bahu na tathyaṃ nityam aitihyam uktaṃ bhavati tu yadi satyaṃ nāgamād bhidyate tat //

5,10

<citrākṣepavāda (CAV)>

5,10.1ab (ŚV_5,10.1ab_5,10.4ab)

paralokaphalāḥ pūrvam ākṣiptāś codanāḥ paraiḥ /

5,10.1cd

idānīm aihikākṣepaḥ, sūtrakāreṇa codyate //

5,10.2ab

citrāpaśuphalatvādiviṣayāś codaṇā mṛṣā /

5,10.2cd

pratyakṣādyadhikāre 'pi tair arthāsaṅgatir yataḥ //

5,10.3ab

yadīdṛk tanmṛṣā dṛṣṭaṃ vipralipsor yathā vacaḥ /

5,10.3cd

nadītīre phalānīti tatrādṛśyāni tāni cet //

5,10.4ab

na vā paśuphalā citrā svakāle tadadānaḥ /

5,10.4cd (ŚV_5,10.4cd_5,10.7cd)

snānabhujyādivat te 'pi tatsādhyā na bhavanti vā //

5,10.5ab

tadutpattāvasadbhāvāt svarge tṛptisukhādivat /

5,10.5cd

vaidharmyeṇobhayatrāpi bhavetāṃ sukham ardane //

5,10.6ab

ānantaryam ayuktaṃ cet, na sāmarthyāvabodhanāt /

5,10.6cd

śabdaikadeśabhūtena tena tat pratipāditam //

5,10.7ab

kālāntarānupādānāt karmasvābhāvyato 'pi ca /

5,10.7cd

codyamānasya citrāder ānantaryaṃ viśeṣaṇam //

5,10.8ab (ŚV_5,10.8ab_5,10.10cd)

atra tāvadasaṃvādo virodhaś cottarasya tu /

5,10.8cd

svargayānaviruddho hi bhasmībhāvo 'tra dṛśyate //

5,10.9ab

yajñāyudhivaco mithyā pratyakṣeṇa virodhataḥ /

5,10.9cd

sādharmyeṇa śilāvākyaṃ vaidharmyeṇāptabhāṣitam //

5,10.10ab

śarīrād yadi cānyaḥ syān nāsau yajñāyudhī bhavet /

5,10.10cd

na cāsya yajamānatvaṃ sadbhāvo 'pi ca durlabhaḥ //

5,10.11ab (ŚV_5,10.11ab_5,10.15cd)

yadi syād vidhiśabdo 'tra naivādarśanato bhavet /

5,10.11cd

viśeṣo 'syeti bhedena nopāttaṃ syād idaṃ tataḥ //

5,10.12ab

vidhiśabde bhaviṣyattvaṃ phalasya parikalpya hi /

5,10.12cd

virodhaparihāraḥ syād vartamāne 'pi nāsty asau //

5,10.13ab

phalaṃ ca na bhaved evaṃ bhasmībhāvād vidhāv api /

5,10.13cd

tatsāmarthyena yā cānyā kalpanā tāṃ niṣedhati //

5,10.14ab

prāyaś caivamprakāratvam arthavādeṣu dṛśyate /

5,10.14cd

mantreṣu ceti te sarve pakṣīkāryāḥ prayatnaḥ //

5,10.15ab

evaṃ saty agnihotrādivākyeṣv api mṛṣārthatā /

5,10.15cd

vedavākyaikadeśatvāc citrādivacaneṣv api //

5,11

<sambandhākṣepavāda (SAV)>

5,11.1ab (ŚV_5,11.1ab_5,11.3cd)

svapakṣasādhanaṃ tāvat na mṛṣā vaidikaṃ vacaḥ /

5,11.1cd

svārthe vaktranapekṣatvāt padārthapadabuddhivat //

5,11.2ab

tatkṛtaḥ pratyayaḥ samyaṅ nityavākyodbhavatvataḥ /

5,11.2cd

vākyabuddhivad eva atra pūrvoktāś cāpi hetavaḥ //

5,11.3ab

nityān śabdārthasambandhānāśrityoktena hetunā /

5,11.3cd

svataḥ prāmāṇyasiddhyartham aprāmāṇye nir kṛte //

5,11.4ab (ŚV_5,11.4ab_5,11.6cd)

asambandhodbhavatvena paro mithyātvam abravīt /

5,11.4cd

sambandho 'sti ca nityaś cety uktam autpattikādinā //

5,11.5ab

mithyā tv asya nirāsārthaṃ tatparair neṣyate dvayam /

5,11.5cd

naiva cāsty atra sambandhaḥ kṛtako veti vakṣyate //

5,11.6ab

asambhavena śeṣāṇāṃ saṃśleṣaḥ pariśiṣyate /

5,11.6cd

asminn eva ca sambandhe pratītir laukiko dhruvā //

5,11.7ab (ŚV_5,11.7ab_5,11.9cd)

tanniṣedhamataḥ prāha na śabdo 'rthena saṅgataḥ /

5,11.7cd

taddeśānantarādṛṣṭer vindhyo himavatā yathā //

5,11.8ab

evam artho dvayaṃ vāpi sādhanīyam asaṅgatam /

5,11.8cd

kṣuretyādi ca siddhyarthahetor uktam athāparaḥ //

5,11.9ab

śaktirūpaṃ gṛhītvāha saṃśleṣo yadi vāryate /

5,11.9cd

sambandhasiddhasādhyatvam atha sambandhamātrakam //

5,11.10ab (ŚV_5,11.10ab_5,11.13ab)

pitāputrādisambandhair anekāntaḥ prasajyate /

5,11.10cd

ekabhūmyādisambandhād dṛṣṭānte sādhyahīnatā //

5,11.11ab

vācyavācakasambandhaniṣedhe lokabādhanam /

5,11.11cd

virodhaś ca svavākyena na hi sambandhavarjitaiḥ //

5,11.12ab

pratijñārthaṃ padaiḥ śākyaḥ pratīpādayituṃ paraḥ /

5,11.12cd

abhidhānakriyāyāṃ hi karmatvaṃ vācyasaṃśritam //

5,11.13ab

śabdānāṃ karaṇatvaṃ vā kartṛtvaṃ vā nirūpitam /

5,11.13cd (ŚV_5,11.13cd_5,11.16cd)

pratipattāv upādānāt sāhitye ca vivakṣite //

5,11.14ab

niyamyate yadekasyāṃ sambandhaḥ so 'rthaśabdayoḥ /

5,11.14cd

tatra yady apy asambandhaḥ kārakāṇāṃ parasparam //

5,11.15ab

tathāpi yatkriyā tasyām upakāryopakāritā /

5,11.15cd

sa kriyāsaṅgateḥ paścāt sambandhaḥ kīrtyate tayoḥ //

5,11.16ab

na cātrāpy avinābhāva upayogīti sādhitam /

5,11.16cd

saṃjñeti gamakatvaṃ cen na tadaṅgam iyaṃ bhavet //

5,11.17ab (ŚV_5,11.17ab_5,11.19cd)

gamayantīṃ śrutiṃ dṛṣṭvā kalpyate vyavahārataḥ /

5,11.17cd

na caiṣā gamayatyarthaṃ sambandhe 'navadhārite //

5,11.18ab

tasmād gamakatā paścād dhūmāder iva jāyate /

5,11.18cd

sānaṅgaṃ tadvad eva syād neyaṃ dhūmādibhiḥ samā //

5,11.19ab

nirūpite 'vinābhāve tatra tatkāritā hy asau /

5,11.19cd

gamakatvena pūrvaṃ ca tatra notpadyate matiḥ //

5,11.20ab (ŚV_5,11.20ab_5,11.22cd)

iha vācakatāyāḥ prāṅ nāvinābhāvitāmatiḥ /

5,11.20cd

yad eva ceha sambandhaṃ vṛddhebhyaḥ pratipadyate //

5,11.21ab

tadaiva gamako 'syāyam iti nānyasvarūpataḥ /

5,11.21cd

kathayanti kva cit tāvad boddhavyo 'smād ayaṃ tv iti //

5,11.22ab

kva cid vācaka ity evaṃ vācyo 'yam iti cocyate /

5,11.22cd

kva cid uccaritācchabdād dṛṣṭvārthaviṣayāṃ kriyām //

5,11.23ab (ŚV_5,11.23ab_5,11.26ab)

keṣāñ cit tatra boddhṛtvam anumānāt pratīyate /

5,11.23cd

etenāsmād yataḥ śabdād artho 'yam avadhāritaḥ //

5,11.24ab

tena nūnam imau siddhau vācyavācakaśaktikau /

5,11.24cd

itthaṃ vācakatā siddhā saṅkīrṇāpi tataḥ param //

5,11.25ab

anvayavyatirekābhyāṃ niṣkṛṣṭe 'rthe niyamyate /

5,11.25cd

bahujātiguṇadravyakarmabhedāvalamvinaḥ //

5,11.26ab

pratyayāt sahasā jātā śrautalākṣaṇikātmakāt /

5,11.26cd (ŚV_5,11.26cd_5,11.29cd)

na lokaḥ kāranābhāvān nirdhārayitum icchati //

5,11.27ab

balābalādisiddhyarthaṃ vākyajñāstu viviñcate /

5,11.27cd

kakṣāntaritasāmānyaviśeṣeṣu hi durbalaḥ //

5,11.28ab

sāmānyavacanaḥ śabdo jāyate lakṣaṇābālāt /

5,11.28cd

tenāvaśyaṃ vivektavyaṃ jāyate lakṣaṇābalāt //

5,11.29ab

kiyad vā nityasambandhād abhidheyena lakṣyate /

5,11.29cd

tatra prayogabāhulyāt tadviśeṣeṣv asatsv api //

5,11.30ab (ŚV_5,11.30ab_5,11.33ab)

prayogāt parasāmānye sati vācyaprayogataḥ /

5,11.30cd

sāsnādyekārthasambandhigotvamātrasya vācakaḥ //

5,11.31ab

gośabda iti vijñānam anvayavyatirekajam /

5,11.31cd

tasmād gamakataivādau abhidhāyakatā punaḥ //

5,11.32ab

tannimitteti sambandhaḥ saṃjñāsaṃjñitvalakṣaṇaḥ /

5,11.32cd

sambandhaniyamo 'yaṃ tu yā 'vinābhāvitocyate //

5,11.33ab

sambandhagrahaṇāt pūrva yasmān na gamayaty ataḥ /

5,11.33cd (ŚV_5,11.33cd_5,11.36cd)

gavāder nābhidhāśaktir devadattapade yathā //

5,11.34ab

yathaiva gamakaḥ śabdo vyavahārāt pratīyate /

5,11.34cd

tathaiva śaktivijñānaṃ tasyopāyo 'vagamyate //

5,11.35ab

svarūpagrahaṇaṃ cāsya yathā vyāpriyate phale /

5,11.35cd

tathā sambandhivijñānaṃ nāśaktis tatkṛtā bhavet //

5,11.36ab

yatsādhakatamatvena kasya cit kiñ cid ucyate /

5,11.36cd

tasyānugrāhakāpekṣā na svaśaktivighātinī //

5,11.37ab (ŚV_5,11.37ab_5,11.39cd)

na hi tat kāraṇaṃ loke vede vā kiñ cid īdṛśam /

5,11.37cd

itikartavyatāsādhye yasya nānugrahe 'rthitā //

5,11.38ab

pratyātmaniyatatvāc ca yathaiva karaṇaṃ bhavet /

5,11.38cd

bāhyāntaravibhāgena kva cit syād vā vivakṣayā //

5,11.39ab

udvigno hy andhakāreṇa kaś cid evaṃ bravīty api /

5,11.39cd

kiṃ cakṣuṣā mamaitena dṛṣṭaṃ dīpena yanmayā //

5,11.40ab (ŚV_5,11.40ab_5,11.43ab)

nityavṛttau tu nāndhānāṃ dṛṣṭir dīpaśatair api /

5,11.40cd

rūpādidarśane yasmāt tasmāc cakṣuḥ prakāśakam //

5,11.41ab

śarīrātmamanoyogād asādhāraṇātābalāt /

5,11.41cd

vijñānāsattibhāvāc ca cakṣuḥ kāraṇam iṣyate //

5,11.42ab

tathaivehāpi sambandhajñānam aṅgaṃ prasiddhitaḥ /

5,11.42cd

gauravāt karaṇatvena mataṃ cet kena vāryate //

5,11.43ab

yathā cakṣur itīdaṃ tu vyabhicāritvam ucyate /

5,11.43cd (ŚV_5,11.43cd_5,11.46cd)

devadatte 'pi cāvyaktāṃ śaktim icchanti yuktitaḥ //

5,11.44ab

prakāśe 'vasthite bāhye nāndho rūpaṃ pratīyate /

5,11.44cd

phalānantaryataś cāpi cakṣuḥ karaṇam iṣyate //

5,11.45ab

puruṣādhīnavijñānas tebhyaḥ prāganirūpitaḥ /

5,11.45cd

yaḥ saṃjñāsaṃjñisambandhaḥ sa ceṣṭaś ced dhruvaṃ kṛtaḥ //

5,11.46ab

bhinnadeśādyadhiṣṭhānād yathā rajjughaṭādiṣu /

5,11.46cd

samaṃ nāsty anayoḥ kiñ cit tenāsaṅgatatā svataḥ //

5,12

<sphoṭavāda (SPH)>

5,12.1ab (ŚV_5,12.1ab_5,12.3cd)

ādhārātmani viñāte sukham ādheyabodhanam /

5,12.1cd

tasyaiva tāvat prastāvād atha gaur ity ato 'bravīt //

5,12.2ab

pratyakṣe 'pi visaṃvādo yeṣāṃ kaḥ svayam uttaram /

5,12.2cd

tebhyo dadyād iti jñātvā vṛddhānāṃ matam abravīt //

5,12.3ab

tatrārthapratyayadvāraṃ kṛtaṃ śabdanirūpaṇam /

5,12.3cd

yair āsatāṃ tu te tāvat pratyakṣeṇa parīkṣyate //

5,12.4ab (ŚV_5,12.4ab_5,12.6cd)

pratyakṣaṃ nāsamarthaṃ nastena cārthe 'vadhārite /

5,12.4cd

na hetur balavān anyaḥ parīkṣyeta yatas tataḥ //

5,12.5ab

tasmāc chrotraparicchinno yady arthaṃ gamayen na vā /

5,12.5cd

sarvathā tasya śabdatvaṃ lokasiddhaṃ na hīyate //

5,12.6ab

yadi tv arthagatau śaktir na syād asya tataḥ punaḥ /

5,12.6cd

vastvantaraṃ prakalpyeta vinā śabdaprasiddhitaḥ //

5,12.7ab (ŚV_5,12.7ab_5,12.9cd)

agnyādīn gamayanto 'pi śabdā dhūmādayo na hi /

5,12.7cd

na vā 'pratyāyakatvāt syād ekavarṇeṣv aśabdatā //

5,12.8ab

na ca prāgarthavijñānāś chotragrāhye na śabdadhīḥ /

5,12.8cd

na cārthajñānataḥ paścād aśrautre 'pi ca śabdatā //

5,12.9ab

parasparānapekṣāś ca śrotrabuddhyā svarūpataḥ /

5,12.9cd

varṇā evāvagamyante na pūrvāparavastunī //

5,12.10ab (ŚV_5,12.10ab_5,12.13ab)

alpīyasāpi yatnena śabdam uccaritaṃ matiḥ /

5,12.10cd

yadi vā gṛhṇāti varṇaṃ vā sakalaṃ sphuṭam //

5,12.11ab

pṛthaṅ na copalabhyante varṇasyāvayavāḥ kva cit /

5,12.11cd

na ca varṇeṣv anusyūtā dṛśyante tantuvat paṭe //

5,12.12ab

teṣām anupalabdheś ca na jñātā liṅgasaṅgatiḥ /

5,12.12cd

nāgamas tatparaś cāsti nādṛṣṭe copamā kva cit //

5,12.13ab

na cāpy anupapattiḥ syād varṇasyāvayavair vinā /

5,12.13cd (ŚV_5,12.13cd_5,12.16ab)

yathānyāvayavānāṃ hi vināpy avayavāntaraiḥ //

5,12.14ab

pratyakṣeṇāvabuddhaś ca varṇo 'vayavavarjitaḥ /

5,12.14cd

kiṃ na syād, vyomavac cātra liṅgaṃ tadrahitā matiḥ //

5,12.15ab

tadvac cāsyaikabuddhitvād deśabhede 'py abhinnatā /

5,12.15cd

nanu bhedamatir na syāt, tavāpy ekatvadhīḥ kutaḥ //

5,12.16ab

sāmānyeṣu mamaikā dhīs tadvyaktiṣu ca bhedadhīḥ /

5,12.16cd (ŚV_5,12.16cd_5,12.19ab)

na hīṣṭaṃ bhedamātraṃ hi na syād ekatvadhīr yataḥ //

5,12.17ab

vyaktes tāvan na sāmānyaṃ bhinnarūpaṃ pratīyate /

5,12.17cd

varṇeṣv anyatra śabdatvān nānyac ced varṇa eva saḥ //

5,12.18ab

sa eveti matir nāpi sādṛśyam, na ca tat kva cit /

5,12.18cd

vināvayavasāmānyād varṇeṣv avayavā na ca //

5,12.19ab

pratyakṣaviṣayatvāc ca nānyāpoho 'pi yujyate /

5,12.19cd (ŚV_5,12.19cd_5,12.22cd)

vācakaś cātra liṅgaṃ vā na tadānīṃ pratīyate //

5,12.20ab

gakārādiṣu sāmānyaṃ śabdatvaṃ kalpyate yathā /

5,12.20cd

gotvaṃ ca śābaleyādau tathaitat kiṃ na kalpyate //

5,12.21ab

śābaleyagakāradīn niṣpannān vyaktirūpataḥ /

5,12.21cd

sāmānyadhīr na gṛhṇātīty ato jātir apīṣyate //

5,12.22ab

na tu drutādibhede 'pi niṣpannā sampratīyate /

5,12.22cd

gavyaktyantaravyāvṛttā gavyaktir aparā sphuṭā //

5,12.23ab (ŚV_5,12.23ab_5,12.25cd)

tenaikatvena varṇasya buddhir ekopajāyate /

5,12.23cd

viśeṣabuddhisadbhāvo bhaved vyañjakabhedataḥ //

5,12.24ab

yathaiva tava gatvādi gamyamānaṃ drutādibhiḥ /

5,12.24cd

viśeṣair api nānekam evaṃ varṇo 'pi no bhavet //

5,12.25ab

tvayāpi vyañjakavyaktibhedād bhedo 'bhyupeyate /

5,12.25cd

mamāpi vyañjakair nādair bhedabuddhir bhaviṣyati //

5,12.26ab (ŚV_5,12.26ab_5,12.28cd)

tena yat prārthyate jāte tad varṇād eva labhyate /

5,12.26cd

vyaktilabhyaṃ ca nādebhya iti gatvādidhīr yathā //

5,12.27ab

kalpayitvāpi tatpaścād vibhutvaikatvanityatāḥ /

5,12.27cd

pratyekavṛttitā cāsya bhaveyur mahataḥ śramāt //

5,12.28ab

dvayasiddhas tu varṇātmā nityatvādi yathaiva ca /

5,12.28cd

kalpitasyeṣyate tadvat siddhasyaivābhyupeyatām //

5,12.29ab (ŚV_5,12.29ab_5,12.31cd)

pratyekasamavāye ca kleśo naiva bhaviṣyati /

5,12.29cd

vyañjaneṣu ca dhībhedo naiva tādṛk pratīyate //

5,12.30ab

dṛśyate 'janurāgeṇa bhedo yo nāma, tatra naḥ /

5,12.30cd

vivedo 'sty eva na hy eṣa kevalānāṃ pratīyate //

5,12.31ab

akṣv apy evaṃ paropādhir drutādipratyayo yathā /

5,12.31cd

varṇā ''śritatvād varṇatvavyañjanapratyayo yathā //

5,12.32ab (ŚV_5,12.32ab_5,12.34cd)

gakāro 'tyantaniṣkṛṣṭagatvādhāro na gamyate /

5,12.32cd

gānyabuddhyanirūpyatvāt paraiḥ kalpitagatvavat //

5,12.33ab

avastutvena sādhyatvān niṣedhād dhetusādhyayoḥ /

5,12.33cd

sapakṣe 'nyatarāsiddhir na doṣāyātra jāyate //

5,12.34ab

varṇatvāc cāpi sādhyo 'yaṃ yakārādivad eva ca /

5,12.34cd

vyatirekasya cādṛṣṭer nātra dṛṣṭaṃ nirvartakam //

5,12.35ab (ŚV_5,12.35ab_5,12.37cd)

gotvādivāraṇe tv eva dṛṣṭabādhaḥ sphuṭo bhavet /

5,12.35cd

nānyathā hi matis tatra syāt sāmānyaviśeṣayoḥ //

5,12.36ab

na cāpy atraikavastutve bhedo vyañjakabhedataḥ /

5,12.36cd

na piṇḍavyatirekeṇa vyañjako 'tra dhvanir yathā //

5,12.37ab

piṇḍavyaṅgyaiva gotvādir jātir nityaṃ pratīyate /

5,12.37cd

tena bhinneṣu piṇḍeṣu jātir ekā pratīyate //

5,12.38ab (ŚV_5,12.38ab_5,12.40cd)

nanu yasya dvayaṃ śrotraṃ tasya buddhidvayaṃ bhavet /

5,12.38cd

bhavato 'tīndriyatvāt tu kathaṃ nādair viśeṣadhīḥ //

5,12.39ab

nādena saṃskṛtāc chrotrād yadā śabdaḥ pratīyate /

5,12.39cd

tadupaśleṣas tat asya bodhaṃ ke cit pracakṣate //

5,12.40ab

naiva vā grahaṇaṃ teṣāṃ śabde buddhis tu tadvaśāt /

5,12.40cd

saṃskārānukṛteḥ so 'pi mahatvādyavabudhyate //

5,12.41ab (ŚV_5,12.41ab_5,12.43cd)

madhuraṃ tiktarūpeṇa śvetaṃ pītatayā tathā /

5,12.41cd

gṛhṇanti pittadoṣeṇa viṣayaṃ bhrāntacetasaḥ //

5,12.42ab

tathā vegena dhāvanto nāvyārūḍhāś ca gacchataḥ /

5,12.42cd

parvatādīn vijānanti bhrameṇa bhramataś ca tān //

5,12.43ab

maṇḍūkavasayāktākṣā vaṃśānuragabuddhibhiḥ /

5,12.43cd

vyaktyalpatvamahattvābhyāṃ sāmānyaṃ ca tadāśrtayam //

5,12.44ab (ŚV_5,12.44ab_5,12.46cd)

gṛhṇanti yadvadetāni nimittagrahaṇād vinā /

5,12.44cd

vyañjakasthamabudhvaiva vyaṅgye bhrāntir bhaviṣyati //

5,12.45ab

varṇāntaratvam evāhuḥ ke cid dīrghapluptādiṣu /

5,12.45cd

na hi drutādivat tatra prayoho nāntarīyakaḥ //

5,12.46ab

tathā ca sati sāmānyaṃ triṣvatvaṃ kaiś cid iṣyate /

5,12.46cd

sāmānyakalpanā tv anyair na yuktety abhidhīyate //

5,12.47ab (ŚV_5,12.47ab_5,12.50ab)

atvam ity ucyamānaṃ hi na dīrghaplutayor bhavet /

5,12.47cd

ātvaṃ na hrasvaplutayos traimātryaṃ na ca pūrvayoḥ //

5,12.48ab

sarvasādhāraṇatvena tad vijñātuṃ na śakyate /

5,12.48cd

pratyekaṃ śābaleyādirūpe gotvaṃ yathā sphuṭam //

5,12.49ab

avarṇakulaśabdo 'pi sthānasāmyād vanādivat /

5,12.49cd

samudāyārthavācīti na jātivacano bhavet //

5,12.50ab

svato hrasvādibhedas tu nityavāde virudhyate /

5,12.50cd (ŚV_5,12.50cd_5,12.53ab)

sarvadā yasya sadbhāvaḥ sa kathaṃ mātrikaḥ svayam //

5,12.51ab

tasmād uccāraṇaṃ tasya mātrākālaṃ pratīyate /

5,12.51cd

dvimātraṃ vā trimātraṃ ā na varṇo mātrikaḥ svayam //

5,12.52ab

dīrghāder nanv anaṅgatvaṃ vācakādharmato bhavet /

5,12.52cd

itthaṃ pratīyamānāḥ syur varṇā na pratipādakāḥ //

5,12.53ab

yādṛśāt pūrvadṛṣṭo 'sāv artho gamyate tādṛśāt /

5,12.53cd (ŚV_5,12.53cd_5,12.56ab)

bhrāntyā kathaṃ pratītiś cet, nāsāv artham iti prati //

5,12.54ab

yathāśvādijavaḥ puṃsāṃ kāryāṅgatvaṃ prakalpayet /

5,12.54cd

paradharmo 'pi varṇānāṃ dhvanidharmās tathaiva naḥ //

5,12.55ab

nanu dīrghādyanityatvād anityo vācako bhavet /

5,12.55cd

ānupūrvīvad evāsya parihāro bhaviṣyati //

5,12.56ab

tathodāttādibhedānāṃ saṃskāravaśagā matiḥ /

5,12.56cd (ŚV_5,12.56cd_5,12.59ab)

teṣāṃ dīrghādivad bhedo na kadā cit pratīyate //

5,12.57ab

tatraikavarṇarūpatve bhedo 'pi syād drutādivat /

5,12.57cd

nātra varṇāntaravyaktir iva dhvanyantarodbhavaḥ //

5,12.58ab

ta eva mṛdutīvratvaśīghratvādisamanvitāḥ /

5,12.58cd

abhede cāpi varṇasya dhvanīnāṃ dviprakāratā //

5,12.59ab

ke cit svarūpabodhārthāḥ ke cid bodhānuvartinaḥ /

5,12.59cd (ŚV_5,12.59cd_5,12.62cd)

yugapatkramarūpeṇa saṃskārotpādahetavaḥ //

5,12.60ab

tatra dīrghādibodhaḥ syāt pūrveṣāṃ pracayo yadā /

5,12.60cd

varṇātmaiva hi kālena tāvatā taiḥ pratīyate //

5,12.61ab

yugapatpracitais taiś ca syād udāttādikalpanā /

5,12.61cd

pracaye tv itareṣāṃ syād vatibhedo drutādikaḥ //

5,12.62ab

varṇātmanyavabuddhe 'pi tadrūpām eva te matim /

5,12.62cd

śanair utpādayanti, iti nānyo varṇaḥ pratīyate //

5,12.63ab (ŚV_5,12.63ab_5,12.65cd)

vyaktyākṛtikṛto bhedo yady apy ekāntato bhavet /

5,12.63cd

varṇeṣu jaimineḥ pakṣas tathāpi na virudhyate //

5,12.64ab

nityatvayatnaḥ sarvo 'pi gatvādiṣu bhaviṣyati /

5,12.64cd

gakārādivacaś caitat teṣv eva na virotsyate //

5,12.65ab

vicchinnayatnavyaṅgyaiś ca nityaiḥ sarvagatair api /

5,12.65cd

vyatiriktapadārambho varṇair nātropapadyate //

5,12.66ab (ŚV_5,12.66ab_5,12.69ab)

anārabdhe ca gośabde gośabdatvaṃ kathaṃ bhavet /

5,12.66cd

varṇasāmānyavac cāpi na tatkalpanam arhati //

5,12.67ab

varṇātmanām abhedāc ca siddhā sāmānyadhīr api /

5,12.67cd

samudāyo 'pi tebhyo 'syo vāraṇīyo 'nayā diśā //

5,12.68ab

abhedasamudāyas tu teṣāṃ dharmo na duṣyati /

5,12.68cd

teṣām asti hi sāmarthyam arthapratyāyanaṃ prati //

5,12.69ab

yāvanto yādṛśo ye ca yadarthapratipādane /

5,12.69cd (ŚV_5,12.69cd_5,12.72ab)

varṇāḥ prajñātasāmarthyāste tathivāvabodhakāḥ //

5,12.70ab

teṣāṃ tu guṇabhūtānām arthapratyāyanaṃ prati /

5,12.70cd

sāhityam ekakartrādikramaś cāpi vivakṣitaḥ //

5,12.71ab

kartraikatve nimitte ca krame sati niyāmakam /

5,12.71cd

prayuñjānasya yat pūrvaṃ vṛddhebhyaḥ kramadarśanam //

5,12.72ab

yaugapadyaṃ tv aśakyatvān naiva teṣām ihāśritam /

5,12.72cd (ŚV_5,12.72cd_5,12.75ab)

kartṛbhedaś ca tatra syāt, na caivaṃ dṛśyate 'bhidhā //

5,12.73ab

yugapad dṛśyasāmarthyā naiva śaktāḥ krame yathā /

5,12.73cd

bhāvās tathā krame śaktā yaugapadye na śaknuyuḥ //

5,12.74ab

dṛṣṭaś ca pūrṇamāsādeḥ kramaḥ saṃhatyakāriṇaḥ /

5,12.74cd

abhyāsānāṃ ca loke 'pi svādhyāyagrahaṇādiṣu //

5,12.75ab

sādhanāditrayāṇāṃ ca vyāpārasyaikakālatā /

5,12.75cd (ŚV_5,12.75cd_5,12.78cd)

sarvatrāstīti neha syād upālambhaḥ kramaṃ prati //

5,12.76ab

niṣpannā eva dṛśyante vyāpārāḥ sarva eva hi /

5,12.76cd

sūkṣmā vyāpārabhedās tu dṛśyate na kadā cana //

5,12.77ab

ekasādhanasāṃsthāś ca vyāpārāvayavā yadā /

5,12.77cd

svarūpato nirīkṣyante yaugapadyam asat tadā //

5,12.78ab

kiṃ punar bahavo bhinnā bhinnasādhanasaṃśritāḥ /

5,12.78cd

bhaveyur yaugapadyena vyāpārāḥ kramavartinaḥ //

5,12.79ab (ŚV_5,12.79ab_5,12.81cd)

yadā tv ādyaparispandād prabhṛtyā phalalābhataḥ /

5,12.79cd

kriyā pūrvaparībhūtā lakṣyate varttate tadā //

5,12.80ab

tenātrāpi vivakṣātaḥ prabhṛtyā 'rthāvabodhanāt /

5,12.80cd

sākalyenekṣyamāṇe syād vyāpāre varttamānatā //

5,12.81ab

pratyekaṃ ye punas tatra vyāpārās tannirūpaṇam /

5,12.81cd

phalāniṣpattito na syān nāstitvaṃ na ca tāvatā //

5,12.82ab (ŚV_5,12.82ab_5,12.84cd)

phalānumeyatāyāṃ ca vyāpārasya phalaṃ prati /

5,12.82cd

kārakāṇāṃ yathāsthānaṃ vyāpāre vartamānatā //

5,12.83ab

avaśyam bhāvinī nityaṃ pratyāsattiś ca kasya cit /

5,12.83cd

na tāvatā vyapetatvāt itareṣām anaṅgatā //

5,12.84ab

dvyantaraikāntaratvena gakārau kārayor dhruvam /

5,12.84cd

arthaṃ pratyāyane śaktis tatra sthau gamakau yataḥ //

5,12.85ab (ŚV_5,12.85ab_5,12.87cd)

yathā visarjanīyasya vyavadhāne na śaktatā /

5,12.85cd

tathaivetarayoḥ śaktir ānantarye na vidyate //

5,12.86ab

na ca yatraikaśo 'śaktis tatra sarveṣv aśaktatā /

5,12.86cd

tathā hy aṅgāni dṛśyante śālyādivahanādiṣu //

5,12.87ab

śaktis tatrāsti kā cid dhi vahane sā samṛddhyate /

5,12.87cd

saṅghātena tu varṇānāṃ pratyekaṃ kā cidīkṣyate //

5,12.88ab (ŚV_5,12.88ab_5,12.90cd)

na hy arthāvayavaḥ kaś cit pratyekaṃ taiḥ pratīyate /

5,12.88cd

samastasyātha vā kaś cid bodhaleśo 'tra jāyate //

5,12.89ab

rathasyāpi tu yat kāryaṃ śālyādivahanaṃ na tat /

5,12.89cd

pratyekaṃ dṛśyate kiñ cin manāg api yathehitam //

5,12.90ab

atha yatkiñcid ucyeta vahane tad ihāpi naḥ /

5,12.90cd

svātmapratyayahetutvaṃ varṇeṣv arthe 'pi vā kva cit //

5,12.91ab (ŚV_5,12.91ab_5,12.93cd)

yasyānavayavaḥ sphoṭo vyajyate varṇabuddhibhiḥ /

5,12.91cd

so 'pi paryanuyogena vaivaitena vimucyate //

5,12.92ab

tatrāpi prativarṇaṃ hi padasphoṭo na gamyate /

5,12.92cd

na cāvayavaśo vyaktis tadabhāvān na cātra śrīḥ //

5,12.93ab

pratyekaṃ cāpy aśaktānāṃ samudāye 'py aśaktayā /

5,12.93cd

tatra yaḥ parihāras te sa no 'trāpi bhaviṣyati //

5,12.94ab (ŚV_5,12.94ab_5,12.97ab)

sadbhāvavyatirekau ca tathāvayavavarjanam /

5,12.94cd

tavādhikaṃ bhavet tasmād yatno 'sāv arthabuddhiṣu //

5,12.95ab

nānyathānupapattiś ca bhaved arthamatiṃ prati /

5,12.95cd

tad evāsyā nimittaṃ syāj jāyate yadanantaram //

5,12.96ab

sā ca varṇadvayajñāne 'tīte 'ntyajñānataḥ parā /

5,12.96cd

bhavatītīdṛg evāsyā nimittam avakalpate //

5,12.97ab

vinā saṃskārakalpena tadanantaravṛttitaḥ /

5,12.97cd (ŚV_5,12.97cd_5,12.100cd)

kṛtānugrahasāmarthyo varṇo 'ntyaḥ pratipādakaḥ //

5,12.98ab

eṣa eva tu saṃskāra iti ke cit pracakṣate /

5,12.98cd

adṛṣṭakalpanātītaṃ tāvan mātraṃ hi dṛśyate //

5,12.99ab

atha vā vāsanaivāstu saṃskāraḥ, sarva eva hi /

5,12.99cd

dṛḍhajñānagṛhīte 'rthe saṃskāro 'stīti manvate //

5,12.100ab

tasyārthabuddhihetutve visaṃvādo 'sya nirṇaye /

5,12.100cd

tadbhāvabhāvitāhetur anyatreva pratīyate //

5,12.101ab (ŚV_5,12.101ab_5,12.103cd)

saṃskāre niṣpramāṇe tu pūrvavṛttattvakalpanam /

5,12.101cd

niṣpramāṇakam eveti nānugrahaphalaṃ bhavet //

5,12.102ab

yady api smṛtihetutvaṃ saṃskārasya vyavasthitam /

5,12.102cd

kāryāntareṣu sāmarthyaṃ na tasya pratiṣidhyate //

5,12.103ab

tena saṃskārasadbhāvo nānenaivaṃ prakalpyate /

5,12.103cd

tasyārthabuddhihetutvam adṛṣṭaṃ kevalaṃ kṛtam //

5,12.104ab (ŚV_5,12.104ab_5,12.106cd)

śabdapakṣe 'pi tac caitad adṛṣṭatvān na mucyate /

5,12.104cd

kāryabodhanaśaktatvaṃ tulyaṃ saṃskāraśabdayoḥ //

5,12.105ab

kṣīṇārthāpattir evaṃ ca na sphoṭaṃ parikalpayet /

5,12.105cd

saṃskārakalpanā pūrvam avaśyam bhāvinī hi te //

5,12.106ab

dhvanibhyo 'py aparas tāvan neṣyetārthamatiṃ prati /

5,12.106cd

te vā yady upalabhyeran varṇāḥ pratyakṣato na ca //

5,12.107ab (ŚV_5,12.107ab_5,12.109cd)

varṇānāṃ yaugapadyena yadi cāvaśyam arthitā /

5,12.107cd

nityatvāt sarvadā tat syān na tu kāraṇatā tathā //

5,12.108ab

itthaṃ kramagṛhītānāṃ yugapad yātha vā parā /

5,12.108cd

sthitiḥ sā kāraṇaṃ tu syān nityam arthadhiyaṃ prati //

5,12.109ab

yad vā pratyakṣataḥ pūrvaṃ kramajñāneṣu yat param /

5,12.109cd

samastavarṇavijñānaṃ tadarthajñānakāraṇam //

5,12.110ab (ŚV_5,12.110ab_5,12.112cd)

tatra jñāne ca varṇānāṃ yaugapadyaṃ pratīyate /

5,12.110cd

nāvaśyaṃ yaugapadyena pratyakṣasthena tad bhavet //

5,12.111ab

citrarūpāṃ cā tāṃ buddhiṃ sadasadvarṇagocarām /

5,12.111cd

ke cid āhur yathā varṇo gṛhyate 'ntaḥ pade pade //

5,12.112ab

antyavarṇe 'pi vijñāte pūrvasaṃskārakāritam /

5,12.112cd

smaraṇaṃ yaugapadyena sarveṣv anye pracakṣate //

5,12.113ab (ŚV_5,12.113ab_5,12.116ab)

sarveṣu caivam artheṣu mānasaṃ sarvavādinām /

5,12.113cd

iṣṭaṃ samuccayajñānaṃ kramajñāneṣu satsv api //

5,12.114ab

na cet tadābhyupeyeta kramadṛṣṭeṣu naiva hi /

5,12.114cd

śatādirūpaṃ jāyeta tatsamuccayadarśanam //

5,12.115ab

tena śrotramanobhyāṃ syāt kramād varṇeṣu yady api /

5,12.115cd

pūrvajñānaṃ parastāt tu yugapat smaraṇaṃ bhavet //

5,12.116ab

tadārūḍhās tato varṇā na dūre 'rthāvabodhanāt /

5,12.116cd (ŚV_5,12.116cd_5,12.119ab)

śabdārthamatis tena laukikair abhidhīyate //

5,12.117ab

citrabuddhyānayā bhrāntyā varṇebhyo vyatirekataḥ /

5,12.117cd

paścād gaur iti vijñānaṃ pratyakṣaṃ kaiś cid iṣyate //

5,12.118ab

vailakṣaṇyaṃ tu tasyeṣṭam ekaikajñānataḥ sphuṭam /

5,12.118cd

varṇarūpāvabodhāt tu na tadarthāntaraṃ bhavet //

5,12.119ab

yadi cārthāntaratvaṃ syād ekaikasmād trayasya tat /

5,12.119cd (ŚV_5,12.119cd_5,12.122ab)

varṇatrayaparityāge buddhir nānyatra jāyate //

5,12.120ab

gaur ity ekamatitvaṃ tu naivāsmābhir nivāryate /

5,12.120cd

tadgrāhyaikārthatābhyāṃ ca śabde syād ekatāmatiḥ //

5,12.121ab

śaidhyād alpāntaratvāc ca gośabde sābhaved api /

5,12.121cd

devadattādiśabdeṣu sphuṭo bhedaḥ pratīyate //

5,12.122ab

na gauṇaḥ śabda ity evaṃ granthasambandhanaṃ bhavet /

5,12.122cd (ŚV_5,12.122cd_5,12.125ab)

asy akṣareṣu hetutvaṃ tatparaṃ vacanaṃ hi tat //

5,12.123ab

śabdād iti ca hetutvaṃ pañcamyātrābhidhīyate /

5,12.123cd

bhavatpakṣe 'pi caikāntāj jñānena vyavadhir bhavet //

5,12.124ab

gauṇo 'nyathā prasiddho vā prayujyetānyathā yadi /

5,12.124cd

na cānyādṛṅnimittatvaṃ kasya cit sampratīyate //

5,12.125ab

svavyāpāravyavāyo hi sarvasminn eva kārake /

5,12.125cd (ŚV_5,12.125cd_5,12.128ab)

dṛṣṭo vyāpāra īdṛk tu śabdasyety avyavetatā //

5,12.126ab

gakārāder yadā cānyo na loke śabda ucyate /

5,12.126cd

tadā tasmāt pratīte 'rthe śabdād iti kathaṃ bhavet //

5,12.127ab

śabdajñānādisaṃskāravyaktasphoṭakṛte 'tha vā /

5,12.127cd

pratyaye śabdajanyatvam iti gauṇaṃ prasajyate //

5,12.128ab

saṃskārajananārthaṃ ca na śabdoccāraṇaṃ matam /

5,12.128cd (ŚV_5,12.128cd_5,12.131ab)

arthapratītim uddiśya prayuktasya kramādayam //

5,12.129ab

tasmāt tādarthyataḥ śabdaḥ phalena vyapadiśyate /

5,12.129cd

samuccayāvabodhe tu vyavadhānaṃ na kena cit //

5,12.130ab

yadi cāpūrvasaṃskāra itikartavyateṣyate /

5,12.130cd

varṇo 'ntyo gamakas tasya śabdatvān mudhyatā bhavet //

5,12.131ab

varṇā vā dhvanayo vāpi sphoṭaṃ na padavākyayoḥ /

5,12.131cd (ŚV_5,12.131cd_5,12.134ab)

vyañjanti vyañjakatvena yathā dīpaprabhādayaḥ //

5,12.132ab

sattvād ghaṭādivac ceti sādhanāni yathāruci /

5,12.132cd

laukikavyatirekeṇa kalpite 'rthe bhavanti hi //

5,12.133ab

nārthasya vācakaḥ sphoṭo varṇebhyo vyatirekataḥ /

5,12.133cd

ghaṭāvivat, na dṛṣṭena virodho dharmasiddhitaḥ //

5,12.134ab

pratiṣedhet tu yo varṇān tajjñānānantarodbhavān /

5,12.134cd (ŚV_5,12.134cd_5,12.137cd)

dṛṣṭabādho bhavet tasya śaśicandraniṣedhavat //

5,12.135ab

varṇotthā vārthadhīreṣā tajjñānānantarodbhavā /

5,12.135cd

yedṛśī sā tadutthā hi dhūmāder iva bahnidhīḥ //

5,12.136ab

dīpavad vā gakārādir gavādeḥ pratipādakaḥ /

5,12.136cd

dhruvaṃ pratīyamānatvāt, tatpūrvaṃ pratipādanāt //

5,12.137ab

varṇātiriktaḥ pratiṣidhyamānaḥ padeṣu mandaṃ phalam ādadhāti /

5,12.137cd

kāryāṇi vākyāvayavāśrayāṇi satyāni katuṃ kṛta eṣa yatnaḥ //

5,13

<ākṛtivāda (AKV)>

5,13.1ab (ŚV_5,13.1ab_5,13.3cd)

ākṛtivyatirikte 'rthe sambandho nityatāsya ca /

5,13.1cd

na sidhyetām iti jñātvā tad vācyatvam ihocyate //

5,13.2ab

tatsadbhāvaprasiddhyartham atra tāvat prayatyate /

5,13.2cd

vācyatve vakṣyate yuktir vyaktyā saha balābale //

5,13.3ab

jātim evākṛtiṃ prāhur vyaktir ākriyate yayā /

5,13.3cd

sāmānyaṃ tac ca piṇḍānām ekabuddhinibandhanam //

5,13.4ab (ŚV_5,13.4ab_5,13.7ab)

tannimittaṃ ca yatkiñcit sāmānyaṃ śabdagocaram /

5,13.4cd

sarva evecchatīty evam avirodho 'tra vādinām //

5,13.5ab

sarvavastuṣu buddhiś ca vyāvṛttyanugamātmikā /

5,13.5cd

jāyate dvyātmatvena vinā sā ca na siddhyati //

5,13.6ab

viśeṣamātra iṣṭe ca na sāmānyamatir bhavet /

5,13.6cd

sāmānyamātrabodhe tu nirnimittā viśeṣadhīḥ //

5,13.7ab

na cāpy anyatarā bhrāntir upacāreṇa ceṣyate /

5,13.7cd (ŚV_5,13.7cd_5,13.10ab)

dṛḍhatvāt sarvadā buddher bhrāntis tadbhrāntivādinām //

5,13.8ab

mukhyayoś cāpy adṛṣṭatvān nopacāreṇa kalpanā /

5,13.8cd

bāhyārthaviṣayatvaṃ ca buddhīnāṃ pratipāditam //

5,13.9ab

anyonyāpekṣitā nityaṃ syāt sāmānyaviśeṣayoḥ /

5,13.9cd

viśeṣāṇāṃ ca sāmānyaṃ te ca tasya bhavanti hi //

5,13.10ab

nirviśeṣaṃ na sāmānyaṃ bhavec chaśaviṣāṇavat /

5,13.10cd (ŚV_5,13.10cd_5,13.13cd)

sāmānyarahitatvāc ca viśeṣās tadvad eva hi //

5,13.11ab

tadanātmakarūpeṇa hetū vācyāvimau punaḥ /

5,13.11cd

tena tātyantabhedo 'pi syāt sāmānyaviśeṣayoḥ //

5,13.12ab

sāmānyabuddhiśaktitvaṃ viśeṣeṣv eva yo vadet /

5,13.12cd

vinā vastvantarāt, tena vācyā śaktis tu kīdṛśī //

5,13.13ab

grāhyā kiṃ vāpy asambodhā bhinnaikā vā tathaiva ca /

5,13.13cd

gṛhyate yadi saikā ca jātir evānyaśabdikā //

5,13.14ab (ŚV_5,13.14ab_5,13.16cd)

bhaven nirviṣayā buddhir yadi śaktir na gṛhyate /

5,13.14cd

na hi sadbhāvamātreṇa viśayaḥ kaś cid iṣyate //

5,13.15ab

parasparavibhinnatvād viśeṣā naikabuddhibhiḥ /

5,13.15cd

gṛhyante viṣayāsattvāc chaktiś caiṣāṃ na vidyate //

5,13.16ab

bhinnatve vāpi śaktīnām ekabuddhir na labhyate /

5,13.16cd

viśeṣaśaktyabhede ca tāvanmātramatir bhavet //

5,13.17ab (ŚV_5,13.17ab_5,13.19cd)

bhinnā viśeṣaśaktibhyaḥ sarvatrānugatāpi ca /

5,13.17cd

pratyekaṃ samavetā ca tasmāj jātir apīṣyatām //

5,13.18ab

tenātmadharmo bhedānām ekadhīviṣayo 'sti naḥ /

5,13.18cd

sāmānyam ākṛtir jātiḥ śaktir vā so 'bhidhīyatām //

5,13.19ab

nanu bhinne 'pi sattādau sāmānyam iti jāyate /

5,13.19cd

buddhir vināpi sāmānyād anyasmāt sā kathaṃ bhavet //

5,13.20ab (ŚV_5,13.20ab_5,13.22cd)

vanopanyāsatulyo 'yam upanyāsaḥ kṛtas tvayā /

5,13.20cd

bhrāntitvena hi naitasyā bhrāntir gotvādidhīr api //

5,13.21ab

śabdāt pūrvaṃ hi sarveṣu gavādāv iva naikadhīḥ /

5,13.21cd

vastutvaṃ cātra sāmānyaṃ dharmaṃ ke cit pracakṣate //

5,13.22ab

evaṃ tu kalpyamāne syāt sāmānyānām anantatā /

5,13.22cd

punas tena sahānyeṣu sāmānyamatir asti hi //

5,13.23ab (ŚV_5,13.23ab_5,13.25cd)

viśeṣeṣv api vastutvāt sāmānyam iti dhīr bhavet /

5,13.23cd

sattādiṣv iva, ttenaitat sāmānyaṃ nopapadyate //

5,13.24ab

tasmād ekasya bhinneṣu yā vṛttis tannibandhanaḥ /

5,13.24cd

sāmānyaśabdaḥ sattādāv ekadhīkaraṇena vā //

5,13.25ab

piṇḍeṣv eva ca sāmānyam, nāntarā gṛhyate yataḥ /

5,13.25cd

na hy ākāśavadicchanti sāmānyaṃ nāma kiñ cana //

5,13.26ab (ŚV_5,13.26ab_5,13.28cd)

yad vā sarvagatatve 'pi vyaktiḥ śaktyanurodhataḥ /

5,13.26cd

śaktiḥ kāryānumeyā hi vyaktidarśanahetukā //

5,13.27ab

tena yatraiva dṛśyeta vyaktiḥ śaktaṃ tad eva tu /

5,13.27cd

tenaiva ca na sarvāsu vyaktiṣv etat pratīyate //

5,13.28ab

bhinnatve 'pi hi kāsāñ cic chaktiḥ kāś cid aśaktikāḥ /

5,13.28cd

na ca paryanuyogo 'sti vastuśakteḥ kadā cana //

5,13.29ab (ŚV_5,13.29ab_5,13.31cd)

vahnir dahati nākāśaṃ ko 'tra paryanuyujyatām /

5,13.29cd

na cānyā mṛgyate yuktir yathā sandṛśyate tathā //

5,13.30ab

na hi yuktyantaraṃ nāstīty etaj jñānam anarthakam /

5,13.30cd

dharmaś cāvyabhicāryasya na mṛgya upalakṣaṇe //

5,13.31ab

nānumānāvagamyaṃ tat, pratyakṣe lakṣaṇena kim /

5,13.31cd

svābhāvikaś ca sambandho jātivyaktyor na hetumān //

5,13.32ab (ŚV_5,13.32ab_5,13.34cd)

tenaitasya prasiddhyarthaṃ nānyat sāmānyam iṣyate /

5,13.32cd

śaktisiddhivadetasya svabhāvo 'tra na vāryate //

5,13.33ab

yad vā naimittikatve 'pi tāvanmātrapratīkṣaṇāt /

5,13.33cd

viśeṣeṣv eva labdheṣu keṣu cin nānyavāñchanam //

5,13.34ab

na vyañjantyapare kasmād, yatas teṣu na dṛśyate /

5,13.34cd

tebhyo 'pi na nivṛttyarthaṃ mṛgyo hetuḥ svabhāvataḥ //

5,13.35ab (ŚV_5,13.35ab_5,13.37cd)

sāmānyaṃ nānyadiṣṭaṃ cet tasya vṛtter niyāmakam /

5,13.35cd

gotvenāpi vinā kasmād gobuddhir na niyamyate //

5,13.36ab

yathā tulye 'pi bhinnatve keṣu cid vṛttyapekṣitā /

5,13.36cd

gotvāder animitte 'pi tathā buddhir bhaviṣyati //

5,13.37ab

viṣayeṇa hi buddhīnāṃ vinā notpattir iṣyate /

5,13.37cd

viśeṣād anyad icchanti sāmānyaṃ tena tad dhruvam //

5,13.38ab (ŚV_5,13.38ab_5,13.41ab)

tā hi tena vinotpannā mithyāḥ syur viṣayād ṛte /

5,13.38cd

na tv anyena vinā vṛttiḥ sāmānyasyeha duṣyati //

5,13.39ab

aniṣyamāṇe sāmānye vṛttiḥ śabdānumānayoḥ /

5,13.39cd

naiva syāt, na hi sambandho bhedair ānantyato bhavet //

5,13.40ab

anubhūtatayā vāsau puruṣasyopayujyate /

5,13.40cd

jātivyaktyos tu sambandhe nānubhūtyā prayojanam //

5,13.41ab

siddhe viṣayarūpe ca gotvādāv indriyaiḥ punaḥ /

5,13.41cd (ŚV_5,13.41cd_5,13.44ab)

arthāpattyupalabdhā syāc chaktir ekā niyāmikā //

5,13.42ab

na cātmahetum evāsau siddhaṃ bādhitum arhati /

5,13.42cd

śaktiś ca naitayā buddhyā, nendriyaiḥ sā hi gṛhyate //

5,13.43ab

sāmānyāntarayogānām aniṣṭhā yā ca varṇyate /

5,13.43cd

tayā sāmānyanāśaḥ syāt sa ca dṛṣṭena bādhyate //

5,13.44ab

sambandhas tasya hetur vā tadgrahe na ca kāraṇam /

5,13.44cd (ŚV_5,13.44cd_5,13.47ab)

svarūpato gṛhīte 'rthe paścād etad vikalpyate //

5,13.45ab

sāsnādyekārthasambandhi gotvam ity upalakṣaṇam /

5,13.45cd

na ca svasamavāyy eva kevalaṃ cihnam iṣyate //

5,13.46ab

sāsnādibhyas tu piṇḍasya bhedo nātyantato yadā /

5,13.46cd

sāmānyasya ca piṇḍebhyas tadā syād etad uttaram //

5,13.47ab

kasmāt sāsnādimatsv eva gotvaṃ yasmāt tadātmakam /

5,13.47cd (ŚV_5,13.47cd_5,13.50ab)

tādātmyam asya kasmāc cet svabhāvād iti gamyatām //

5,13.48ab

upalabdhyanusāreṇa vyavasthāsiddhir īdṛśī /

5,13.48cd

svato gotvādibhedas tu na tu vyañjakabhedataḥ //

5,13.49ab

sā bhūd drutādivanmithyā, nyañjakasya tu kiṃkṛtaḥ /

5,13.49cd

bhedo hastyādipiṇḍebhyaḥ, svataś cet, iha tatsamam //

5,13.50ab

vyaṅgyajātiviśeṣāc cet, prāptam anyonyasaṃśrayam /

5,13.50cd (ŚV_5,13.50cd_5,13.53ab)

tasmāt svābhāviko bhedo jātivyaktyoḥ pratīyate //

5,13.51ab

anekānanyavṛttittvān na sāmānyaviśeṣayoḥ /

5,13.51cd

ekavastvātmatā yuktā varaṃ tenaupacārikam //

5,13.52ab

bhinnebhyaś cāpy abhinnatvād bhedas tat svātmavad bhavet /

5,13.52cd

ekasmād vāpy abhinnatvād vyaktyekatvaṃ pratīyate //

5,13.53ab

ekānekatvam ekasya tathānyānanyatā katham /

5,13.53cd (ŚV_5,13.53cd_5,13.56cd)

tat sāmānyaṃ viśeṣaś cety evamādi ca duṣkaram //

5,13.54ab

virodhas tāvad ekāntād vaktum atra na yujyate /

5,13.54cd

sāmānyānanyavijñāte viśeṣe naikavṛttitā //

5,13.55ab

sāmānyānanyavṛttitvaṃ viśeṣātmaikabhāvataḥ /

5,13.55cd

evañ ca parihartavyā bhinnābhinnatvakalpanā //

5,13.56ab

kena cid dhy ātmanaikatvaṃ nānātvaṃ cāsya kena cit /

5,13.56cd

sāmānyasya tu yo bhedaṃ brūte tasya viśeṣataḥ //

5,13.57ab (ŚV_5,13.57ab_5,13.59cd)

darśayitvābhyupetavyam, viśeṣaikyaṃ ca jātitaḥ /

5,13.57cd

yathā kalmāṣavarṇasya yatheṣṭaṃ varṇanigrahaḥ //

5,13.58ab

citratvād vastuno 'py evaṃ bhedābhedāvadhāraṇam /

5,13.58cd

sāmānyāṃśe tu niṣkṛṣya bhedo yena prasādhyate //

5,13.59ab

tasya hetor asiddhatvaṃ siddhaś cet siddhasādhanam /

5,13.59cd

bhedebhyo 'nanyarūpeṇa sāmānyaṃ gṛhyate yadā //

5,13.60ab (ŚV_5,13.60ab_5,13.63ab)

tadāviśeṣamātreṇa vastu pratyavabhāsate /

5,13.60cd

tadudbhūtyā ca sāmānyaṃ tadbhāvānuguṇaṃ sthitam //

5,13.61ab

sad apy agrāhyarūpatvād asadvat pratibhāti naḥ /

5,13.61cd

viśeṣān api sāmānyād yadā bhedena buddhyate //

5,13.62ab

tadā sāmānyamātratvam evam eva pratīyate /

5,13.62cd

yadā tu śabalaṃ vastu yugapat pratipadyate //

5,13.63ab

tadānyān anyabhedādi sarvam eva pralīyate /

5,13.63cd (ŚV_5,13.63cd_5,13.66ab)

na ca tat tādṛśaṃ kaś cic chabdaḥ śaknoti bhāṣitum //

5,13.64ab

sāmānyāṃśān apoddhṛtya padaṃ sarvaṃ pravarttate /

5,13.64cd

samastavastvapekṣāṃ ca padārthānām apoddhṛtim //

5,13.65ab

ke cid āhur asadrūpam, aṃśatvaṃ tu na vāryate /

5,13.65cd

sārūpyam eva sāmānyaṃ piṇḍānāṃ yena kalpyate //

5,13.66ab

tena sārūpyaśabdena kiṃ punaḥ pratipadyate /

5,13.66cd (ŚV_5,13.66cd_5,13.69cd)

samānarūpabhāvaś cej jātiḥ sāsmābhir iṣyate //

5,13.67ab

sādṛśyam atha sārūpyaṃ kasya keneti kathyatām /

5,13.67cd

na tāvacchālaleyena bāhuleyādayaḥ samāḥ //

5,13.68ab

viśeṣarūpataḥ, ye 'pi tatsaṃsthānādibhiḥ samāḥ /

5,13.68cd

śābaleya iveti syāt tatra buddhir na gaur iva //

5,13.69ab

śābaleyo 'yam iti vā bhrāntyā gaur iti nāsti dhīḥ /

5,13.69cd

śābaleyasvarūpaṃ ca na gaur ity avatiṣṭhate //

5,13.70ab (ŚV_5,13.70ab_5,13.72cd)

tadanyeṣu hi gobuddhir na syāt susadṛśeṣv api /

5,13.70cd

dṛśyate sā na cānyatra gorūpaṃ tatra vidyate //

5,13.71ab

na cānyo gauḥ prasiddho 'sti tatsādṛśyena dhīr bhāvet /

5,13.71cd

na cāpi sa iti jñānaṃ sadṛśeṣv asti sarvadā //

5,13.72ab

sarvapuṃsām ato bhrāntir naiṣā bādhakavarjanāt /

5,13.72cd

sarvajñānāni mithyā ca prasajyante 'tra kalpane //

5,13.73ab (ŚV_5,13.73ab_5,13.76ef)

viśeṣagrahaṇābhāvād eva gauḥ kaś ca kathyatām /

5,13.73cd

babhūva yady asau pūrvam asmadādes tadagrahāt //

5,13.74ab

sādṛśyāvadhṛtir nāstīty ato godhīr na labhyate /

5,13.74cd

na cāvayavasāmānyair vinā sādṛśyakalpanā //

5,13.75ab

sāmānyapratyayotpādo na viśeṣeṣu jāyate /

5,13.75cd

vyaktitaś cātireko 'sya syān na veti vicārite //

5,13.76ab

sāmānyam eva sādṛśyaṃ bhaved vā vyaktimātrakam /

5,13.76cd

tena nātyantabhinno 'rthaḥ sārūpyam iti varṇitam /

5,13.76ef

granthe vindhyanivāsena bhrānteḥ sādṛśyam ucyate //

5,14

<apohavāda (APV)>

5,14.1ab (ŚV_5,14.1ab_5,14.4ab)

agonivṛttiḥ sāmānyaṃ vācyaṃ yaiḥ parikalpitam /

5,14.1cd

gotvaṃ vastv eva tair uktam ago 'pohagirā sphuṭam //

5,14.2ab

bhāvāntaram abhāvo hi purastāt pratipāditaḥ /

5,14.2cd

tatrāśvādinivṛttyātmā bhāvaḥ ka iti kathyatām //

5,14.3ab

neṣṭo 'sādhāraṇas tāvad viṣayo nirvikalpanāt /

5,14.3cd

tathā ca śābaleyādeḥ, asāmānyaprasaṅgataḥ //

5,14.4ab

śābaleyādirūpaṃ hi na sāmānyaṃ parasparam /

5,14.4cd (ŚV_5,14.4cd_5,14.7cd)

na vaikamitareṣāṃ vastatrānantārthatā bhavet //

5,14.5ab

na ca sākṣād viśeṣasya te 'pohyā iti yuktimat /

5,14.5cd

na śābaleyavijñānam agovyāvṛttibandhanam //

5,14.6ab

nivṛttyā bāhuleyādes tadvijñānaṃ pravartate /

5,14.6cd

kuryād agonivṛttiṃ cen nāpohetātmavad dhi tān //

5,14.7ab

tenāṃśenānapohaś ca svarūpeṇāpy apohanam /

5,14.7cd

kalpyate ced virodhaḥ syāt samamākṣepavāraṇe //

5,14.8ab (ŚV_5,14.8ab_5,14.10cd)

tasmāt prātyātmikai rūpair ago 'poho na yujyate /

5,14.8cd

samudāye 'pi naiteṣām agovyāvṛttisambhavaḥ //

5,14.9ab

sarvopalabdhau tadbuddhir vyāsajyaivaṃ pravartate /

5,14.9cd

na pratyekaṃ bhaved eṣā, na samasteṣv aśaktitaḥ //

5,14.10ab

tasmāt sarveṣu yad rūpaṃ pratyekaṃ pariniṣṭhitam /

5,14.10cd

gobuddhis tannimittā syād gotvād anyac ca nāsti tat //

5,14.11ab (ŚV_5,14.11ab_5,14.14ab)

nanu ca prāgabhāvādau sāmānyaṃ vastu neṣyate /

5,14.11cd

sattaiva hy atra sāmānyam anutpattyādirūṣitā //

5,14.12ab

tām utpattyādyanusyūtāṃ satteti pratijānate /

5,14.12cd

anyāpohānuviddhā tu saivābhāvaḥ pratīyate //

5,14.13ab

anityatvaṃ vināśākhyakriyāsāmānyam ucyate /

5,14.13cd

abrāhmaṇatvaṃ kin tu syād bhinneṣu kṣattriyādiṣu //

5,14.14ab

puruṣatvaṃ catuḥsaṃstham, viśeṣeṣu ca nāstidhīḥ /

5,14.14cd (ŚV_5,14.14cd_5,14.17ab)

sāmānyapratyayaś caiṣu pratyekam upajāyate //

5,14.15ab

tenātra brāhmaṇābhāvaḥ sāmānyaṃ syād avastu tat /

5,14.15cd

gotvādāv api tenaiva sāmānyapratyayo bhavet //

5,14.16ab

kaiś cit tv atraikaśabdatvam akṣādāv iva kalpitam /

5,14.16cd

jātitrayasya, naivaṃ tu sambhavatyaghaṭādiṣu //

5,14.17ab

nātra hy anantake bhede sādhāraṇyaṃ nirūpyate /

5,14.17cd (ŚV_5,14.17cd_5,14.20ab)

tasmāt kriyāguṇāḥ ke cid dhetavo 'nanyavartinaḥ //

5,14.18ab

puruṣatvaṃ nañā caitad brāhmaṇebhyo nivartitam /

5,14.18cd

cāturvarṇyaprasaktaṃ sad gamyate 'rthādibhir yathā //

5,14.19ab

yady apy avāntarā nāsti triṣu jātir vyavasthitā /

5,14.19cd

nañsāmārthyān naratvaṃ tu tryādhāraṃ sampratīyate //

5,14.20ab

śabdasāmarthyabhedena varṇeṣu matibhinnatā /

5,14.20cd (ŚV_5,14.20cd_5,14.23cd)

puṃstve tricaturādhāre paryudāsasvarūpataḥ //

5,14.21ab

dūrāntike kṣaṇe śaktir gṛdhravāyasacakṣuṣoḥ /

5,14.21cd

yathā rūpe tathā puṃstve pumabrāhmaṇaśabdayoḥ //

5,14.22ab

brāhmaṇavyatiriktārthavṛtti puṃstvam itīdṛśam /

5,14.22cd

vākyaṃ yatra pravarteta tatrābrāhmaṇadhīpade //

5,14.23ab

pārthivatvādisāmānyam evam evāghaṭādiṣu /

5,14.23cd

ghaṭatvādivinirmuktaṃ viṣayaḥ sampratīyate //

5,14.24ab (ŚV_5,14.24ab_5,14.27ab)

asādhāraṇabhāvāc ca nañā śabdo viśeṣitaḥ /

5,14.24cd

tāvanmātreṇa rahite sāmānye vyavatiṣṭhate //

5,14.25ab

viśeṣe pratiṣiddhe hi sāmānyaṃ yadanantaram /

5,14.25cd

sāmānyākāṅkṣiṇaṃ śabdaṃ niruṇad dhi tadātmani //

5,14.26ab

prathamātikrame tasya kāraṇaṃ naiva vidyate /

5,14.26cd

brāhmaṇatvād ato 'petaṃ naratvam avaśiṣyate //

5,14.27ab

vyudasya brāhmaṇatvaṃ ca nañi jāte viśeṣaṇe /

5,14.27cd (ŚV_5,14.27cd_5,14.30ab)

naratvodasanaṃ yat tu kalpetāśrutam eva tat //

5,14.28ab

tasmād yasyaiva te bhedā niṣiddhyeraṃs tadarthataḥ /

5,14.28cd

bhedāntarasthaṃ sāmānyam, loke 'py evaṃ pratīyate //

5,14.29ab

prasaṅginyāṃ ca tadbuddhau niṣedho 'rthād apīṣyate /

5,14.29cd

tanmātrarahite cārthe sādṛśyāt tanmatir bhavet //

5,14.30ab

sādṛśyam eva vā vācyam iṣṭam abrāhmaṇādiṣu /

5,14.30cd (ŚV_5,14.30cd_5,14.33cd)

tac cāvayavasāmānyād, vināpy etena lakṣyate //

5,14.31ab

kva cid vināpi sādṛśyāt sāhacaryādihetukā /

5,14.31cd

nañyuktaśabdavṛttiḥ syād yathā vakṣyaty anīkṣaṇe //

5,14.32ab

īkṣaṇavyatiriktā hi kriyā tatrāpy apekṣitā /

5,14.32cd

pratyāsatter na saṅkalpam atikramya pratīyate //

5,14.33ab

nāmadhātvarthayogī ca naiva nañ pratiṣedhakaḥ /

5,14.33cd

vadato 'brāhmaṇādharmāv anyamātravirodhinau //

5,14.34ab (ŚV_5,14.34ab_5,14.36cd)

yatrāpy ākhyātasambandhāt pratiṣedhaḥ pratīyate /

5,14.34cd

tatraudāsīnyavastv eva pratipattā 'valambate //

5,14.35ab

tasmād vastuny apohāḥ syuḥ, api cāvastukalpane /

5,14.35cd

prāgntyebhyo viśeṣebhyo na kiñ cid vastu labhyate //

5,14.36ab

na cāntyair vyavahāro 'sti, śakyaṃ naiṣāṃ nirūpaṇam /

5,14.36cd

apohaśabdavācyātha śūnyatānyaprakārikā //

5,14.37ab (ŚV_5,14.37ab_5,14.39cd)

tasyāṃ cāśvādibuddhīnātmāṃśagrahaṇaṃ bhavet /

5,14.37cd

tatrānyāpohavācyatvaṃ mudhaivābhyupagamyate //

5,14.38ab

sāmānyaṃ vasturūpaṃ hi buddhyākāro bhaviṣyati /

5,14.38cd

śabdārtho 'rthānapekṣo hi vṛthāpohaḥ prakalpitaḥ //

5,14.39ab

vasturūpā ca sā buddhiḥ śabdārtheṣūpajāyate /

5,14.39cd

tena vastv eva kalpeta vācyaṃ buddhyanapohakam //

5,14.40ab (ŚV_5,14.40ab_5,14.42cd)

asaty api ca bāhye 'rthe vākyārthapratibhā tathā /

5,14.40cd

padārthe 'pi tathaiva syāt kim apohaḥ prakalpyate //

5,14.41ab

buddhyantarād vyavacchedo na ca buddheḥ pratīyate /

5,14.41cd

svarūpotpādamātrāc ca nānyam aṃśaṃ bibharti sā //

5,14.42ab

bhinnasāmānyavacanā viśeṣavacanāś ca ye /

5,14.42cd

sarve bhaveyuḥ paryāyā yady apohasya vācyatā //

5,14.43ab (ŚV_5,14.43ab_5,14.46ab)

nanu bhedād apohānāṃ prasaṅgo 'yaṃ na yujyate /

5,14.43cd

sāmānyāpohakḷptyā ced vastumātre samaṃ tava //

5,14.44ab

bhidyante mama vastutvāt sāmānyāni parasparam /

5,14.44cd

asaṅkīrṇasvabhāvāni na caikatvaṃ vitanvate //

5,14.45ab

saṃsṛṣṭaikatvanānātvavikalparahitātmanām /

5,14.45cd

avastutvād apohānāṃ tva syād bhinnatā katham //

5,14.46ab

yadi vā bhidyamānatvād vastvasādhāraṇāṃśavat /

5,14.46cd (ŚV_5,14.46cd_5,14.49cd)

avastutve tv anānātvāt paryāyatvān na mucyate //

5,14.47ab

nanu cāpohyabhedena bhedo 'pohasya setsyati /

5,14.47cd

na viśeṣaḥ svatas tasya parataś caupacārikaḥ //

5,14.48ab

tenaivādhārabhedenāpy asya bhedo na yujyate /

5,14.48cd

na hi sambandhibhedena bhedo vastuny apīṣyate //

5,14.49ab

kim utāvastvasaṃsṛṣṭam anyataś cānivartitam /

5,14.49cd

anavāptaviśeṣāṃśaṃ yat kim apy anirūpitam //

5,14.50ab (ŚV_5,14.50ab_5,14.52cd)

tasmād yathaiva bhede 'pi piṇḍānāṃ naiva bhidyate /

5,14.50cd

tathaivāpohyabhede 'pi nāneko 'yaṃ bhaviṣyati //

5,14.51ab

bhede vā pratipiṇḍaṃ syād ago 'pohaḥ, tathā sati /

5,14.51cd

sāmānyaṃ śābaleyāder iti neṣṭaṃ prasidhyati //

5,14.52ab

saṃsargiṇo 'pi cādhārā yaṃ na bhindanti rūpataḥ /

5,14.52cd

apohyaiḥ sa bahirbhūtair bhidyetety atikalpanā //

5,14.53ab (ŚV_5,14.53ab_5,14.55cd)

agavyaśvātirekaḥ syād anaśvaś ca gavādhikaḥ /

5,14.53cd

śeṣaṃ hastyādyapohyaṃ tu dvayor api na bhidyate //

5,14.54ab

tatraikabhedād bhedo 'stu bahvabhedād abhinnatā /

5,14.54cd

bhūyasāṃ syāt sadharmatvam ity abhedaḥ prasajyate //

5,14.55ab

gauś ca hastyādyapohena nāśvarūpād viśeṣyate /

5,14.55cd

karoti tadapohaṃ ced aikarūpyaṃ virudhyate //

5,14.56ab (ŚV_5,14.56ab_5,14.59ab)

sarvaśabdeṣu caikaikam apohyamatiricyate /

5,14.56cd

tatrāsādhāraṇatvena tanmātrāpohyatā bhavet //

5,14.57ab

tato 'śvāpoharūpatvāt siṃhādiḥ sarva eva te /

5,14.57cd

tannimittam ago 'pohaṃ bibhrad ucyeta gaur iti //

5,14.58ab

sarvāpoho yadīṣyeta, sa vaktavyaḥ kathaṃ punaḥ /

5,14.58cd

yadi pratyekarūpeṇa nāpohyānantatā bhavet //

5,14.59ab

bhinnatvāc cāpy apohyānāṃ bhinno 'pohaḥ prasajyate /

5,14.59cd (ŚV_5,14.59cd_5,14.62cd)

tatraikasmin bhavet piṇḍe 'nantajātisamanvayaḥ //

5,14.60ab

tato gaur iti sāmānyaṃ vācyam ekaṃ na sidhyati /

5,14.60cd

jātyantaramatiś caiṣu bhavej jātyantareṣv iva //

5,14.61ab

samudāyātmanā nāpi bhaved eṣām apohyatā /

5,14.61cd

samudāyo hi naikena vinā dharmeṇa jāyate //

5,14.62ab

nāpy ekadeśatā teṣām asti nāpy ekakālatā /

5,14.62cd

vyatiriktaś ca saṅghātas teṣāṃ kaś cin na vidyate //

5,14.63ab (ŚV_5,14.63ab_5,14.66ab)

yadi tv avyatiriktaḥ syād ānanyaṃ tadavasthitam /

5,14.63cd

yadi sāmānyarūpeṇa te 'pohyante, na vastutā //

5,14.64ab

kathaṃ vā vastv apohyeta, nābhāvo bhāvamṛcchati /

5,14.64cd

apohyamāne cābhāve bhāva evāvaśiṣyate //

5,14.65ab

apohyabhedakḷptiś ca nābhāvābhedato bhavet /

5,14.65cd

tadbhedo 'pohabhedāc cet, prāptam anyonyasaṃśrayam //

5,14.66ab

gosāmānyasya bhinnatvād agaur ity eṣa bhidyate /

5,14.66cd (ŚV_5,14.66cd_5,14.69ab)

agaur ity asya bhedena gosāmānyaṃ ca bhidyate //

5,14.67ab

agāvo 'śvādayaś ca syus te 'py abhāvātmakāḥ punaḥ /

5,14.67cd

karkādyapekṣayā te 'pi tathety evaṃ na gamyate //

5,14.68ab

kim apohyam, kva cāpohaḥ, gopiṇḍeṣv evam eva ca /

5,14.68cd

tatra syād dvayam apy etadantyeṣu paramāṇuṣu //

5,14.69ab

na cāntyeṣu dvayor asti vyavahāro bhidāṃ prati /

5,14.69cd (ŚV_5,14.69cd_5,14.72cd)

gavāśvaparamāṇūnāṃ viśeṣaś ca na vidyate //

5,14.70ab

svarūpajātisaṃsthānaparimāṇādilakṣaṇaḥ /

5,14.70cd

kim apohyaṃ kva cāpohas tatrāpi na viśiṣyate //

5,14.71ab

na cāprasiddhasārūpyānapohaviṣayātmanā /

5,14.71cd

śaktaḥ kaś cid api jñātuṃ gavādīnaviśeṣataḥ //

5,14.72ab

apohyān api cāśvādīnekadharmānvayād ṛte /

5,14.72cd

na nirūpayituṃ śaktis tatrāpoho na siddhyati //

5,14.73ab (ŚV_5,14.73ab_5,14.75cd)

na cānvayavinirmukte pravṛttir liṅgaśabdayoḥ /

5,14.73cd

tābhyāṃ ca na vināpoho na cāsādhāraṇe 'nvayaḥ //

5,14.74ab

apohaś cāpy aniṣpannaḥ sāhacaryaṃ kva dṛśyatām /

5,14.74cd

tasminn adṛśyamāne ca na tayoḥ syāt pramāṇatā //

5,14.75ab

na cādarśanamātreṇa tābhyāṃ pratyāyanaṃ bhavet /

5,14.75cd

sarvatraiva hy adṛṣṭatvāt pratyāyyaṃ nāvaśiṣyate //

5,14.76ab (ŚV_5,14.76ab_5,14.78cd)

athāsaty api sārūpye syād apohasya kalpanā /

5,14.76cd

gavāśvayor ayaṃ kasmād ago 'poho na kalpyate //

5,14.77ab

śābaleyāc ca bhinnatvaṃ bāhuleyāśvayoḥ samam /

5,14.77cd

sāmānyaṃ nānyadiṣṭaṃ cet kvāgo 'pohaḥ pravartatām //

5,14.78ab

indriyair nāpy ago 'pohaḥ prathamaṃ vyavasīyate /

5,14.78cd

nānyatra śabdavṛttiś ca kiṃ dṛṣṭvā sa prayujyatām //

5,14.79ab (ŚV_5,14.79ab_5,14.81cd)

pūrvoktena prabandhena nānumāpy atra vidyate /

5,14.79cd

sambandhānubhāvo 'py asya tena naivopapadyate //

5,14.80ab

nivṛttivācinaḥ śabdā na prasiddhāś ca yān prati /

5,14.80cd

teṣām agor asiddhatvān na sāmānyanirākriyā //

5,14.81ab

agośabdābhidheyatvaṃ gamyatāṃ ca kathaṃ punaḥ /

5,14.81cd

na dṛṣṭo yatra gośabdaḥ sambandhānubhavakṣaṇe //

5,14.82ab (ŚV_5,14.82ab_5,14.84cd)

ekasmāt tarhi gopiṇḍād yadanyat sarvam eva tat /

5,14.82cd

bhaved apohyam ity evaṃ na sāmānyasya vācyatā //

5,14.83ab

siddhaś cāgaur apohyeta goniṣedhātmakaś ca saḥ /

5,14.83cd

tatra gaur eva vaktavyo nañā yaḥ pratiṣidhyate //

5,14.84ab

sa ced agonivṛttyātmā bhaved anyonyasaṃśrayaḥ /

5,14.84cd

siddhaś ced gaur apohyārthaṃ vṛthāpohaprakalpanā //

5,14.85ab (ŚV_5,14.85ab_5,14.87cd)

gavyasiddhe tv agaur nāsti tadabhāve ca gauḥ kutaḥ /

5,14.85cd

nādhārādheyavṛttyādisambandhaś cāpy abhāvayoḥ //

5,14.86ab

na cāsādhāraṇaṃ vastu gamyate 'pohavat tayā /

5,14.86cd

kathaṃ vā parikalpyeta sambandho vastvavastunoḥ //

5,14.87ab

svarūpasattvamātreṇa na ca kiñ cid viśeṣaṇam /

5,14.87cd

svabuddhyā rajyate yena viśeṣyaṃ tad viśeṣaṇam //

5,14.88ab (ŚV_5,14.88ab_5,14.91ab)

na cāpy aśvādiśabdebho jāyate 'pohabodhanam /

5,14.88cd

viśiṣṭabuddhir iṣṭeha na cājñātaviśeṣaṇā //

5,14.89ab

na cānyarūpam anyādṛk kuryāj jñānaṃ viśeṣaṇam /

5,14.89cd

kathaṃ cānyādṛśe jñāte tad ucyeta viśeṣaṇam //

5,14.90ab

athānyathā viśeṣye 'pi syād viśeṣaṇakalpanā /

5,14.90cd

tathā sati hi yatkiñcit prasajyeta viśeṣaṇam //

5,14.91ab

abhāvarūpagamye ca na viśeṣye 'sti vastutā /

5,14.91cd (ŚV_5,14.91cd_5,14.94ab)

viśeṣitam apohena vastu vācyaṃ na te 'sty ataḥ //

5,14.92ab

yady apy apohanirmukte na vṛttiḥ śabdaliṅgayoḥ /

5,14.92cd

yuktā tathāpi buddhis tu jñātur vastvavalambate //

5,14.93ab

na cāsādhāraṇaṃ vastu buddhau viparivarttate /

5,14.93cd

na cāpi nirvikalpatvāt tasya yuktā viśeṣyatā //

5,14.94ab

śabdenāgamyamānaṃ ca viśeṣyam iti sāhasam /

5,14.94cd (ŚV_5,14.94cd_5,14.97cd)

tena sāmānyam eṣṭavyaṃ viṣayo buddhiśabdayoḥ //

5,14.95ab

yadā cāśabdavācyatvān na vyaktīnām apohyatā /

5,14.95cd

tadāpohyeta sāmānyaṃ tasyāpohāc ca vastutā //

5,14.96ab

nāpohyatvam abhāvānām abhāvābhāvavarjanāt /

5,14.96cd

vyakto 'pohāntare 'pohas tasmāt sāmānyavastunaḥ //

5,14.97ab

abhāvasya ca yo 'bhāvaḥ sa cet tasmād vilakṣaṇaḥ /

5,14.97cd

bhāva eva bhaven no ced gaur agaus te prasajyate //

5,14.98ab (ŚV_5,14.98ab_5,14.100cd)

yady apy aneṣu śabdeṣu vastunaḥ syād apohyatā /

5,14.98cd

sacchabdasya tv abhāvākhyān nāpohyaṃ bhinnam iṣyate //

5,14.99ab

tatrāsato 'pi bhāvatvam itikleśo mahān bhavet /

5,14.99cd

tadasiddhau na sattāsti na cāsattā prasidhyati //

5,14.100ab

na cāpi vāsanābhedād bhedaḥ sadrūpatāpi vā /

5,14.100cd

apohānāṃ prakalpyeta, na hy avastuni vāsanā //

5,14.101ab (ŚV_5,14.101ab_5,14.103cd)

smṛtiṃ muktvā na cāsty asyāḥ śaktiyogaḥ kriyāntare /

5,14.101cd

tasmān nānyādṛśe sārthe karoty anyādṛśīṃ matim //

5,14.102ab

bhavadbhiḥ śabdabhedo 'pi tannimitto na labhyate /

5,14.102cd

na hy asādhāraṇaḥ śabdo vācakaḥ prāgadṛṣṭitaḥ //

5,14.103ab

bhinnatvāc cāpi naivaikā vāsanā taiḥ prakalpyate /

5,14.103cd

na cāsti śabdavastv ekaṃ vāsanāṃ yat kariṣyati //

5,14.104ab (ŚV_5,14.104ab_5,14.107ab)

tatra śabdāntarāpohe sāmānye parikalpite /

5,14.104cd

tathaivāvasturūpatvāc chabdabhedo na kalpyate //

5,14.105ab

vācakānāṃ yathā caivaṃ vācyavācakayor mithaḥ /

5,14.105cd

na cāpy apohyabhedena bhedo 'stīty upapāditam //

5,14.106ab

nāgṛhītaś ca gamakaḥ śabdāpohaḥ kathañ cana /

5,14.106cd

pratyakṣaṃ na ca tacchaktaṃ na ca sto liṅgavācakau //

5,14.107ab

yataḥ syād grahaṇaṃ tasya, liṅgādīnāṃ ca kalpane /

5,14.107cd (ŚV_5,14.107cd_5,14.110ab)

na vyavastheti vācyaivaṃ vinā pratyakṣamūlataḥ //

5,14.108ab

na gamyagamakatvaṃ syād avastutvād apohayoḥ /

5,14.108cd

bhavatpakṣe, yathā loke khapuṣpaśaśaśṛṅgayoḥ //

5,14.109ab

vṛṣṭimeghāsator dṛṣṭvā yady anaikāntikaḥ vadet /

5,14.109cd

vastv evātrāpi matpakṣe bhavatpakṣe 'py adaḥ kutaḥ //

5,14.110ab

vidhirūpaś ca śabdārtho yena nābhyupagamyate /

5,14.110cd (ŚV_5,14.110cd_5,14.113ab)

na bhaved vyatireko 'pi tasya tatpūrvako hy asau //

5,14.111ab

niṣedhadvayayogitvād asato yāpy abhāvatā /

5,14.111cd

savastuke bhavet sāpi na tucche buddhyasambhavāt //

5,14.112ab

nanu yuktyānayaivāyaṃ vastunāpi na bhidyate /

5,14.112cd

apohas tena doṣo 'tra pūrvokto na bhaviṣyati //

5,14.113ab

siddham evaṃ madiṣṭaṃ syāt, naivānyā gatir asti hi /

5,14.113cd (ŚV_5,14.113cd_5,14.116cd)

abhāve vastubuddhir vā yad vā vastunyabhāvadhīḥ //

5,14.114ab

tatrābhāvātmakatve syān nirnimittaiva vastudhīḥ /

5,14.114cd

vastuny abhāvabodhas tu sidhyaty anyam apekṣya tu //

5,14.115ab

apohamātravācyatvaṃ yadi cābhyupagamyate /

5,14.115cd

nīlotpalādiśabdeṣu śabalārthābhidhāyiṣu //

5,14.116ab

viśeṣaṇaviśeṣyatvasāmānādhikaraṇyayoḥ /

5,14.116cd

na siddhiḥ, na hy anīlatvavyudāse 'nutpalacyutiḥ //

5,14.117ab (ŚV_5,14.117ab_5,14.120ab)

nāpi tatretaras tasmān na viśeṣyaviśeṣaṇe /

5,14.117cd

śabdayor nāpi te syātām abhidheyānapekṣayoḥ //

5,14.118ab

sāmānādhikaraṇyaṃ ca na bhinnatvād apohayoḥ /

5,14.118cd

arthataś caitad iṣyeta kīdṛśyādheyatā tayoḥ //

5,14.119ab

na cāsādhāraṇaṃ vastu gamyate 'nyac ca nāsti te /

5,14.119cd

agamyamānam aikārthyaṃ śabdayoḥ kvopayujyate //

5,14.120ab

athānyāpohavad vastu vācyam ity abhidhīyate /

5,14.120cd (ŚV_5,14.120cd_5,14.123ab)

tatrāpi paratantratvād vyāptiḥ śabdena durbalā //

5,14.121ab

khaṇḍe bhinnavyapohyatvād yathaiva madhurādibhiḥ /

5,14.121cd

śuklādivyāptyabhāvena nākṣepo na viśeṣaṇam //

5,14.122ab

tathaivāsadvyudāsāṃśāvacchinnārthāvadhāraṇe /

5,14.122cd

nāghaṭādinivṛttyaṃśavyāptiḥ śabdāt pratīyate //

5,14.123ab

vyāptiś ced artharūpeṇa sattayaivaṃ hi sā bhavet /

5,14.123cd (ŚV_5,14.123cd_5,14.126ab)

na ghaṭatvādimān arthaḥ kaś cin na vyāpyate tayā //

5,14.124ab

na ca vastutayā vyāptis tayā śabdasya vāryate /

5,14.124cd

pratītiṃ prati tulyas tu vyāpāro vastvavastunoḥ //

5,14.125ab

nirbhāgo 'pi hi vastvātmā śabdair bhāgena gamyate /

5,14.125cd

na hi sacchabdavijñānād ghaṭādyarthaḥ pratīyate //

5,14.126ab

tenānākṣepadoṣo 'sti, bhāktadoṣaś ca vidyate /

5,14.126cd (ŚV_5,14.126cd_5,14.129ab)

viśeṣaṇatvān mukhyatvam apohasya hi jātivat //

5,14.127ab

tasmāt tadvati gauṇatvān nābhidheyatvasambhavaḥ /

5,14.127cd

avastutvān na mukhyaś cet, na syād evaṃ viśeṣaṇam //

5,14.128ab

bhedāś cāpohavantaḥ syus teṣāṃ cāvācyatoditā /

5,14.128cd

ānantyavyabhicārābhyām, anyo nāsti tv apohavān //

5,14.129ab

nāpohavattvam anyad dhi bhedāpohāntare 'sti te /

5,14.129cd (ŚV_5,14.129cd_5,14.132ab)

tac cāpi kalpyamānaṃ syād abhāvo bhāva eva vā //

5,14.130ab

vastu cej jātir eva syād avastutve 'pi pūrvavat /

5,14.130cd

sambandho vaiṣa kalpyeta tasya ceṣṭā na vācyatā //

5,14.131ab

na caiko 'pohavān artho vartate 'rthāntare kva cit /

5,14.131cd

tasmād api na sāmānyaṃ vācyaṃ na ca viśeṣaṇam //

5,14.132ab

nātmanyavidyamānatvād viśeṣo 'pohasūcakaḥ /

5,14.132cd (ŚV_5,14.132cd_5,14.135ab)

tasmān na tair viśeṣyatvaṃ prakṛṣṭatvena nīlavat //

5,14.133ab

arthākṣepo 'pi nāsty eva sandehāl liṅgaliṅgivat /

5,14.133cd

na sāmānyātmanāpohas tair vinā na ca siddhyati //

5,14.134ab

evam eva tv anākṣepaḥ syād apohena vastunaḥ /

5,14.134cd

yataḥ śaśaviṣāṇe 'pi tadapohasya sambhavaḥ //

5,14.135ab

liṅgasaṃkhyādisambandho na vāpohasya vidyate /

5,14.135cd (ŚV_5,14.135cd_5,14.138ab)

vyakter avyapadeśyatvāt taddvāreṇāpi nāsty asau //

5,14.136ab

na hy asādhāraṇatvena sāpohenāpi gamyate /

5,14.136cd

na cāpy agamyamānasya vastunaḥ syād viśeṣyatā //

5,14.137ab

liṅgasaṃkhyādyapohānāṃ nopakāraḥ svarūpataḥ /

5,14.137cd

vastunaś copakāryatvaṃ kathaṃ śabdaiḥ pratīyate //

5,14.138ab

na vinānupalabdhyā ca syād abhāvamatiḥ kva cit /

5,14.138cd (ŚV_5,14.138cd_5,14.141cd)

na cābhāvaprameyatvaṃ gotvāder iha gamyate //

5,14.139ab

ākhyāteṣu ca nānyasya nivṛttiḥ sampratīyate /

5,14.139cd

na paryudāsarūpaṃ hi niṣedhyaṃ tatra vidyate //

5,14.140ab

na neti hy ucyamāne 'pi niṣedhasya niṣedhanam /

5,14.140cd

pacatīty aniṣiddhaṃ tu svarūpeṇāvatiṣṭhate //

5,14.141ab

sādhyatvapratyayaś cātra tathābhūtādirūpaṇam /

5,14.141cd

niṣpannatvād apohasya nirnimittaṃ prasajyate //

5,14.142ab (ŚV_5,14.142ab_5,14.145ab)

vidhyādāv artharāśau ca nānyāpohanidarśanam /

5,14.142cd

nañaś cāpi nañā yuktād apohaḥ kīdṛśo bhavet //

5,14.143ab

cādīnām api nañyogo naivāstīty anapohanam /

5,14.143cd

vākyārtho 'nyanivṛttiś ca vyapadeṣṭuṃ na śakyate //

5,14.144ab

ananyāpohaśabdādau vācyaṃ na ca nirūpyate /

5,14.144cd

prameyajñeyaśabdāder apohyaṃ kuta eva tu //

5,14.145ab

apohyakalpanāyāṃ tu varaṃ vastv eva kalpitam /

5,14.145cd (ŚV_5,14.145cd_5,14.148cd)

jñānākāraniṣedhāc ca nāntarārthābhidheyatā //

5,14.146ab

na cāpy apohyatā, tasmān nāpohas teṣu sidhyati /

5,14.146cd

evam ityādiśabdānāṃ na vāpohyaṃ nirūpyate //

5,14.147ab

virodhitvena bhedānām apoho yadi kalpyate /

5,14.147cd

virodho 'pohatas tatra virodhāc cāpy apohanam //

5,14.148ab

na sāmānyāpahāritvaṃ vidhirūpeṇa tatra te /

5,14.148cd

palaśādīn apohyāto vṛkṣaṃ harati śiṃśapā //

5,14.149ab (ŚV_5,14.149ab_5,14.152ab)

sāmānyādyanapohaś ca nāvirodhena kalpyate /

5,14.149cd

na hi śabdasvarūpāṇāṃ syād viruddhāviruddhatā //

5,14.150ab

na ca vastusvarūpeṇa tasya śabdair asaṅgateḥ /

5,14.150cd

prāk śabdavyāpṛter nāpi sāpohānāṃ pratīyate //

5,14.151ab

anyenānavabuddhe 'rthe sadā śabdaḥ pravartate /

5,14.151cd

sāmānyātmakatā tasya kena rūpeṇa gamyate //

5,14.152ab

śabdānurūpataś cet syād anyāpohanirūpaṇam /

5,14.152cd (ŚV_5,14.152cd_5,14.155cd)

bhinnatvād vṛkṣatarvāder apohaḥ kena vāryate //

5,14.153ab

śabdaspṛṣṭer vināpoho na ca liṅgena gamyate /

5,14.153cd

na viruddhāviruddhatvaṃ tasya liṅgāc ca sidhyati //

5,14.154ab

adṛṣṭatvād vyudāsas tu purastād eva vāritaḥ /

5,14.154cd

sāmānyaśabdo bhedena neṣyate vācakātmanā //

5,14.155ab

vyudāsas tatra durvāraḥ, kathañ cid dṛṣṭatā punaḥ /

5,14.155cd

brāhmaṇe kṣattriyasyāpi paryudāsaḥ prasajyate //

5,14.156ab (ŚV_5,14.156ab_5,14.159ab)

ākāṅkṣaṇādathātyāgas tulyo dravyakriyādiṣu /

5,14.156cd

vṛkṣeṇāto 'napohaḥ syāt tiṣṭhatyāder asaṃśayam //

5,14.157ab

puruṣasya tathā rājño vyudāse na viśeṣyatā /

5,14.157cd

avyudāsatvapakṣe ca syān nīlotpalatulyatā //

5,14.158ab

vṛkṣatvapārthivadravyasajjñeyeṣu yaducyate /

5,14.158cd

prātilomyānulomyena vidhau sarvārthabodhanam //

5,14.159ab

tadayuktam, na sarvo hi śabdaḥ sarvatra dṛśyate /

5,14.159cd (ŚV_5,14.159cd_5,14.162cd)

deśāvibhāgato vṛttir netrasyāpi rasādiṣu //

5,14.160ab

grāhakatvena vṛttis tu pratijāti vyavasthitā /

5,14.160cd

cakṣurādivad evātra saṅkaro na bhaviṣyati //

5,14.161ab

nivṛttaceṣṭe śabde ca vyāptyavyāptikṛtaṃ punaḥ /

5,14.161cd

sattvāder bodhakatvaṃ syād ekanyūnātirekataḥ //

5,14.162ab

tavaiva doṣaḥ syād eṣa viśeṣe yasya varttate /

5,14.162cd

sāmānyaśabdaḥ, vācyānāṃ bhedo nāpy asti vastutaḥ //

5,14.163ab (ŚV_5,14.163ab_5,14.165cd)

api caikatvanityatvapratyekasamavāyitāḥ /

5,14.163cd

nirupākhyeṣv apoheṣu kurvato 'sūtrakaḥ paṭaḥ //

5,14.164ab

tasmād yeṣv eva śabdeṣu nañyogas teṣu kevalam /

5,14.164cd

bhaved anyanivṛttyaṃśaḥ svātmaivānyatra gamyate //

5,14.165ab

jñeyārthānyānapohatvaṃ pramāṅgatvāt tvagādivat /

5,14.165cd

yenoktaṃ tasya nañyuktaiḥ śabdaiḥ syād vyabhicāritā //

5,14.166ab (ŚV_5,14.166ab_5,14.168cd)

pakṣīkuryād yadā sarvāṃs tadāthāvītahetubhiḥ /

5,14.166cd

anaikānto virodhaś ca sarvalokaprasiddhitaḥ //

5,14.167ab

nāpohata itīdaṃ ca kārakatvena ced bhavet /

5,14.167cd

kevalāpohabuddher vā tataḥ syāt siddhasādhyatā //

5,14.168ab

athānyāpohavatyarthe vṛttir nāstīti sādhyate /

5,14.168cd

tataḥ prāk pakṣabādhaḥ syād gotve 'thāśvādyabhāvataḥ //

5,14.169ab (ŚV_5,14.169ab_5,14.171cd)

sādhyahīnaś ca dṛṣṭāntaś cakṣurādy api tasya hi /

5,14.169cd

varttate 'pohavatyeva taṃ yady api na budhyate //

5,14.170ab

athānyāpohanirbhāsā na buddhiḥ siddhasādhanam /

5,14.170cd

apoharūpam apy etad vastv ity eva hi gamyate //

5,14.171ab

athāpohanimittāsya vṛttir arthe niṣidhyate /

5,14.171cd

vyatirekāṅgateṣṭatvāt punaḥ prāk pakṣabādhanam //

5,14.172ab (ŚV_5,14.172ab_5,14.176cd)

anumāne tathā caitad ity anaikāntiko bhavet /

5,14.172cd

sandehabādhajātena pratyakṣeṇāpi cetasā //

5,14.173ab

viruddhatā ca hetoḥ syāt, śabdaḥ śrotrādivad yataḥ /

5,14.173cd

ātmāntaḥ karaṇākāśaiḥ svavācitvaṃ jahāti vāḥ //

5,14.174ab

vidhirūpapravṛttir vā śabdo 'pohena varttate /

5,14.174cd

anumānāṅgabhūtatvād yathaiva pratiṣedhakaḥ //

5,14.175ab

jātiṃ vā na bravīty eṣa vyaktiṃ vā tadviśeṣitām /

5,14.175cd

pramāyām aṅgabhūtatvāt tvakśrotrādi yathaiva ca //

5,14.176ab

evaṃ sādhanamārgeṇa vācyāvācyanirūpaṇā /

5,14.176cd

nāvātiṣṭhata ity atra kathyate lokavartmanā //

5,15

<vanavāda (VAV)>

5,15.1ab (ŚV_5,15.1ab_5,15.4ab)

sāsnādibhir viśiṣṭatvam ākṛter ucyate katham /

5,15.1cd

yadāvayavisambandhi gotvaṃ nāvayave sthitam //

5,15.2ab

ekāvayavisambandhas teṣāṃ gotvena vidyate /

5,15.2cd

tenāsādhāraṇatvāt te syur gotvasyopalakṣaṇam //

5,15.3ab

piṇḍe sattādijātīnāṃ bahvīnāṃ samavetatā /

5,15.3cd

tābhyo viśiṣyate gotvaṃ sāsnādibhir asaṃśayam //

5,15.4ab

na caite vyañjakās tasya guṇavad vā viśeṣaṇam /

5,15.4cd (ŚV_5,15.4cd_5,15.7ab)

tathā hi nāgṛhīteṣu teṣu syād gotvabodhanam //

5,15.5ab

teṣāṃ ca vyañjakaiḥ svaiḥ syāt punargrahaṇakalpanā /

5,15.5cd

tathā satyanavasthā syāt na syād gotvāvadhāraṇam //

5,15.6ab

sarveṣu ca gṛhīteṣu sāsnādiṣu bhavenmatiḥ /

5,15.6cd

gotve, na caiṣu sarveṣu yugapad buddhisambhavaḥ //

5,15.7ab

tasmāt sadbhāvamātreṇa mahattvādau yathaiva dhīḥ /

5,15.7cd (ŚV_5,15.7cd_5,15.10cd)

kriyate 'vayavaiḥ piṇḍe tathā jātiguṇādiṣu //

5,15.8ab

yady evam agṛhīteṣu teṣu kiṃ sā na jāyate /

5,15.8cd

taddeśavyatirekeṇa grāhyaṃ yena na vidyate //

5,15.9ab

gṛhyamāṇe tu gotvādau nāntarīyakahetukaḥ /

5,15.9cd

sāsnādeḥ kasya cid bodhas taddeśatvena jāyate //

5,15.10ab

tadanatyantabhedād vā tadviśiṣṭeti kīrtyate /

5,15.10cd

bādhaḥ parānumānasya na pratyakṣeti bodhyate //

5,15.11ab (ŚV_5,15.11ab_5,15.13cd)

pareṣāṃ sādhanaṃ hy atra nākṛtiḥ piṇḍataḥ pṛthak /

5,15.11cd

taddhīhānāv avijñānāt paṅktiyūthavanādivat //

5,15.12ab

sarvatra lokasiddhatvān na vācyaṃ sādhanaṃ svayam /

5,15.12cd

niṣedhatāṃ pareṣāṃ tu virodhaṃ lokato vadet //

5,15.13ab

visaṃvādo na dṛśyeta yadi pratyakṣatākṛteḥ /

5,15.13cd

pramāṇe 'pi visaṃvādāt tārkikeṣu kuto nv iyam //

5,15.14ab (ŚV_5,15.14ab_5,15.17ab)

rūpādāv api teṣāṃ hi pratyakṣatvena sammate /

5,15.14cd

vivādaḥ, naiva lokas tu jātau vipratipadyate //

5,15.15ab

vyavahārā hi dṛśyante sāmānyārthanibandhanāḥ /

5,15.15cd

dadhitakrādidānādau kauṇḍinyabrāhmaṇādiṣu //

5,15.16ab

ākṛtir jātir evātra saṃsthānaṃ na prakalpyate /

5,15.16cd

na hi vāyvagniśabdādau kiñ cit saṃsthānam iṣyate //

5,15.17ab

anyadanyac ca saṃsthānaṃ pratipiṇḍaṃ pratīyate /

5,15.17cd (ŚV_5,15.17cd_5,15.20cd)

saṃyogātmakatāyāṃ tu vibhāgeṣu vinaśyati //

5,15.18ab

atha saṃsthānasāmānyam, aśvādāv api tatsamam /

5,15.18cd

na gotvena vinā hy etad vyavacchinnaṃ pratīyate //

5,15.19ab

sarvapratikṛtīnāṃ ca saṃsthāne saty apīdṛśe /

5,15.19cd

na gotvādimatir dṛṣṭā, tasmāj jātiḥ pṛthak tataḥ //

5,15.20ab

rucakādiṣu sāmānyaṃ rucakatvād yudāhṛtam /

5,15.20cd

bhinneṣu caiṣu sāmānyaṃ suvarṇatvaṃ pratīyate //

5,15.21ab (ŚV_5,15.21ab_5,15.23cd)

vardhamānakabhaṅge ca rucakaḥ kriyate yadā /

5,15.21cd

tadā pūrvārthinaḥ śokaḥ prītiś cāpy uttarārthinaḥ //

5,15.22ab

hemārthinas tu mādhyasthaṃ tasmād vastu trayātmakam /

5,15.22cd

notpādasthitibhaṅgānām abhāve syān matitrayam //

5,15.23ab

na nāśena vinā śoko notpādena vinā sukham /

5,15.23cd

sthityā vinā na mādhyasthyam, tena sāmānyanityatā //

5,15.24ab (ŚV_5,15.24ab_5,15.27ab)

mudgamāṣatilādau ca yatra bhedo na lakṣyate /

5,15.24cd

tatraikabuddhinirgrāhyā jātir indriyagocaraḥ //

5,15.25ab

ārād dṛṣṭe ca puruṣe sandeho brāhmaṇādiṣu /

5,15.25cd

na syād yadi na gṛhyeta sāmānyaṃ cakṣurādinā //

5,15.26ab

tasyopalakṣaṇaṃ cāpi kva cit kena cid iṣyate /

5,15.26cd

rūpādīnāṃ viśeṣeṇa deśakālādy apekṣayā //

5,15.27ab

suvarṇaṃ bhidyate rūpāt tāmratvāder asaṃśayam /

5,15.27cd (ŚV_5,15.27cd_5,15.30cd)

tailād ghṛtaṃ vilīnaṃ ca gandhena ca rasena ca //

5,15.28ab

bhasmapracchādito vahniḥ sparśanenopalabhyate /

5,15.28cd

aśvatvādau ca dūrasthe niścayo jāyate svanaiḥ //

5,15.29ab

saṃsthānena ghaṭatvādi brāhmaṇatvādi yonitaḥ /

5,15.29cd

kva cid ācārataś cāpi samyag rājānupālitāt //

5,15.30ab

pratyekasamavetatvaṃ dṛṣṭatvān na virotsyate /

5,15.30cd

tathā saty api nānātvaṃ naikabuddher bhaviṣyati //

5,15.31ab (ŚV_5,15.31ab_5,15.33cd)

na hi sambandhibhedena svarūpaikatvabādhanam /

5,15.31cd

vibhutvāvayavābhāvau pratipādyau ca śabdavat //

5,15.32ab

yathā ca vyatirekaiva dṛśyamānā punaḥ punaḥ /

5,15.32cd

kālabhede 'py abhinnaiva jātir bhinnāśrayā satī //

5,15.33ab

kārtsyāvayavaśo vṛttiḥ praṣṭuṃ jātau na yujyate /

5,15.33cd

na hi bhedavinirmukte kārtsnyabhāgavikalpanam //

5,15.34ab (ŚV_5,15.34ab_5,15.37ab)

tasmād vyaktiṣu jātīnāṃ vṛttir astīti gamyate /

5,15.34cd

viśeṣāvasarābhāvāt tanmātraivāvatiṣṭhate //

5,15.35ab

yā cāvayavaśo vṛttiḥ sraksūtrādiṣu dṛśyate /

5,15.35cd

bhūtakaṇṭhaguṇādeś ca pratipiṇḍaṃ samāptitaḥ //

5,15.36ab

tatrāvayavayogitvam avibhutvaṃca kāraṇam /

5,15.36cd

ākṛtes tadabhāvena na prasaktamado dvayam //

5,15.37ab

na ca dvaividhyam eveti vṛtter asti niyāmakam /

5,15.37cd (ŚV_5,15.37cd_5,15.40ab)

trividhāpi hi dṛṣṭatvāt sambhaved dvividhā yathā //

5,15.38ab

itaratra na dṛṣṭaṃ cet sragādiṣv api tatsamam /

5,15.38cd

naiva hy anyonyatulyatvaṃ tayor nāpy anayā saha //

5,15.39ab

na hy anyasminn adṛṣṭatvād vahner auṣṇyaṃ praṇaśyati /

5,15.39cd

na cānumānagamyeyaṃ vāñched yena nidarśanam //

5,15.40ab

svarūpataś ca dṛṣṭāyā vṛtter na pararūpataḥ /

5,15.40cd (ŚV_5,15.40cd_5,15.43cd)

nirākriyopapadyeta tadviśeṣam apaśyatām //

5,15.41ab

aṅgāṅgāsambhavāc cāpi yā pradhānanirākriyā /

5,15.41cd

sā 'yuktaiva, anumānena pratyakṣajñānabādhanāt //

5,15.42ab

tasmād asambhavo yasya tanmātrasyaiva bādhanam /

5,15.42cd

yuktaṃ na tāvatānyo 'pi sambhavan bādham arhati //

5,15.43ab

tena vaiśeṣikoktāpi jātiḥ sarvagatā satī /

5,15.43cd

vyajyate yatra piṇḍena varṇavat tatra gṛhyate //

5,15.44ab (ŚV_5,15.44ab_5,15.47ab)

tasmāt piṇḍeṣu gobuddhir ekagotvanibandhanā /

5,15.44cd

gavābhāsaikarūpyābhām ekagopiṇḍabuddhivat //

5,15.45ab

na śābaleyād gobuddhis tato 'nyālambanāpi vā /

5,15.45cd

tadabhāve 'pi sadbhāvād ghaṭe pārthivabuddhivat //

5,15.46ab

pratyekasamavetārthaviṣayā vāpi gomatiḥ /

5,15.46cd

pratyekaṃ kṛtsnabuddhitvāt pratyekavyaktibuddhivat //

5,15.47ab

pratyekasamavetāpi jātir ekaikabuddhitaḥ /

5,15.47cd (ŚV_5,15.47cd_5,15.50cd)

nañyukteṣv api vākyeṣu brahmaṇādinivartanam //

5,15.48ab

na ca sādṛśyaviṣayā godhīs tādrūpyajanmataḥ /

5,15.48cd

prāmāṇye sati yadvad dhi pratyabhijñaikavastuni //

5,15.49ab

naikarūpamatir gotve mithyā vaktuṃ ca śakyate /

5,15.49cd

nātra kāraṇadoṣo 'sti bādhakapratyayo 'pi vā //

5,15.50ab

yadā vyaktyatirekeṇa grāhyatvād anyatākṛteḥ /

5,15.50cd

vanavannāsty anaikāntāt tatrāsambaddhatā katham //

5,15.51ab (ŚV_5,15.51ab_5,15.53cd)

sādhanaṃ cen mayocyeta yujyeta vyabhicāritā /

5,15.51cd

dūṣaṇatvadhiyā tv etad asambaddhatvam ucyate //

5,15.52ab

nāstitvahetor uktaiṣā pratyakṣeṇa viruddhatā /

5,15.52cd

parasya sādhanaṃ hy atra yat tat pūrvam udāhṛtam //

5,15.53ab

pratyakṣābhāsatā cātra naivāsti vanabuddhivat /

5,15.53cd

kasya cin na hi mithyātvāt sarvaṃ mithyety asaṅgatiḥ //

5,15.54ab (ŚV_5,15.54ab_5,15.56cd)

yathā vanādibuddhīnāṃ mithyātvān na rasādidhīḥ /

5,15.54cd

mithyaivaṃ jātibuddhiḥ syād viśeṣo vābhidhīyatām //

5,15.55ab

vṛkṣebhyo vyatirekeṇa vane yaikamatir bhavet /

5,15.55cd

dūratvadoṣāt tatra syād ākṛtau tu na vidyate //

5,15.56ab

sannikṛṣṭasya vṛkṣeṣu buddhyekatvaṃ nivartate /

5,15.56cd

kena cit tu prakāreṇa jātibuddhir na naśyati //

5,15.57ab (ŚV_5,15.57ab_5,15.59cd)

yaikatvadhīr vinā śabdāt saivaṃ tāvan nirākṛtā /

5,15.57cd

vanaśabdānuraktā tu madhyasthasyāpi jāyate //

5,15.58ab

mithyātvakalpanā tv asyāḥ pratyakṣāder asambhavāt /

5,15.58cd

jātiḥ sarvapramāṇais tu tadrūpaivāvagamyate //

5,15.59ab

pramāṇāntaradṛṣṭe ca padam arthe prayujyate /

5,15.59cd

tasmād dṛṣṭe prayuktasya mithyātvaṃ syād vanādiṣu //

5,15.60ab (ŚV_5,15.60ab_5,15.62cd)

ke cin nityaṃ vanaikatvaṃ śabdagamyaṃ samāśritāḥ /

5,15.60cd

anyaiḥ saṅgatyabhāve 'pi satyaṃ tat syād rasādivat //

5,15.61ab

mithyātvaṃ yadasaṅgatyā tadajñāne prasajyate /

5,15.61cd

jñāyamānasya doṣas tu na tu kaś cid asaṅgateḥ //

5,15.62ab

pramāṇāntaragamye 'rthe padaṃ nityaṃ prayujyate /

5,15.62cd

dharmo 'yaṃ na ca sarveṣāṃ padānām abhyupeyate //

5,15.63ab (ŚV_5,15.63ab_5,15.65cd)

asty eva saṅgatiś cātra vṛkṣā hi bahavo vanam /

5,15.63cd

te pramāṇāntarāj jñātāḥ, saṃkhyā caiṣānyavastuni //

5,15.64ab

nānekasyaikaśabdyaṃ ced, ekaśeṣavad iṣyatām /

5,15.64cd

tatra saṃkhyāvivṛddhiś ced, astu tanmātravarjanam //

5,15.65ab

tasmāt sāmānyadṛṣṭena siddhaikatvasya saṅgatiḥ /

5,15.65cd

tenānyānavagamyāpi saṃkhyā syāt sūryayānavat //

5,15.66ab (ŚV_5,15.66ab_5,15.68cd)

ke cid bahutvasāmānyam āhur vṛkṣasthitaṃ vanam /

5,15.66cd

tatra caikatvam asty eva, vanatvaṃ vāpi vidyate //

5,15.67ab

vināpy ekāśrayatvena yathaivāvayavo tathā /

5,15.67cd

asaṃyuktair abhivyaktir dṛṣṭatvān na virotsyate //

5,15.68ab

anyatrāpi ca tadbuddheḥ sāmānyaṃ tad abhaviṣyati /

5,15.68cd

yathā ca bhramaṇatvādibhaṅgiṣv avayaveṣv api //

5,15.69ab (ŚV_5,15.69ab_5,15.72ab)

vyaktaṃ nānāśrayatve 'pi gṛhyate vanatā tathā /

5,15.69cd

yadvaikakāryahetutvād ekagośabdavad vanam //

5,15.70ab

nityaṃ ye vyastavijñātā vṛkṣā neṣṭā hi te vanam /

5,15.70cd

yad vā lakṣaṇayaikatvaṃ deśakālakriyādibhiḥ //

5,15.71ab

dravyaikatvād vināpīṣṭaṃ paṅktiyūthavanādiṣu /

5,15.71cd

vṛkṣāṇāṃ samudāye ca vanadhīr jāyate yathā //

5,15.72ab

naivaṃ gosamudāye 'pi gotvadhīr upajāyate /

5,15.72cd (ŚV_5,15.72cd_5,15.75ab)

yādṛśī vṛkṣadhīs tatra gotvadhīr api tādṛśī //

5,15.73ab

vanavan nāpṛthaksiddheḥ samudāyatvakalpanā /

5,15.73cd

na ca sāsnādisaṅghātas tadbuddhyālambanaṃ bhavet //

5,15.74ab

kṣīṇeṣu piṇḍabuddhyaiṣu tatsāmānye hi gotvadhīḥ /

5,15.74cd

tenāvayavyabhāve 'pi sāmānyaṃ vyatiricyate //

5,15.75ab

pūrvoktād eva tu nyāyāt sidhyed atrāvayavy api /

5,15.75cd (ŚV_5,15.75cd_5,15.78ab)

tasyāpy atyantabhinnatvaṃ na syād avayavaiḥ saha //

5,15.76ab

vyaktibhyo jātivac caiṣa na niṣkṛṣṭaḥ pratīyate /

5,15.76cd

kaiś cid avyatiriktatvaṃ kaiś cic ca vyatiriktatā //

5,15.77ab

dūṣitā sādhitā vāpi na ca tatra balābalam /

5,15.77cd

kadā cin niścitaṃ kaiś cit tasmān madhyasthatā varam //

5,15.78ab

tato 'nyānanyate nasya sto na staś ceti kīrttyate /

5,15.78cd (ŚV_5,15.78cd_5,15.81cd)

tasmāc citravadevāsya mṛṣā syād ekarūpatā //

5,15.79ab

vastvanekatvavādāc ca na sandindhāpramāṇatā /

5,15.79cd

jñānaṃ sandihyate yatra tatra na syāt pramāṇatā //

5,15.80ab

ihānaikāntikaṃ vastv ityevaṃ jñānaṃ suniścitam /

5,15.80cd

niṣkṛṣyāvayavān buddhyā yāvayavyapratītatā //

5,15.81ab

buddhisthatvād vināśasya saulūkyasyāpi yujyate /

5,15.81cd

vṛttiś cāvayaveṣv asya vyāsajyaiva pratīyate //

5,15.82ab (ŚV_5,15.82ab_5,15.84cd)

tataḥ kārtsnyādisampraśnaḥ pratyākhyeyo 'tra jātivat /

5,15.82cd

sāsnādiguṇahetuś cen nānyasmin gotvadhīr bhavet //

5,15.83ab

bhinna eva hi sāsnādiḥ piṇḍāt piṇḍāntareyataḥ /

5,15.83cd

na cāvayavasāmānyaṃ pareṣām upapadyate //

5,15.84ab

tasmāt sāsnādito 'nyena gotvadhīr upajanyate /

5,15.84cd

vanāntareṣa yā buddhir vanam ity upajāyate //

5,15.85ab (ŚV_5,15.85ab_5,15.87cd)

tasyās tad eva vṛkṣatvaṃ grāhyaṃ bahvāśrayaṃ viduḥ /

5,15.85cd

ekatve 'py ākṛter yadvad bahutvaṃ vyaktyapekṣayā //

5,15.86ab

bahutve hi tathā vyakter ekatvaṃ jātyapekṣayā /

5,15.86cd

ekānekābhidhāne ca śabdā niyataśaktayaḥ //

5,15.87ab

ke cid vyaktiṃ tv asaṃkhyākāṃ gamayanty ambarādiṣu /

5,15.87cd

eko vrīhiḥ suniṣpannaḥ iti jātiṃ svasaṃkhyayā //

5,15.88ab (ŚV_5,15.88ab_5,15.91ab)

patnīsannahanādau tu vyaktim ākṛtisaṃkhyayā /

5,15.88cd

kapiñjalādijātes tu pratītir vyaktisaṃkhyayā //

5,15.89ab

vyaktijātī vadanty anye dravyāvayavasaṃkhyayā /

5,15.89cd

asmān iti yathaikasmin pāśānaditir ity api //

5,15.90ab

tatra vrīhyādiśabdānāṃ saṃkhyāyogo yathāruci /

5,15.90cd

vanadārādiśabdās tu pravartante vyavasthayā //

5,15.91ab

jaṅgame sthāvare cārthe yathā yūthavanādayaḥ /

5,15.91cd (ŚV_5,15.91cd_5,15.94cd)

tatra vyaktau ca jātau ca dārādiś cet prayujyate //

5,15.92ab

vyakter avayavānāṃ ca saṃkhyām ādāya vartate /

5,15.92cd

vanaśabdaḥ punarvyaktīr jātisaṃkhyāviśeṣitāḥ //

5,15.93ab

bahvīrāhātha vā jātiṃ bahuvyaktisamāśrayām /

5,15.93cd

evaṃ paṅktyādiśabdānāṃ saṃyogādi viśeṣaṇam //

5,15.94ab

sarveṣāṃ kiñ cid astīti na nirālambanaikadhīḥ /

5,15.94cd

tulyaṃ pratyakṣayā ''kṛtyā vane yat tadasad yadi //

5,15.95ab (ŚV_5,15.95ab_5,15.97cd)

vṛkṣās tatra tayā tulyā iti śūnyatvavāditā /

5,15.95cd

pratyakṣābhāsagamyatvād vṛkṣebhyo 'nyat tu tadvanam //

5,15.96ab

nā''kṛtyā saha tasyāsti sparddhā pratyakṣagamyayā /

5,15.96cd

athā''kṛtyā vanaṃ tulyaṃ sadbhāvena prasajyate /

5,15.96ef

jātipakṣavimokena vanasiddhāntadūṣaṇam //

5,15.97ab

iti nigaditam etallokasiddhaiḥ padārthair vyavahṛtir iha śāstre na svatantrābhyupetaiḥ /

5,15.97cd

bhavati ca janadṛṣṭyā jātipaṅktyādibhedo yadi tu na ghaṭate 'sau naiva bādho 'sti kaś cit //

5,16

<sambandhākṣepaparihāra (SAP)>

5,16.1ab (ŚV_5,16.1ab_5,16.3cd)

bhavetāṃ nāma śabdārthau yāvetāvuditau tvayā /

5,16.1cd

yadarthas tu prayāso 'yaṃ sa sambandho nirūpyatām //

5,16.2ab

pūrvam evopadiṣṭaḥ san sambandhaḥ kin tu pṛcchyate /

5,16.2cd

svarūpākathanāc caitad uttaraṃ nopapadyate //

5,16.3ab

kim auṣadhaṃ jvarasyeti pṛṣṭo yadi vaded idam /

5,16.3cd

yenāsau naśyatīty evaṃ kiṃ tena kathitaṃ bhavet //

5,16.4ab (ŚV_5,16.4ab_5,16.6cd)

tatra ke cid vanty eva pūrvatrāparitoṣataḥ /

5,16.4cd

praśnaḥ punarupakrāntaḥ sambandhāntaram icchatā //

5,16.5ab

yaḥ saṃjñāsaṃjñisambandhaḥ pratītyuttaro yataḥ /

5,16.5cd

sā cānyapūrvikā tasmān nāsya pratyāyanāṅgatā //

5,16.6ab

ajānāno 'pi saṃjñātvaṃ sambandhāntaradarśanāt /

5,16.6cd

buddhyate 'rthaṃ tataḥ paścāt kaś cit saṃjñeti manyate //

5,16.7ab (ŚV_5,16.7ab_5,16.9cd)

tam evānyo 'vinābhāvam atra sambandham icchati /

5,16.7cd

na hi tasmād vinā śabde jñāte syād arthabodhanam //

5,16.8ab

tattvayuktam, na bhāṣye 'sti tādṛksambandhakīrtanam /

5,16.8cd

yadi hy etāvatocyeta kiṃ nānuktaḥ pratīyate //

5,16.9ab

prayuktaś cāvinābhāvasaṃjñā lokāt tu gamyate /

5,16.9cd

saṃjñetyagamyamāne 'pi gamakatvaṃ pratīyate //

5,16.10ab (ŚV_5,16.10ab_5,16.12cd)

tasmāt sa eva śabdārthacintāvyavahito 'dhunā /

5,16.10cd

nityānityavicārārthaṃ sambandhaḥ smāryate punaḥ //

5,16.11ab

yacchabde jñāta ity evaṃ śaktir evātra kīrtyate /

5,16.11cd

kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ vā yat tasyārthābhidhāṃ prati //

5,16.12ab

svato naivāsti śaktatvaṃ vācyāvācakayor mithaḥ /

5,16.12cd

pratītiḥ samayāt puṃsāṃ bhaved akṣinikocavat //

5,16.13ab (ŚV_5,16.13ab_5,16.15cd)

samayaḥ pratimartyaṃ yā pratyuccāraṇam eva vā /

5,16.13cd

kriyate jagadādau vā sakṛdekena kena cit //

5,16.14ab

pratyekaṃ vāpi sambandho bhidyetaiko 'tha vā bhavet /

5,16.14cd

ekatve kṛtako na syād, bhinnaś ced bhedadhīr bhavet //

5,16.15ab

bhinnatve pratisambandhaṃ śaktiḥ kalpyābhidhā prati /

5,16.15cd

ekasmin jñātaśaktau vā nānyenārthamatir bhavet //

5,16.16ab (ŚV_5,16.16ab_5,16.18cd)

atha yo yasya puṃsaḥ syāt sa tena pratipadyate /

5,16.16cd

yasyānekena sambandhaḥ kṛtas tasya kathaṃ bhavet //

5,16.17ab

ekārthānāṃ vikalpaś cet, netarātyantabādhanāt /

5,16.17cd

samuccayo 'pi naiteṣāṃ vyavahāre 'vagamyate //

5,16.18ab

kiñ cid evaikamādāya vyavahāro hi dṛśyate /

5,16.18cd

bahubhiḥ kṛtasambandhe na caiko gamako bhavet //

5,16.19ab (ŚV_5,16.19ab_5,16.21cd)

śabdārthayor abhede 'pi pumbahutve 'pi kartari /

5,16.19cd

nāyaṃ veti matir dṛṣṭā vikalpo 'to na yujyate //

5,16.20ab

gośabde sakṛdukte ca bhinneṣu pratipattṛṣu /

5,16.20cd

vikalpyamāne sambandhe kaś cid budhyeta netare //

5,16.21ab

samuccayo nṛbhedāc cet, na, vaktraikyād asambhavāt /

5,16.21cd

vaktṛśrotṛdhiyor bhedād vyavahāraś ca duṣyati //

5,16.22ab (ŚV_5,16.22ab_5,16.24cd)

vaktur anyo hi sambandho buddhau śrotus tathāparaḥ /

5,16.22cd

śrotuḥ kartuṃ ca sambandhaṃ vaktā kaṃ pratipadyatām //

5,16.23ab

pūrvadṛṣṭo hi yas tena śrotur naiva karoti tam /

5,16.23cd

yaṃ karoti navaṃ so 'pi na dṛṣṭaḥ pratipādakaḥ //

5,16.24ab

sarvathā śrotṛsiddhiś ced, asiddhaṃ netaro vadet /

5,16.24cd

ghaṭādāv api tulyaṃ cet, na, sāmānyaprasiddhitaḥ //

5,16.25ab (ŚV_5,16.25ab_5,16.27cd)

yady api jñātasāmarthyā vyaktiḥ kartuṃ na śakyate /

5,16.25cd

kriyate yā na tasyāś ca śaktiḥ kārye 'vadhāritā //

5,16.26ab

tathāpy ākṛtitaḥ siddhā śaktir utpādanādiṣu /

5,16.26cd

tasyā na cādimattāsti, sambandhas tvādimāṃs tava //

5,16.27ab

yadi tatrāpi sāmānyaṃ nityam abhyupagamyate /

5,16.27cd

tathāpy asmanmataṃ siddham, na tu dvyākārasambhavaḥ //

5,16.28ab (ŚV_5,16.28ab_5,16.30cd)

śaktir eva hi sambandho bhedaś cāsyā na vidyate /

5,16.28cd

sā hi kāryānumeyatvāt tadbhedam anuvartate //

5,16.29ab

anyathānupapattyā ca śaktisadbhāvakalpanam /

5,16.29cd

na caikayaiva siddhe 'rthe bahvīnāṃ kalpaneṣyate //

5,16.30ab

sambandhākhyānakāle ca gośabdādāv udīrite /

5,16.30cd

ke cit sambandhabuddhyārthaṃ buddhyante nāpare tathā //

5,16.31ab (ŚV_5,16.31ab_5,16.33cd)

tatra sambandhanāstitve sarvo 'rthaṃ nāvadhārayet /

5,16.31cd

astitve sarvabodhaś cet, na kaiś cid anupagrahāt //

5,16.32ab

jñāpakatvād dhi sambandhaḥ svātmajñānam apekṣate /

5,16.32cd

tenāsau vidyamāno 'pi nāgṛhītaḥ prakāśakaḥ //

5,16.33ab

vidyamānasya cārthasya dṛṣṭam agrahaṇaṃ kva cit /

5,16.33cd

na tv atyantāsato 'stitvaṃ kāṃś cit pratyupapadyate //

5,16.34ab (ŚV_5,16.34ab_5,16.36cd)

viruddhau sadasadbhāvau na syātām ekavastuni /

5,16.34cd

nanu tulyaṃ virodhitvaṃ jñātājñātatvayor api //

5,16.35ab

jñānaṃ hi puruṣādhāraṃ tadbhedān na virotsyate /

5,16.35cd

puruṣāntarasaṃsthaṃ ca nājñānaṃ tena bādhyate //

5,16.36ab

sambandhādhāratāyāṃ ca virodhaḥ sadasattvayoḥ /

5,16.36cd

pratyuktatvāc ca bhedasya tadvaśān nāvirodhitā //

5,16.37ab (ŚV_5,16.37ab_5,16.39cd)

andhānandhasamīpasthaḥ śuklo 'ndhair nāvagamyate /

5,16.37cd

gamyate cetarais tasya sadasattvena tāvatā //

5,16.38ab

śaktyaśaktyor narāṇāṃ tu bhedāt tatrāvirodhitā /

5,16.38cd

na hy anyo darśanasyāsti sambandhād dhetur atra hi //

5,16.39ab

evam evendriyais tulyaṃ vyavahāropalambhanam /

5,16.39cd

yeṣāṃ syāt te 'vabhotsyante tato 'rthaṃ netare 'ndhavat //

5,16.40ab (ŚV_5,16.40ab_5,16.43ab)

ādhānavat sakṛś caitat tantreṇopakariṣyati /

5,16.40cd

smaraṇaṃ bhetsyate cāsya vahnipraṇayanādivat //

5,16.41ab

sarveṣām anabhijñānāṃ pūrvapūrvaprasiddhitaḥ /

5,16.41cd

siddhaḥ sambandha ity evaṃ sambandhādir na vidyate //

5,16.42ab

pratyuccāraṇanirvṛttir bhāṣya eva nirākṛtā /

5,16.42cd

sargādau ca kriyā nāsti, tādṛkkālo hi neṣyate //

5,16.43ab

yadi tv ādau jagat sṛṣṭvā dharmādharmau sasādhanau /

5,16.43cd (ŚV_5,16.43cd_5,16.46ab)

yathā śabdārthasambandhān vedān kaś cit pravartayet //

5,16.44ab

jagaddhitāya vedasya tathā kiñ cin na duṣyati /

5,16.44cd

sarvajñavat tu dussādham ity atraitan na saṃśritam //

5,16.45ab

yadā sarvam idaṃ nāsīt kvāvasthā tatra gamyatām /

5,16.45cd

prajāpateḥ kva vā sthānaṃ kiṃ rūpaṃ ca pratīyatām //

5,16.46ab

jñātā ca kas tadā tasya yo janān bodhayiṣyati /

5,16.46cd (ŚV_5,16.46cd_5,16.49ab)

upalabdher vinā caitat katham adhyavasīyatām //

5,16.47ab

pravṛttiḥ katham ādyā ca jagataḥ sampratīyate /

5,16.47cd

śarīrāder vinā cāsya katham icchāpi sarjane //

5,16.48ab

śarīrādy atha tasya syāt, tasyotpattir na tatkṛtā /

5,16.48cd

tadvadanyaprasaṅgo 'pi, nityaṃ yadi tad iṣyate //

5,16.49ab

pṛthivyādāv anutpanne kimmayaṃ tatpunarbhavet /

5,16.49cd (ŚV_5,16.49cd_5,16.52cd)

prāṇināṃ prāyaduḥkhā ca sisṛkṣāsya na yujyate //

5,16.50ab

sādhanaṃ cāsya dharmādi tadā kiñ canna vidyate /

5,16.50cd

na ca nissādhanaḥ kartā kaś cit sṛjati kiñ cana //

5,16.51ab

nādhāreṇa vinā sṛṣṭirūrṇanābher apīṣyate /

5,16.51cd

prāṇināṃ bhakṣaṇāc cāpi tasya lālā pravarttate //

5,16.52ab

abhāvāc cānukampyānāṃ nānukampāsya jāyate /

5,16.52cd

sṛjec ca śubham evaikam anukampāprayojitaḥ //

5,16.53ab (ŚV_5,16.53ab_5,16.55cd)

athāśubhād vinā sṛṣṭiḥ sthitir vā nopapadyate /

5,16.53cd

ātmādhīnābhyupāye hi bhavet kiṃ nāma dṛṣkaram //

5,16.54ab

tathā cāpekṣamāṇasya svātantryaṃ pratihanyate /

5,16.54cd

jagac cāsṛjatas tasya kiṃ nāmeṣṭaṃ na sidhyati //

5,16.55ab

prayojanam anuddiśya na mando 'pi pravartate /

5,16.55cd

evam eva pravṛttiś cec caitanyenāsya kiṃ bhavet //

5,16.56ab (ŚV_5,16.56ab_5,16.58cd)

krīḍārthāyāṃ pravṛttau ca vihanyeta kṛtārthatā /

5,16.56cd

bahuvyāpāratāyāṃ ca kleśo bahutaro bhavet //

5,16.57ab

saṃhārecchāpi caitasya bhaved apratyayāt punaḥ /

5,16.57cd

na cakaiś cid asau jñātuṃ kādā cid api śakyate //

5,16.58ab

svarūpeṇopalabdhe 'pi sraṣṭṛtvaṃ nāvagamyate /

5,16.58cd

sṛṣṭyādyāḥ praṇino ye ca budhyantāṃ kiṃ nu te tadā //

5,16.59ab (ŚV_5,16.59ab_5,16.61cd)

kuto vayam ihotpannāḥ iti tāvan na jānate /

5,16.59cd

prāgavasthāṃ ca jagataḥ sraṣṭṛtvaṃ ca prajāpateḥ //

5,16.60ab

na ca tadvacanenaiṣāṃ pratipattiḥ suniścitā /

5,16.60cd

asṛṣṭvāpi hy asau brūyād ātmaiśvaryaprakāśanāt //

5,16.61ab

evaṃ vedo 'pi tatpūrvastatsadbhāvādibodhane /

5,16.61cd

sāśaṅko na pramāṇaṃ syāt, nityasya vyāpṛtiḥ kutaḥ //

5,16.62ab (ŚV_5,16.62ab_5,16.64cd)

yadi prāg apy asau tasmād arthādāsīn na tena saḥ /

5,16.62cd

sambaddha iti tasyānyas tadartho 'nyaprarocanā //

5,16.63ab

stutivākyakṛtaś caiṣa janānāṃ mativibhramaḥ /

5,16.63cd

paurvāparyāparāmṛṣṭaḥ śabdo 'nyāṃ kurute matim //

5,16.64ab

upākhyānādirūpeṇa vṛttir vedavad eva naḥ /

5,16.64cd

dharmādau bhāratādīnāṃ bhrāntis tebhyo 'py ato bhavet //

5,16.65ab (ŚV_5,16.65ab_5,16.68ab)

ākhyānānupayogitvāt teṣu sarveṣu vidyate /

5,16.65cd

stutinindāśrayaḥ kaś cid vedas tac codito 'pi vā //

5,16.66ab

vedasyādipravṛttau ca nākṛtatvamatir bhavet /

5,16.66cd

pralayeṣu sthitiś cāsya sāśaṅkā syāt prajāpatau //

5,16.67ab

kartṛsargavināśānām athānāditvakalpanā /

5,16.67cd

saivaṃ yuktāyathedānīṃ bhūtānāṃ dṛśyate kramāt //

5,16.68ab

pralaye 'pi pramāṇaṃ naḥ sarvocchedātmake na hi /

5,16.68cd (ŚV_5,16.68cd_5,16.71ab)

na ca prayojanaṃ tena syāt prajāpatikarmaṇā //

5,16.69ab

na ca karmavatāṃ yuktā sthitis tadbhogavarjitā /

5,16.69cd

karmāntaraniruddhaṃ hi phalaṃ na syāt kriyāntarāt //

5,16.70ab

sarveṣāṃ tu phalāpetaṃ na sthānam upapadyate /

5,16.70cd

na cāpy anupabhogo 'sau kasya cit karmaṇaḥ phalam //

5,16.71ab

aśeṣakarmanāśe vā punaḥ sṛṣṭir na yujyate /

5,16.71cd (ŚV_5,16.71cd_5,16.74ab)

karmāṇāṃ vāpy abhivyaktau kiṃ nimittaṃ tadā bhavet //

5,16.72ab

īśvarecchā yadīṣyeta, saiva syāl lokakāraṇam /

5,16.72cd

īśvarecchāvaśitve hi niṣphalā karmakalpanā //

5,16.73ab

na cānimittayā yuktam utpattuṃ hīśvarecchayā /

5,16.73cd

yad vā tasyā nimittaṃ yat tad bhūtānāṃ bhaviṣyati //

5,16.74ab

sanniveśaviśiṣṭānām utpattiṃ yo gṛhādivat /

5,16.74cd (ŚV_5,16.74cd_5,16.77ab)

sādhayec cetanādhiṣṭhāṃ dehānāṃ tasya cottaram //

5,16.75ab

kasya cid dhetumātratvaṃ yady adhiṣṭhātṛteṣyate /

5,16.75cd

karmabhiḥ sarvajīvānāṃ tatsiddheḥ siddhasādhanam //

5,16.76ab

icchāpūrvakapakṣe 'pi, tatpūrvatvena karmaṇām /

5,16.76cd

icchānantarasiddhis tu dṛṣṭānte 'pi na vidyate //

5,16.77ab

anekāntaś ca hetus te taccharīrādinā bhavet /

5,16.77cd (ŚV_5,16.77cd_5,16.80ab)

utpattimāṃś ca taddeho dehatvād asmadādivat //

5,16.78ab

atha tasyāpy adhiṣṭhānaṃ tenaivety avipakṣatā /

5,16.78cd

aśarīro hy adhiṣṭhātā nātmā muktātmavad bhavet //

5,16.79ab

kumbhakārādyadhiṣṭhānaṃ ghaṭādau yadi ceṣyate /

5,16.79cd

neśvarādhiṣṭhitatvaṃ syād, asti cet sādhyahīnatā //

5,16.80ab

yathāsiddhe ca dṛṣṭānte bhaved dhetor viruddhatā /

5,16.80cd (ŚV_5,16.80cd_5,16.83cd)

anīśvaravināśyādikartṛmattvaṃ prasajyate //

5,16.81ab

kulālavac ca naitasya vyāpāro yadi kalpate /

5,16.81cd

acetanaḥ kathaṃ bhāvas tadicchām anurudhyate //

5,16.82ab

tasmān na paramāṇvāder ārambhaḥ syāt tadicchayā /

5,16.82cd

puruṣasya ca śuddhasya nāśuddhā vikṛtir bhavet //

5,16.83ab

svādhīnatvāc ca dharmādes tena kleśo na yujyate /

5,16.83cd

tadvaśena pravṛttau vā vyatirekaḥ prasajyate //

5,16.84ab (ŚV_5,16.84ab_5,16.86cd)

svayaṃ ca śuddharūpatvād asattvāc cānyavastunaḥ /

5,16.84cd

svapnādivadavidyāyāḥ pravṛttis tasya kiṃ kṛtā //

5,16.85ab

anyenopaplave 'bhīṣṭe dvaitavādaḥ prasajyate /

5,16.85cd

svābhāvikīm avidyāṃ tu nocchettuṃ kaś cid arhati //

5,16.86ab

vilakṣaṇopapāte hi naśyet svābhāvikī kva cit /

5,16.86cd

na tv ekātmābhyupāyānāṃ hetur asti vilakṣaṇaḥ //

5,16.87ab (ŚV_5,16.87ab_5,16.89cd)

pumānakartā yeṣāṃ tu teṣām api guṇaiḥ kriyā /

5,16.87cd

katham ādau bhavet, tatra karma tāvan na vidyate //

5,16.88ab

mithyājñānaṃ na trāsti rāgadveṣādayo 'pi vā /

5,16.88cd

manovṛttir hi sarveṣāṃ na cotpannaṃ tadā manaḥ //

5,16.89ab

karmaṇāṃ śaktyavasthānāṃ yair uktā bandhahetutā /

5,16.89cd

sā na yuktā na kāryaṃ hi śaktisthāt kāraṇād bhavet //

5,16.90ab (ŚV_5,16.90ab_5,16.92cd)

dadhiśaktir na hi kṣīre dādhikārambham arhati /

5,16.90cd

dadhyārambhasya sā hetus tato 'nyā dādhikasya tu //

5,16.91ab

kāraṇāc chaktyavasthāc ca yadi kāryaṃ prajāyate /

5,16.91cd

bandhaḥ punaḥ prasajyeta phale datte 'pi karmaṇā //

5,16.92ab

śaktyavasthatvam eveṣṭaṃ vināśe 'pi hi karmaṇām /

5,16.92cd

prāk cāpi śaktisadbhāvād anuṣṭhānaṃ vṛthā bhavet //

5,16.93ab (ŚV_5,16.93ab_5,16.95cd)

śaktyavasthaṃ ca rāgādi kiṃ neṣṭaṃ bandhakāraṇam /

5,16.93cd

karmādattaphalatvāc cet, nāvyaktim api tad vrajet //

5,16.94ab

tacchaktyaprayogitvān na jñānaṃ mokṣakāraṇam /

5,16.94cd

karmaśaktyā na hi jñānaṃ virodham upagacchati //

5,16.95ab

yady apy ajñānajanyatvaṃ karmaṇām avagamyate /

5,16.95cd

rāgādivat tathāpy eṣāṃ na jñānena nirākriyā //

5,16.96ab (ŚV_5,16.96ab_5,16.99ab)

karmakṣayo hi vijñānād ity etac cāpramāṇavat /

5,16.96cd

phalasyālpasya vā dānaṃ rājaputrāparādhavat //

5,16.97ab

adyatve 'pi hi śaktisthaṃ yadi syāt karmakāraṇam /

5,16.97cd

tataḥ pradhānakāle 'pi yujyate kāraṇābhidhā //

5,16.98ab

manovṛttir idānīṃ tu hetur nāsti ca sā tadā /

5,16.98cd

manasāṃ saṅkarāc cāpi tadā syāt karmasaṅkaraḥ //

5,16.99ab

gasmān naiṣo 'dhikārākhyo bandhahetuḥ prakalpate /

5,16.99cd (ŚV_5,16.99cd_5,16.102ab)

yogyatve 'py adhikārākhye viprayogo na yujyate //

5,16.100ab

caitanyaṃ yogyatā puṃsaḥ prakṛtes tadanātmatā /

5,16.100cd

bhoktṛbhogyatvayos te ca na tābhyām apagacchataḥ //

5,16.101ab

utpattau karmaṇāṃ ceṣṭam ajñānaṃ kāraṇaṃ yadi /

5,16.101cd

tannāśāt syād anutpattis teṣāṃ na phalavarjanam //

5,16.102ab

jñānaṃ mokṣanimittaṃ ca gamyate nendriyādinā /

5,16.102cd (ŚV_5,16.102cd_5,16.105ab)

na ca sāṅkhyādivijñānān mokṣo vedena codyate //

5,16.103ab

ātmā jñātavya ity etanmokṣārthaṃ na ca coditam /

5,16.103cd

karmapravṛttihetutvam ātmajñānasya lakṣyate //

5,16.104ab

vijñāte cāsya pārārthye yāpi nāma phalaśrutiḥ /

5,16.104cd

sārthavādo bhaved eva na svargādeḥ phalāntaram //

5,16.105ab

sukhopabhogarūpaś ca yadi mokṣaḥ prakalpyate /

5,16.105cd (ŚV_5,16.105cd_5,16.108ab)

svarga eva bhaved eṣa paryāyeṇa, kṣayo ca saḥ //

5,16.106ab

na hi kāraṇavat kiñ cid akṣayitvena gamyate /

5,16.106cd

tasmāt karmakṣayād eva hetvabhāve na mucyate //

5,16.107ab

na hy abhāvātmakaṃ muktvā mokṣanityatvakāraṇam /

5,16.107cd

na ca kriyāyāḥ kasyāś cid abhāvaḥ phalam iṣyate //

5,16.108ab

tatra jñātātmatattvānāṃ bhogāt pūrvakriyākṣaye /

5,16.108cd (ŚV_5,16.108cd_5,16.111ab)

uttarapracayāsattvād deho notpadyate punaḥ //

5,16.109ab

karmajanyopabhogārthaṃ śarīraṃ na pravartate /

5,16.109cd

tadabhāve na kaś cid dhi hetus tatrāvatiṣṭhate //

5,16.110ab

mokṣārthī na pravarteta tatra kāmyaniṣiddhyoḥ /

5,16.110cd

nityanaimittike kuryāt pratyavāyajihāsayā //

5,16.111ab

prārthyamānaṃ phalaṃ jñātaṃ na cānicchor bhaviṣyati /

5,16.111cd (ŚV_5,16.111cd_5,16.114cd)

ātmajñe caitad astīti tajjñānam upayujyate //

5,16.112ab

sargapralayavijñānaṃ samastajagadāśrayam /

5,16.112cd

svaśarīravidāṃ puṃsāṃ nādhikyenopayujyate //

5,16.113ab

tasmād adyavad evātra sargapralayakalpanā /

5,16.113cd

samastakṣayajanmabhyāṃ na sidhyatyapramāṇikā //

5,16.114ab

sarvajñavanniṣedhyā ca sraṣṭuḥ sadbhāvakalpanā /

5,16.114cd

na ca dharmādṛte tasya bhavel lokād viśiṣṭhatā //

5,16.115ab (ŚV_5,16.115ab_5,16.117cd)

na cānanuṣṭhito dharmo nānuṣṭhānam ṛte mateḥ /

5,16.115cd

na ca vedādṛte sā syād vedo na ca padādibhiḥ //

5,16.116ab

tasmāt prāg api sarve 'mī sraṣṭurāsan padādayaḥ /

5,16.116cd

syāt tatpūrvakatā cāsya caitanyād asmadādivat //

5,16.117ab

evaṃ ye yuktibhiḥ prāhus teṣāṃ durlabham uttaram /

5,16.117cd

aneṣyo vyavahāro 'yam anādir vedavādibhiḥ //

5,16.118ab (ŚV_5,16.118ab_5,16.120cd)

pratyakṣādāv upakṣīṇe yo 'numānena ḍitthavat /

5,16.118cd

sambandhitvān niyoktāraṃ gavādāv api kalpayet //

5,16.119ab

gavādiśabdasambandhaṃ sarvo 'nyasmāt prapadyate /

5,16.119cd

madvat tadvyavahāritvāt tasyaitat pratisādhanam //

5,16.120ab

devadattādiśabde 'pi prasaktaivam anāditā /

5,16.120cd

sambandhasya, balīyastvād dṛṣṭabādhān nivartate //

5,16.121ab (ŚV_5,16.121ab_5,16.123cd)

tatrāpi śaktinityatvam, niyogasya tv anityatā /

5,16.121cd

tadgatāc cāpy anityatvāc chaktau bhrāntiḥ pravartate //

5,16.122ab

gavādiṣu tu na bhrāntir niyogānāditā yataḥ /

5,16.122cd

yo yo gṛhītaḥ sarvasmāt pūrvaṃ sambandhadarśanāt //

5,16.123ab

siddhaḥ sambandha ity evaṃ sambandhādir na vidyate /

5,16.123cd

yadā cāptapraṇītatvāc chabdo 'rthaṃ pratipādayet //

5,16.124ab (ŚV_5,16.124ab_5,16.126cd)

na svaśaktyā tadāptatvaṃ mitau na smaryate katham /

5,16.124cd

yathā bauddhādayo yāvad buddhādyuktaṃ na jānate //

5,16.125ab

na tāvat pratipadyante bodhe vākyena saty api /

5,16.125cd

samaye kathyamāne 'nyair asmaranto 'pi pāṇinim //

5,16.126ab

ādaicaḥ pratipadyante vṛddhiṃ kartuṃ smṛtir vṛthā /

5,16.126cd

sūtrasthaḥ pāṇinis tatra svasaṃjñāṃ pratipādayet //

5,16.127ab (ŚV_5,16.127ab_5,16.129cd)

gauḥ sāsnādimatīty evaṃ vākyaṃ tv atra na vidyate /

5,16.127cd

asambandhāc ca sarveṣām evaṃ kartum asambhavaḥ //

5,16.128ab

tasmān na pratipattiḥ syāt kathañ cit kartṛvarjitā /

5,16.128cd

dṛṣārthavyavahāratvād vṛddhyādau sambhaved api //

5,16.129ab

dharmāya niyamo 'trāpi na vinā pāṇiner bhavet /

5,16.129cd

ākārānugamo yo hi vṛddhyā syād āśvalāyane //

5,16.130ab (ŚV_5,16.130ab_5,16.132cd)

nāsāv apāṇinīyatve sādhur ity avagamyate /

5,16.130cd

dṛṣṭe bhavatu mā vā bhūt kartṛsampratipannatā //

5,16.131ab

vaidido vyavahāras tu na kartṛsmaraṇād ṛte /

5,16.131cd

burgeṣu gavi gośabdaprayogo gamyate katham //

5,16.132ab

gatvā cet kena cid dṛṣṭaḥ, sambanddhā kiṃ na gacchati /

5,16.132cd

īśvaratvād agatiś cāsya na kva cit pratibadhyate //

5,16.133ab (ŚV_5,16.133ab_5,16.136ab)

bahūnāṃ kāryataś cāpi saṅgānaṃ kena vāryate /

5,16.133cd

ekatra kathitaṃ cāpi lokenānyatra nīyate //

5,16.134ab

vṛddhyādiva, ato vyākhyā dvitīyaivātra śobhanā /

5,16.134cd

kāṃś cit prasiddhasambandhān abhyupetya vaded yadi //

5,16.135ab

sambandhakaraṇam, tatra ke siddhā iti durvadam /

5,16.135cd

na tāvad anya evāsan śabdā iti hi yuktimat //

5,16.136ab

viśeṣo 'dyatanānāṃ ca gavādīnāṃ na dṛśyate /

5,16.136cd (ŚV_5,16.136cd_5,16.141ef)

śabdārthānāditāṃ muktvā sambandhānādikāraṇam //

5,16.137ab

na syād anyad, ato vede sambandhādir na vidyate /

5,16.137cd

upāyarahitatvena sambandhakaraṇānumā //

5,16.138ab

anākhyānānumānaṃ tu dṛṣṭenaiva viruddhyate /

5,16.138cd

buddhānāṃ dṛśyamānā ca pratipattiḥ punaḥ punaḥ //

5,16.139ab

upāya iti taddhānirasiddhāvagatiṃ prati /

5,16.139cd

hastasaṃjñādyupāyo hi siddho nādyakriyāsu naḥ //

5,16.140ab

na hy asau jñātasāmarthyo vinānyair vyavahartṛbhiḥ /

5,16.140cd

śabdavṛddhābhidheyāṃś ca pratyakṣeṇātra paśyati //

5,16.141ab

śrotuś ca pratipannatvam anumānena ceṣṭayā /

5,16.141cd

anyathā 'nupapattyā ca buddhyec chaktiṃ dvayāśritām /

5,16.141ef

arthāpattyāvabuddhyante sambandhaṃ tripramāṇakam //

5,17

<citrākṣepaparihāra (CAP)>

5,17.1ab (ŚV_5,17.1ab_5,17.3cd)

citrādiniṣphalatve 'pi yaduktaṃ sādhanadvayam /

5,17.1cd

tatra hetor asiddhatvam ānantaryaṃ hy acoditam //

5,17.2ab

ānantaryaśrutiś cātra sāmārthyād api neṣyate /

5,17.2cd

nāviśeṣā phalotpattiḥ karmaṇā nopapadyate //

5,17.3ab

karmaṇāṃ cāpi vaicitryād deśakālādyapekṣaṇāt /

5,17.3cd

kasya cic cārddhabhuktatvāt karmānyat pratibadhyate //

5,17.4ab (ŚV_5,17.4ab_5,17.7ab)

tenānantaryaniṣpattiḥ phalasyehāpramāṇikā /

5,17.4cd

pratyakṣādivisaṃvādo na śabde doṣamāsajet //

5,17.5ab

ānantaryavisaṃvādo nāviśeṣapravartinīm /

5,17.5cd

codanāṃ bādhituṃ śaktaḥ sphuṭād viṣayabhedataḥ //

5,17.6ab

yā tu mardanasādharmyād ānantaryā 'numā kṛtā /

5,17.6cd

bādhyate 'nupalabdhyāsau samānaviṣayā yataḥ //

5,17.7ab

dṛṣṭārthasyāpi sevāder āyātam api satphalam /

5,17.7cd (ŚV_5,17.7cd_5,17.10ab)

utpadyate cireṇaiva pratibandhena kena cit //

5,17.8ab

uptamātre na hi vrīhau phalam utpadyate kva cit /

5,17.8cd

athāṅkuro 'pi tatra syāt, svargo 'py astīti gamyatām //

5,17.9ab

sthūlībhūtaś cireṇaiṣa bhogyatvaṃ pratipadyate /

5,17.9cd

sarvasyotpadyamānasya kramaḥ svābhāvikaḥ sthitaḥ //

5,17.10ab

anantaraphalatvaṃ tu citrāder yadi sādhyate /

5,17.10cd (ŚV_5,17.10cd_5,17.13ab)

tataḥ syāt siddhasādhyatvam anyadā na phalaṃ bhavet //

5,17.11ab

vyabhicārāc ca sevādeḥ paśvādeḥ sādhanāntaram /

5,17.11cd

kim apy adṛṣṭam asty eva tatrānyanniṣpramāṇakam //

5,17.12ab

īśvarecchādhikārādiśabdaliṅgādivarjanāt /

5,17.12cd

kṛtaṃ kadā cic citrādiśabdena tv avagamyate //

5,17.13ab

nirnimittā na cotpattiḥ, na hi sarvāpramāṇatā /

5,17.13cd (ŚV_5,17.13cd_5,17.16ab)

bodhayan na ca śabdo 'tra prāmāṇyād ativarttate //

5,17.14ab

yeṣāṃ tv iha phalāny eva citrādīnīti kalpanā /

5,17.14cd

nirnimittaṃ phalaṃ teṣāṃ syād ihākṛtakarmaṇām //

5,17.15ab

citrādīnāṃ phalaṃ tāvat kṣīṇaṃ tatraiva janmani /

5,17.15cd

na ca svargaphalasyeha kaś cid aṃśo 'nuvartate //

5,17.16ab

naiva hy anyaphalaṃ karma sādhayen naḥ phalāntaram /

5,17.16cd (ŚV_5,17.16cd_5,17.19ab)

gautamīye 'pi taccheṣas tasmāc citrādyapekṣayā //

5,17.17ab

svābhāvikatve siddhe ca karmānantarabhāvy api /

5,17.17cd

phalaṃ kriyānimittatvaṃ na kathañ cit prapadyate //

5,17.18ab

tatra mlecchādivat sarve karmākṛtvāpi vaidikam /

5,17.18cd

palaṃ labhanta ity evaṃ naṣṭā vedapramāṇatā //

5,17.19ab

anantaraṃ niyogena paśvādi ca bhaved yadi /

5,17.19cd (ŚV_5,17.19cd_5,17.22ab)

pratyakṣaphalataiva syāt trivṛtpānavirekavat //

5,17.20ab

janmāntarānubhūtaṃ ca na smaryata itīdṛśam /

5,17.20cd

na bhāṣyaṃ na ca sūtraṃ syād aprāpte śāstram arthavat //

5,17.21ab

tasmāt kālāviśeṣeṇa codanārtho yathā sthitaḥ /

5,17.21cd

sa tathaivānugantavyo nādhiko niṣpramāṇakaḥ //

5,17.22ab

sarveṣāṃ karmavaiguṇyāt phalābhāvaṃ vadanti ye /

5,17.22cd (ŚV_5,17.22cd_5,17.26cd)

ānantaryam upetyaiva te svābhāvikavādinaḥ //

5,17.23ab

svargasyāmuṣmikatvaṃ tu ṣaṣṭhādye sthāpayiṣyate /

5,17.23cd

paśvāder niyamābhāvo yogasiddhir itīha tu //

5,17.24ab

yadā kadā cid bhavad etad iṣyate phalaṃ hi paśvādi na sāmparāyikam /

5,17.24cd

tathā sthitasyaiva hi tasya sādhanaṃ vidhīyate yo 'pi bhṛśaṃ tvarānvitaḥ //

5,17.25ab

sādhāraṇaṃ yat tu palaṃ bahūnāṃ svabhāvatas tādṛśaṃ eva ceṣṭam /

5,17.25cd

sarvasya vā ''san na tayaiva kāmyaṃ vṛṣṭyādi tac caihikam eva yuktam //

5,17.26ab

kamipadam aviśiṣṭaṃ yady api śrūyate vā bhavati phalaviśeṣī nānyathā kāmyate hi /

5,17.26cd

phalati yadi ni sarva tat kadā cit tadaiva dhruvam aparam abhuktaṃ karma śāstrīyamās te //

5,18

<ātmavāda (ATV)>

5,18.1ab (ŚV_5,18.1ab_5,18.3cd)

sākṣād yady api sambandho nātmano yajñasādhanaiḥ /

5,18.1cd

tathāpi lakṣaṇāvṛttyā śarīradvārako bhavet //

5,18.2ab

pratyakṣatvaṃ ca dehasthaṃ bhāktam ātmani kalpitam /

5,18.2cd

ātmanaḥ svargayānaṃ vā śarīrasyopacaryyate //

5,18.3ab

nairātmyenātra cākṣiptāḥ sarvā eva hi codanāḥ /

5,18.3cd

sādhyasādhanasambandhas tadukto na hi siddhyati //

5,18.4ab (ŚV_5,18.4ab_5,18.7ab)

tā hi kartuḥ phalenāhuḥ sambandhaṃ kvāpi janmani /

5,18.4cd

na ca vijñānamātratve bhoktṛkartṛtvasambhavaḥ //

5,18.5ab

śarīravinipātāc ca paraṃ nānyad yadeṣyate /

5,18.5cd

adattaphalaiṣṭyādau tadā tadvacanaṃ mṛṣā //

5,18.6ab

tasmād vedapramāṇārtham ātmātra pratipādyate /

5,18.6cd

yady api prakṛtaṃ vākyaṃ vyākhyāyetārthavādataḥ //

5,18.7ab

śarīrendriyabuddhibhyo vyatiriktatvam ātmanaḥ /

5,18.7cd (ŚV_5,18.7cd_5,18.10ab)

nityatvaṃ ceṣyate, śeṣaṃ śarīrādi vinaśyate //

5,18.8ab

nityaḥ kartṛtvabhoktṛtve pratipanno 'pi san yadā /

5,18.8cd

na karmaphalasambandhaṃ bhogakāle 'vabudhyate //

5,18.9ab

mayā yat tu kṛtaṃ karma tasyedaṃ bhujyate phalam /

5,18.9cd

śubhāśubhaṃ mayaiveti tadā ko 'sya raso bhavet //

5,18.10ab

aprāmṛśyamāne hi svakarmapratyaye phale /

5,18.10cd (ŚV_5,18.10cd_5,18.13ab)

na viśeṣo bhavet kaś cit svaparātmopabhogayoḥ //

5,18.11ab

kurvann apy aśubhaṃ karma tenaivaṃ cintayen naraḥ /

5,18.11cd

na smariṣyāmi bhoge 'ham iti naitad vivarjayet //

5,18.12ab

tatra nityatvapakṣe 'pi kṛtanāśākṛtāgamau /

5,18.12cd

phalatas tulyarūpau ced vṛthā tatpratipādanam //

5,18.13ab

naiṣa doṣaḥ, na bhoge hi smṛtir na upayujyate /

5,18.13cd (ŚV_5,18.13cd_5,18.16ab)

na pravṛtir nivṛttir vā bhogakāle smṛter bhavet //

5,18.14ab

tadaṅgaṃ yaḥ parāmarśas tadastitvaṃ ca mṛgyate /

5,18.14cd

prāk pravṛttes tu so 'sty eva viduṣāṃ śāstrataḥ sphuṭaḥ //

5,18.15ab

paścād api ca śāstrajñā vimṛśanty eva ke cana /

5,18.15cd

teṣām evādhikāraś ca mā bhūd aviduṣāṃ tu saḥ //

5,18.16ab

parāmarśaś ca sarvatra nāsti sarvapramāṇakaḥ /

5,18.16cd (ŚV_5,18.16cd_5,18.19ab)

na cānyenāparāmṛṣṭe syād anyasyāpramāṇatā //

5,18.17ab

nāvabudhyeta yas tv evaṃ mamāsmāt karmaṇaḥ phalam /

5,18.17cd

bhaviṣyatīty avidvattvād daivād evātra na kriyā //

5,18.18ab

aparāmṛśyamāne 'pi svāpakāle sukhāśraye /

5,18.18cd

sambhoge mṛduśayyādau prākpravṛttiś ca dṛśyate //

5,18.19ab

bhogakāle 'nusandadhyāt phalaṃ yadi tu kaś cana /

5,18.19cd (ŚV_5,18.19cd_5,18.22cd)

rathādikarmavad yāge śāstraṃ syād aprakalpakam //

5,18.20ab

tava nityavibhutvābhyām ātmāno niṣkriyā yadi /

5,18.20cd

sukhaduḥkhāvikāryāś ca kīdṛśo kartṛbhoktṛtā //

5,18.21ab

atha kartṛtvavelāyāṃ duḥkhādeś cāpi janmani /

5,18.21cd

prāgrūpād anyathātvaṃ syān nityatāsya virudhyate //

5,18.22ab

nānityaśabdavācyatvam ātmano vinivāryate /

5,18.22cd

vikriyāmātravācitve na hy ucchedo 'sya tāvatā //

5,18.23ab (ŚV_5,18.23ab_5,18.25cd)

syātām atyantanāśe 'sya kṛtanāśākṛtāgamau /

5,18.23cd

na tv avasthāntaraprāptau loke bālayuvādivat //

5,18.24ab

avasthāntarabhāvyetat phalaṃ mama śubhāśubham /

5,18.24cd

iti jñātvānutiṣṭhaṃś ca vijahac ceṣṭate janaḥ //

5,18.25ab

anavasthāntaraprāptir dṛśyate na ca kasya cit /

5,18.25cd

anucchedāt tu nānyatvaṃ bhoktur loko 'vagacchati //

5,18.26ab (ŚV_5,18.26ab_5,18.29ab)

sukhaduḥkhādyavasthāś ca gacchann api naro mama /

5,18.26cd

caitanyadravyasattādirūpaṃ naiva vimuñcati //

5,18.27ab

duḥkhinaḥ sukhyavasthāyāṃ naśyeyuḥ sarva eva te /

5,18.27cd

duḥkhitvaṃ cānuvarteta vināśe vikriyātmake //

5,18.28ab

tasmād ubhayahānena vyāvṛttyanugamātmakaḥ /

5,18.28cd

puruṣo 'bhyupagantavyaḥ kuṇḍalādiṣu svarṇatvat //

5,18.29ab

na ca kartṛtvabhoktṛtve puṃso 'vasthāsam āśrite /

5,18.29cd (ŚV_5,18.29cd_5,18.32cd)

tenāvasthāvatas tattvāt karttaivāpnoti tatphalam //

5,18.30ab

na cāvasthāntarotpāde pūrvātyantaṃ vinaśyati /

5,18.30cd

uttarānuguṇatvāt tu sāmānyātmani līyate //

5,18.31ab

svarūpeṇa hy avasthānām anyonyasya virodhitā /

5,18.31cd

aviruddhas tu sarvāsu sāmānyātmā pravartate //

5,18.32ab

nairātmyavādapakṣe tu pūrvam evāvabudhyate /

5,18.32cd

madvināśāt phalaṃ nasyānmatto 'nyasyātha vā bhavet //

5,18.33ab (ŚV_5,18.33ab_5,18.35cd)

iti naiva pravṛttiḥ syān na ca vedapramāṇatā /

5,18.33cd

janmānare 'bhyupete 'pi jñānamātrātmavādinām //

5,18.34ab

jñānānāṃ kṣaṇikatvād dhi kartṛbhoktranyatā bhavet /

5,18.34cd

niṣkriyatvāvibhutvābhyāṃ na ca dehāntarāśritiḥ //

5,18.35ab

kartā ya eva santāno nanu bhoktā sa eva naḥ /

5,18.35cd

vijñānakṣaṇabhedas tu tvadavasthāntaraiḥ samaḥ //

5,18.36ab (ŚV_5,18.36ab_5,18.39ab)

kartṛtvam eva duḥsādhaṃ dīrghakāleṣu karmasu /

5,18.36cd

satsu jñānasahastreṣu kulakalpopamaṃ hi tat //

5,18.37ab

vyatirikto hi santāno yadi nābhyupagamyate /

5,18.37cd

santāninām anityatvāt kartā kaś cin na labhyate //

5,18.38ab

bhoktur atyantabhedāc ca prasajyetākṛtāgamaḥ /

5,18.38cd

kṛtanāśaṃ tu na brūmaḥ kṛtaṃ naiva hi kena cit //

5,18.39ab

santānānanyatāyāṃ tu vācoyuktyantareṇa te /

5,18.39cd (ŚV_5,18.39cd_5,18.42ab)

tatra coktam, na cāvastu santānaḥ kartṛtāṃ vrajet //

5,18.40ab

santānakṣaṇikatve ca tad eva, akṣaṇikas tv atha /

5,18.40cd

siddhāntahāniḥ, evaṃ ca so 'pi dravyāntaraṃ bhavet //

5,18.41ab

ekā cāvyatiriktā ca santānibhyo 'tha santatiḥ /

5,18.41cd

bhedābhedau prasaṅktavyau grāhyagrāhakayor yathā //

5,18.42ab

tasmād atyantabhedo vā kathañ cid vāpi bhinnatā /

5,18.42cd (ŚV_5,18.42cd_5,18.45ab)

santānasyety ayaṃ cātmā syād vaiśeṣikasāṃkhyayoḥ //

5,18.43ab

santāno 'yaṃ sa eveti na tv abhedād vinā bhavet /

5,18.43cd

vāyudopādisantāne vāyutvādir na bhidyate //

5,18.44ab

jñānatvenāpy abhinnatvaṃ śūnyavāde nirākṛtam /

5,18.44cd

tathaiva karmabhir veṣṭā phalārthaṃ cittavāsanā //

5,18.45ab

na cātra vāsanākālaṃ kiñ cic cittam avasthitam /

5,18.45cd (ŚV_5,18.45cd_5,18.48cd)

avastutvāc ca santānaḥ karmabhinaiva vāsyate //

5,18.46ab

tatpāramparyajāte 'pi bhuñjāne karmaṇaḥ phalam /

5,18.46cd

tādātmyena vinā spaṣṭau kṛtanāśākṛtāgamau //

5,18.47ab

santānāntarajebhyaś ca yo hetuphalabhāvataḥ /

5,18.47cd

viśeṣaḥ so 'pi dussādhaḥ, parihāro na cānayoḥ //

5,18.48ab

tasminn asaty api brūyāḥ parihāraṃ tvam anyathā /

5,18.48cd

samānapṛthivīvāsajñānatvādyaviśeṣataḥ //

5,18.49ab (ŚV_5,18.49ab_5,18.52ab)

samāna iti nāpy etadekatvānugamād vinā /

5,18.49cd

tena yaccittajaṃ tasya santāna iti vo mṛṣā //

5,18.50ab

na hi yacchabdatacchabdau vartete bhinnavastuni /

5,18.50cd

tenaikātmakataiṣṭavyā tatsantānātmavādibhiḥ //

5,18.51ab

nanv anyatvaṃ vidanto 'pi putrādiphalasiddhaye /

5,18.51cd

pravartante yathā tadvajjñānasantānino 'pi naḥ //

5,18.52ab

anyatve ca samāne 'pi yathā vaṃśāntarodbhavāḥ /

5,18.52cd (ŚV_5,18.52cd_5,18.55ab)

na labhante phalaṃ tadvat santānāntarajāḥ kṣaṇāḥ //

5,18.53ab

na tāvad buddhir atraivam, api cātmaphalecchayā /

5,18.53cd

putrādibharaṇe vṛttiḥ syāt tad apy atra nāsti te //

5,18.54ab

phalāntaram anuddiśya na ca putrādi bibhrati /

5,18.54cd

vinaṣṭasya tu nātmīyasantānabharaṇāt phalam //

5,18.55ab

yas tv anenaiva mārgeṇa phalāntaram apīcchati /

5,18.55cd (ŚV_5,18.55cd_5,18.58ab)

svasantānyantarair bhogyaṃ tatsantānāny upakārakam //

5,18.56ab

anavasthedṛśī tasya svopabhogād ṛte bhavet /

5,18.56cd

naiva hy anyo 'pi santānī kaś cit tasyātmavanmataḥ //

5,18.57ab

yāvad yāvac ca dūrasthe santānini phalaṃ bhavet /

5,18.57cd

tāvat tāvac ca tannaśyet sutarāṃ viprakarṣataḥ //

5,18.58ab

bharaṇaṃ yadapatyānāṃ tiryagādiṣu dṛśyate /

5,18.58cd (ŚV_5,18.58cd_5,18.61ab)

ajñānaṃ śaraṇaṃ tatra prājñānāṃ tu na yujyate //

5,18.59ab

dehāntare ca buddhīnāṃ sañcāro nopapadyate /

5,18.59cd

pūrvadehād bahir bhāvo na ca tāsāṃ pratīyate //

5,18.60ab

vāyunā preryamāṇaṃ hi jvālādyanyatra sañcaret /

5,18.60cd

buddheḥ kāraṇadeśāt tu preraṇaṃ nāsti kena cit //

5,18.61ab

amūrtatvāt svayaṃ nāsāvutplutyā 'nyatra gacchati /

5,18.61cd (ŚV_5,18.61cd_5,18.64cd)

jīvaddehe 'pi tenāsyā gamanaṃ nopapadyate //

5,18.62ab

antarābhavadehas tu niṣiddho vindhyavāsinā /

5,18.62cd

tadastitve pramāṇaṃ hi na kiñ cid avagamyate //

5,18.63ab

sahasā jāyate tac ca sahasaiva vinaśyati /

5,18.63cd

sūkṣmarūpādiyuktaṃ cety utprekṣāmātram eva tat //

5,18.64ab

saty api jñānasañcāras tatra syān niṣpramāṇakaḥ /

5,18.64cd

tena cānyaśarīreṣu punarnikṣepakalpanā //

5,18.65ab (ŚV_5,18.65ab_5,18.68ab)

kalalādiṣu vijñānam astīty etac ca sāhasam /

5,18.65cd

asañjātendriyatvād dhi na tatrārtho 'vagamyate //

5,18.66ab

na cārthāvagater anyad rūpaṃ jñānasya yujyate /

5,18.66cd

mūrcchādāv api tenāsya sadbhāvo nopapadyate //

5,18.67ab

na cāpi śaktirūpeṇa tadā dhīr avatiṣṭhate /

5,18.67cd

nirāśrayatvāc chaktīnāṃ sthitir na hy avakalpate //

5,18.68ab

yadi bhūtendriyādhārā jñānaśaktir bhavet tataḥ /

5,18.68cd (ŚV_5,18.68cd_5,18.71ab)

tac caitanyaṃ prasajyeta na ca janmāntaraṃ bhavet //

5,18.69ab

pariṇāmavivekādyaiḥ śaktyabhivyaktyanugrahāt /

5,18.69cd

tebhya eva bhaved buddhir na buddhyantarapūrvikā //

5,18.70ab

tathaivottarakāle 'pi pūrvabuddher yad ucyate /

5,18.70cd

buddhyantaraprasūtatvaṃ dṛṣṭānto 'tra na vidyate //

5,18.71ab

athādhāravinirmuktā śaktiḥ syāt kalalādiṣu /

5,18.71cd (ŚV_5,18.71cd_5,18.74ab)

paścād vijñānasiddhyartham ātmā śaktyabhidho bhavet //

5,18.72ab

śaktyādhāraprakḷptau vā nātmano 'nyaḥ prakalpyate /

5,18.72cd

jvālābudbudavad vṛttir na cādhārād dhiyām //

5,18.73ab

jñānaśaktisvabhāvo 'to nityaḥ sarvagataḥ pumān /

5,18.73cd

dehāntarakṣamaḥ kalpyaḥ so 'gacchann eva yokṣyate //

5,18.74ab

yajamānatvam apy ātmā sakriyatvāt prapadyate /

5,18.74cd (ŚV_5,18.74cd_5,18.77ab)

na parispanda evaikaḥ kriyā naḥ kaṇabhojivat //

5,18.75ab

na ca svasamavetaiva kartṛbhiḥ kriyate kriyā /

5,18.75cd

kriyā dhātvarthamātraṃ syād anyādhāre 'pi kartṛtā //

5,18.76ab

sattājñānādirūpāṇāṃ kartā tāvat svayaṃ pumān /

5,18.76cd

yo 'pi bhūtaparispandas tatrādhiṣṭānato bhavet //

5,18.77ab

taduddeśapravṛtteś ca yā yā dehendriyaiḥ kriyā /

5,18.77cd (ŚV_5,18.77cd_5,18.80cd)

kriyate puruṣeṇaiva sā sā sarvā kṛtocyate //

5,18.78ab

naiva hy eṣāṃ pravṛttiḥ syāt puruṣeṇāparigrahe /

5,18.78cd

asvātantryād ato naiṣāṃ parispande 'pi kartṛtā //

5,18.79ab

tatkarmopārjitaiś cetaiḥ kriyamāṇeṣu karmasu /

5,18.79cd

kartṛtā yajamānānām ṛtvikparaśukarmavat //

5,18.80ab

yathā parikrayāmnānād ṛtvigdvārā kriyeṣyate /

5,18.80cd

gamanādividhes tadvad bhūtadvāratvam āśritam //

5,18.81ab (ŚV_5,18.81ab_5,18.84ab)

krayo yathātmano nāsti gamanādi tathaiva hi /

5,18.81cd

vidhīyate ca tenātra paradvārāsya kartṛtā //

5,18.82ab

yathā vā devadattasya cchedane kāṣṭhasaṃśrite /

5,18.82cd

kartṛtvam evaṃ puṃsaḥ syāc charīragamanādiṣu //

5,18.83ab

vyāpārāntaratas tatra kartṛtvaṃ ced ihāpi naḥ /

5,18.83cd

saṅkalpasattvavattvābhyāṃ pumāniṣṭaḥ prayojakaḥ //

5,18.84ab

sādhāraṇyena kartṛtvaṃ sattvavattvena karmasu /

5,18.84cd (ŚV_5,18.84cd_5,18.87ab)

saṅkalpanaiḥ punarbhedāt pratikarmāsya kartṛtā //

5,18.85ab

na ca sarvatra tulyatvaṃ syāt prayojakakarmaṇām /

5,18.85cd

calanena hy asiṃ yoddhā prayuṅkte cchedanaṃ prati //

5,18.86ab

senāpatis tu vācaiva bhṛtyānāṃ viniyojakaḥ /

5,18.86cd

rājā sannidhimātreṇa viniyuṅkte kadā cana //

5,18.87ab

tasmād acalato 'pi syāc calane kartṛtātmanaḥ /

5,18.87cd (ŚV_5,18.87cd_5,18.90ab)

yathaivābhidyamānasya devadattasya bhettṛtā //

5,18.88ab

karmāntarair yadā dānaṃ svavyāpāraḥ sa eva vā /

5,18.88cd

bhūtakriyāsu puṃsaḥ syāt, tāni bhūtāntaraiḥ punaḥ //

5,18.89ab

tāni bhūtāntarebhyaś cety evamādir na vidyate /

5,18.89cd

karmakṣayāt tv anātmīyaiḥ kṛtaṃ karma na limpati //

5,18.90ab

anvārambhaṇamānādāvaudumbaryādivarttini /

5,18.90cd (ŚV_5,18.90cd_5,18.93ab)

svarūpāsambhavād yaṣṭuḥ śarīreṇaiva kartṛtā //

5,18.91ab

tasmād yathākṛtau śāstraṃ pravṛttaṃ vyaktim āśrayet /

5,18.91cd

tathā puṃsi pravṛttasya bhūtendriyasamāśrayaḥ //

5,18.92ab

parair abhigatān pūrvam ātmahetun nirasyati /

5,18.92cd

nety etāvad avacchedyam, vidharmāṇa ime yataḥ //

5,18.93ab

athāvasthāntaraṃ tatra tathā mṛtyur apīṣyatām /

5,18.94ab (ŚV_5,18.94ab_5,18.97ab)

etāvan iha bhedaḥ syāc charīre dṛḍha eva yā /

5,18.94cd

prāṇādyapagatis tatra nimittaṃ na pratīyate //

5,18.95ab

guṇo dravyavināśād vā vināśam upagacchati /

5,18.95cd

guṇāntaropapātād vā tasmād utkṛtya nāśyate //

5,18.96ab

na tāvat tad dvayaṃ mṛtyau sarvasyaivopalabhyate /

5,18.96cd

avinaṣṭaśarīrasya prāṇādiś cāpagacchati //

5,18.97ab

tasmān na dehadharmatvaṃ prāṇāder iti gamyate /

5,18.97cd (ŚV_5,18.97cd_5,18.100ab)

tasmin dṛṣṭe 'py asadbhāvāt sragvilepanagandhavat //

5,18.98ab

bahirvṛttitvam apy asti prāṇāder iti gamyate /

5,18.98cd

parendriyaiḥ, sukhādis tu nāntaratvāt pratīyate //

5,18.99ab

prahṛṣṭavadanatvādiliṅgagamyaṃ sadaiva hi /

5,18.99cd

antaḥsthiter na dṛṣṭiś cet, pāṭite 'py anupagrahāt //

5,18.100ab

antaḥśarīre rūpādi pāṭitasyopalabhyate /

5,18.100cd (ŚV_5,18.100cd_5,18.103ab)

na sukhādiḥ, ago 'syāsau na manobuddhivad guṇaḥ //

5,18.101ab

guṇatvād āśritatvaṃ hi sukhādeḥ syād rasādivat /

5,18.101cd

ya āśritaḥ sa ātmā, iti bruvāṇasyaitaduttaram //

5,18.102ab

puṇānāṃ paratantratvāt guṇavān anumīyate /

5,18.102cd

siddhe guṇatve tat tv asmān pratyasiddhaṃ sukhādiṣu //

5,18.103ab

bhedena kim upanyastā tulyanyāyecchayā smṛtiḥ /

5,18.103cd (ŚV_5,18.103cd_5,18.106cd)

ubhayaṃ na hy adṛṣṭe 'rthe vāsanātaś ca siddhyati //

5,18.104ab

upalabdhimanāśritya smṛtyaivecchopajāyate /

5,18.104cd

upalabdhisamāno 'syāḥ kartā naikāntato bhavet //

5,18.105ab

upalabdhyanusāreṇa smṛtyātmā punar iṣyate /

5,18.105cd

samānas tena kartāsti tadarthaṃ punar ucyate //

5,18.106ab

tatrāpi tu samānāyāṃ santatau vāsanā yataḥ /

5,18.106cd

tasmāt saty api bhinnatve smaraṇaṃ vyavatiṣṭate //

5,18.107ab (ŚV_5,18.107ab_5,18.110ab)

hetuṣv evaṃ parokteṣu pratiṣiddheṣu samprati /

5,18.107cd

ahampratyayavijñeyaḥ svayamātmopapādyate //

5,18.108ab

ahaṃ yāmīty ahaṃśabdaḥ śarīrārthaḥ prayujyate /

5,18.108cd

gantṛtvāt tasya, na hy ātmā gamanaṃ pratipadyate //

5,18.109ab

smaraṇapratyabhijñāne bhavetāṃ vāsanāvaśāt /

5,18.109cd

anyārthaviṣaye, jñātuḥ pratyabhijñā tu durlabhā //

5,18.110ab

ahaṃ vedmīty ahaṃ buddhir jñātāram adhigacchati /

5,18.110cd (ŚV_5,18.110cd_5,18.113ab)

tatra syād jñātṛvijñānaṃ tadādhāro 'tha vā pumān //

5,18.111ab

kṛtaṃ bhūtendriyāṇāṃ ca caitanyapratiṣedhanam /

5,18.111cd

samastavyastasaṅghātavivekapariṇāminām //

5,18.112ab

sāṅkhyādibhiḥ, aśuddhatvāt saṅghātāt sanniveśataḥ /

5,18.112cd

mṛtavac ca śarīratvād bhūtatvād bāhyabhūtavat //

5,18.113ab

cetanatve hi sarveṣāṃ na sambandhaḥ parasparam /

5,18.113cd (ŚV_5,18.113cd_5,18.116ab)

samatvāt, ekacaitanye 'nyasyāṅgatvaṃ virudhyate //

5,18.114ab

saṅghātasanniveśau ca na staḥ pārārthyavarjitau /

5,18.114cd

bhoktā ca cetanaḥ kaś cid astīty atrāviruddhatā //

5,18.115ab

yadi syād jñānamātraṃ ca kṣaṇikaṃ jñātṛ tatra vaḥ /

5,18.115cd

na bhavet pratyabhijñānaṃ pūrvajñātari samprati //

5,18.116ab

jñātavān aham evedaṃ puredānīṃ ca vedmy aham /

5,18.116cd (ŚV_5,18.116cd_5,18.119cd)

tasya jñānakṣaṇaḥ ko nu viṣayaḥ parikalpyatām //

5,18.117ab

pūrvavṛtte hi viṣaye jñātavān iti sambhavet /

5,18.117cd

jānāmīti na satyaṃ syān nedānīṃ vetty asau tataḥ //

5,18.118ab

yadīdānīntano grāhyo jānāmīty upapadyate /

5,18.118cd

jñātavān ity ado 'satyaṃ naivājñāsīdayaṃ yataḥ //

5,18.119ab

ubhayagrāhyatāṃ tu dvayam apy anṛtaṃ bhavet /

5,18.119cd

na hy etau jñātavantau vā jānīto vādhunā punaḥ //

5,18.120ab (ŚV_5,18.120ab_5,18.122cd)

santāno na ca tadgrāhyo dvairūpyasyāsambhavāt /

5,18.120cd

jñātavān na hy asau pūrvam avastutvān na vādhunā //

5,18.121ab

sāmānyaṃ na ca kiñ cit te jñātṛ pūrvāparakṣaṇe /

5,18.121cd

sādṛśyāt pratyabhijñā cen na syād asadṛśeṣu sā //

5,18.122ab

gām ahaṃ jñātavān pūrvam aśvaṃ jānāmy ahaṃ punaḥ /

5,18.122cd

atha jñātṛtvasāmānyaṃ tat syād dehāntareṣv api //

5,18.123ab (ŚV_5,18.123ab_5,18.125cd)

tatra sarveṇa vijñāte bhaved aham iti smṛtiḥ /

5,18.123cd

ekasantānaje cāpi sa iti syāt kṣaṇe matiḥ //

5,18.124ab

yathā dehāntarajñāne ghaṭādau vā bahiḥ sthite /

5,18.124cd

jñātari pratyabhijñāṃ ca vāsanā kartum arhati //

5,18.125ab

nātasmin sa iti jñānaṃ na hy asau bhrāntikāraṇam /

5,18.125cd

na cāhampratyayo bhrāntir iṣṭo bādhakavarjanāt //

5,18.126ab (ŚV_5,18.126ab_5,18.128cd)

jñātur anyaś ca viṣayas tasya na syāt svabhāvataḥ /

5,18.126cd

ahaṃ pratyayavijñeyo jñātā naḥ sarvadaiva hi //

5,18.127ab

guruḥ sthūlaḥ kṛśo vāham iti dehe 'pi yā matiḥ /

5,18.127cd

bhrāntiḥ sā, bhedarūpaṃ hi guru me tad itīṣyate //

5,18.128ab

idaṃ mamedṛśaṃ cakṣurmano me bhrāntam ity api /

5,18.128cd

indriyeṣv api bhedena vyavahāraś ca dṛśyate //

5,18.129ab (ŚV_5,18.129ab_5,18.131cd)

ajñātṛtvasya siddhatvād virodhād bhedavaty api /

5,18.129cd

pratyāsattinimittas tu syād abhedamatir bhramaḥ //

5,18.130ab

mamātmeti matibhedavyapadeśena yātmanaḥ /

5,18.130cd

tatrāvasthātmanā bhedaṃ jñānasyāśritya kalpanā //

5,18.131ab

mametyetasya mukhyārtho nātmano 'nyaḥ pratīyate /

5,18.131cd

tenāsau bhedahetuḥ syād, bhedaś ca jñānahetukaḥ //

5,18.132ab (ŚV_5,18.132ab_5,18.134cd)

ye cehājñātanānātvās teṣāṃ deheṣv ahaṃ matiḥ /

5,18.132cd

tatrāpy ātmābhimānenety ahambuddhir dhruvātmani //

5,18.133ab

ye tu vijñātanānātvās te deheṣv anahaṃkṛtāḥ /

5,18.133cd

jānāmy aham itīdaṃ tu jñānaṃ naiva nivarttate //

5,18.134ab

tannivṛttau na teṣāṃ syād dhyānaṃ śiṣyopadeśane /

5,18.134cd

pravṛttir dṛśyate sā ca, tenātmā taiḥ pratīyate //

5,18.135ab (ŚV_5,18.135ab_5,18.138ab)

śāstrādavardhavijñāte yady ahaṃ jñātavān iti /

5,18.135cd

nāvagacchet tataḥ sarvaḥ pravartetāditaḥ punaḥ //

5,18.136ab

tenāsmāt pratyabhijñānāt sarvalokāvadhāritāt /

5,18.136cd

nairātmyavādabādhaḥ syāt, ete ca pratihetavaḥ //

5,18.137ab

hyastanāhammatigrāhyo jñātādyāpy anuvarttate /

5,18.137cd

ahaṃpratyayagamyatvād idānīntaboddhṛvat //

5,18.138ab

eṣa vā hyo bhavej jñātā jñātṛtvāt tat eva vā /

5,18.138cd (ŚV_5,18.138cd_5,18.141cd)

hyastanajñātṛvat, teṣāṃ pratyayānāṃ ca sādhyatā //

5,18.139ab

ekasantānasambandhijñātrahampratyayatvataḥ /

5,18.139cd

hyastanādyatanāḥ save tulyārthaś caikabuddhivat //

5,18.140ab

vedādevātmanāstitvaṃ yo nāma pratipadyate /

5,18.140cd

virodhaṃ vātmanā brūyāt taṃ prati brāhmaṇābhidhā //

5,18.141ab

anyathānupapatteś ca vidhinātmanyapekṣite /

5,18.141cd

astitvadyotanād etair arthākṣiptasamarthanam //

5,18.142ab (ŚV_5,18.142ab_5,18.145ab)

śāntāyāṃ vācyaśaktāyām ātmā kena prakāśyate /

5,18.142cd

ātmanaiva prakāśyo 'yam ātmā jyotir itīritam //

5,18.143ab

agrāhya iti sāmānyāt sarveṇeti pratīyate /

5,18.143cd

ātmajyotiṣṭvavacanāt parair ity avatiṣṭhate //

5,18.144ab

arthād evārthabuddhir yā sā śuddhaivopamocyate /

5,18.144cd

sādṛśyabodhanaṃ śabdair upamānāgamau punaḥ //

5,18.145ab

ātmajñānāvinābhūtadṛṣṭaceṣṭānirūpaṇāt /

5,18.145cd (ŚV_5,18.145cd_5,18.148cd)

pareṣām ātmavijñānam anumānād udāhṛtam //

5,18.146ab

sadasannāśyanāśātmaparikīrtanam ūḍhayā /

5,18.146cd

coditaḥ pūrvapakṣo 'yam iti siddhāntam abravīt //

5,18.147ab

avināśī svarūpeṇa puruṣo yā tu nāśitā /

5,18.147cd

mātrāṇāṃ sā 'dhikārāṇām, bhūtādīnām asaṃjñitā //

5,18.148ab

ity āha nāsti kyanirākariṣṇur ātmāstitāṃ bhāṣyakṛdatra yuktyā /

5,18.148cd

dṛḍhatvam etadviṣayaś ca bodhaḥ prayāti vedāntaniṣevaṇena //

6

<śabdanityatādhikaraṇa (SNA)>

6.1ab (ŚV_6.1ab_6.3cd)

yady anityatvapakṣe 'pi śabdād artho 'vagamyate /

6.1cd

anādir vyavahāraś ca nityatvaṃ kiṃ nu sādhyate //

6.2ab

satyam icchanti te 'py evaṃ nyāyas tatra parīkṣyate /

6.2cd

na parābhyupagatyaiva prāmāṇyam avatiṣṭhate //

6.3ab

yadā hi kṣaṇikaḥ śabdo na śakto 'rthāvadhāraṇe /

6.3cd

yuktyāvadhāryate tatra nirmalā vedadhīr bhavet //

6.4ab (ŚV_6.4ab_6.6cd)

nirmūlair api vijñānair dṛṣṭārtheṣu bhaved gatiḥ /

6.4cd

śrutimātrāśrayatvāt tu dharmo dauḥsthityam āśritaḥ //

6.5ab

anādivyavahāratvam ādimad vastusaṃśrayam /

6.5cd

pratyākhyeyam, ghaṭatvādijātau vyaktibhramo hi saḥ //

6.6ab

sthite kūṭasthanityatve vyavahārasya nityatā /

6.6cd

kūṭasthena vinaitena na tasyālambanaṃ bhavet //

6.7ab (ŚV_6.7ab_6.10ab)

prasiddhatvād ṛte sarvo vyavahāro hi neṣyate /

6.7cd

tasmād vedapramāṇārthaṃ nityatvam iha sādhyate //

6.8ab

parasparāvinābhāvād anityakṛtakatvayoḥ /

6.8cd

kāraṇaṃ dvayasiddhyarthaṃ kiñ cit kasya cid ucyate //

6.9ab

nānādeśāvagamyatvād yugapat tulyabuddhibhiḥ /

6.9cd

asmābhiḥ, kṛtakaḥ śabdo bhaved akṣaralekhyavat //

6.10ab

yaugapadyopalambhād vā bhedo bhedāc ca kāryatā /

6.10cd (ŚV_6.10cd_6.13cd)

avibhutve hi yugapannaiko nānāvagamyate //

6.11ab

kārtyena cāvagamyatvād ekadeśe ghaṭādivat /

6.11cd

śabdasyāvibhūtā, tasmād anyatāsya mukhāntare //

6.12ab

ekaḥ sann ekadeśastho yadaikena prayujyate /

6.12cd

tadā vaktrantare na syād ekavaktṛmukhādivat //

6.13ab

kāryatve syāt kriyābhedāt phalabhedaḥ pratikriyam /

6.13cd

tenaikabuddhiḥ sādṛśyāt sphuṭe 'nyatve 'vakalpate //

6.14ab (ŚV_6.14ab_6.16cd)

nityatve tv ekabuddheḥ syān na kiñ cid bhrāntikāraṇam /

6.14cd

kāmaṃ deśā iti nyāyāt tac caikatvaṃ viruddhyate //

6.15ab

na ca vyañjakabhedena deśabhedopalambhanam /

6.15cd

pradīpair bhinnadeśasthair na bhinno vyajyate ghaṭaḥ //

6.16ab

vyomānavayavaṃ caiṣāṃ dhvanīnām āśrayo matam /

6.16cd

savyaṅgyānām ataḥ sarvair vyaktir ekatra te bhavet //

6.17ab (ŚV_6.17ab_6.20ab)

vastvantaravikāryatvāt smṛtisādṛśyasādhitāt /

6.17cd

ikārāder anityatvaṃ dadhikṣīraguḍādivat //

6.18ab

hetuvṛddhyanusāritvāt kāryatāsya ghaṭādivat /

6.18cd

na hi dīpasahasre 'pi vyañjake varddhate ghaṭaḥ //

6.19ab

anaikāntikatā tāvaddhetūnām iha kathyate /

6.19cd

prayatnānantarā dṛṣṭir nitye 'pi na viruddhyate //

6.20ab

tasmāt tatraiva dṛṣṭatvād anyatrādṛṣṭakalpanā /

6.20cd (ŚV_6.20cd_6.23ab)

prāgūrdhvānupalabdho ced dhetutvena vivakṣite //

6.21ab

jātyaulūkyasya, sāṃkhyasya caitanyenātmavartinā /

6.21cd

śākyasyāpi tv anaikāntaḥ kṣaṇikavyatirekibhiḥ //

6.22ab

pratisaṃkhyāpratisaṃkhyānirodhavyom abhistribhiḥ /

6.22cd

buddhipūrvaṃ vināśe hi pratisaṃkhyānirodhadhīḥ //

6.23ab

abuddhipūrvakas teṣāṃ nirodho 'pratisaṃkhyayā /

6.23cd (ŚV_6.23cd_6.26cd)

tau ca dvāv apy anāśitvād iṣṭāvakṛtakāv api //

6.24ab

āhuḥ svabhāvasiddhaṃ hi te vināśam ahetukam /

6.24cd

hetur yasya vināśo 'pi tasya dṛṣṭo 'ṅkurādivat //

6.25ab

vināśasya vināśas tu nāsti tasmād akṛtrimaḥ /

6.25cd

bhavati hy agnisambandhāt kāṣṭād aṅgārasantatiḥ //

6.26ab

mudgarādihatāc cāpi kapālaṃ jāyatte ghaṭāt /

6.26cd

svābhāviko vināśas tu jātamātrapratiṣṭitaḥ //

6.27ab (ŚV_6.27ab_6.30ab)

sūkṣmaḥ sadṛśasantānadṛtter anupalakṣitaḥ /

6.27cd

yadā vilakṣaṇo hetuḥ patet sadṛśasantatau //

6.28ab

vilakṣaṇena kāryeṇa sthūlo 'bhivyajyate tadā /

6.28cd

tenāsadṛśasantāno hetoḥ sañjāyate yataḥ //

6.29ab

tenaivākriyamāṇo 'pi nāśo 'bhivyajyate sphūṭaḥ /

6.29cd

sa mudgaraprahārādiprayatnānantarīyakaḥ //

6.30ab

yasmād akṛtako dṛṣṭo, hetuḥ syād vyabhicāryataḥ /

6.30cd (ŚV_6.30cd_6.33cd)

ākāśam api nityaṃ sad yadā bhūmijalāvṛtam //

6.31ab

vyajyate tadapohena svananotsecanādibhiḥ /

6.31cd

prayatnānantaraṃ jñānaṃ tadā tatrāpi dṛśyate //

6.32ab

tenānaikāntiko hetur yaduktaṃ tatra darśanāt /

6.32cd

atha sthagitam apy etad asty evety anumīyate //

6.33ab

tirohitānabhivyakteḥ śabdabuddhiprabandhavat /

6.33cd

śabdasyaivānavasthānād iti hetuṃ vaded yadi //

6.34ab (ŚV_6.34ab_6.37ab)

asthānād ity ayaṃ hetus tadānaikāntiko bhavet /

6.34cd

ākāśadhīprabandho hi tadā tasmin na tiṣṭati //

6.35ab

tirohitānabhivyakteḥ śabdabuddhiprabandhavat /

6.35cd

śabdasyaivānavasthanād iti hetuṃ vaded yadi //

6.36ab

asiddha eva vaktavyas tato 'bhivyaktivādinā /

6.36cd

tadvyāpārakṛtatve 'pi vyaṅgyair mūlodakādibhiḥ //

6.37ab

kutakatve 'pi teṣāṃ hi notpattiḥ khananādinā /

6.37cd (ŚV_6.37cd_6.40ab)

na cāccāraṇato 'nyāsti śabdasyotpādikā kriyā //

6.38ab

nibandharyasatīty evaṃ viśiṣṭe 'pi, tathaiva naḥ /

6.38cd

abandhāḥ syur yaditeṣām abodho hetvabhāvataḥ //

6.39ab

vyañjakābhāvataḥ śabde 'py abodho badhirādivat /

6.39cd

tasyaiva vā nibandhṛtve bhaved dhetor asiddhatā //

6.40ab

atha pūrvāparāsattvaṃ hitus tatrāpy asiddhatā /

6.40cd (ŚV_6.40cd_6.43ab)

sann eva sādhānābhāvāc chabdo naivopalabhyate //

6.41ab

kṣaṇikaṃ sādhanaṃ cāsya buddhir apy anuvartate /

6.41cd

meghāndhakāraśarvaryā vidyujjanitadṛṣṭivat //

6.42ab

yathā ghaṭāder dīpādir abhivyañjaka iṣyate /

6.42cd

cakṣuṣo'nugrahād evaṃ dhvaniḥ syāc chrītrasaṃskṛteḥ //

6.43ab

na ca paryanuyogo 'tra kenākāreṇa saṃskṛtiḥ /

6.43cd (ŚV_6.43cd_6.46ab)

utpattāv api tulyatvāc chaktis tatrāpy atīndriyā //

6.44ab

nityaṃ kāryānumeyā ca śaktiḥ kim anuyujyate /

6.44cd

tadbhāvabhāvitāmātraṃ pramāṇaṃ tatra gamyate //

6.45ab

ato 'tīndriyayaivete śaktyā śaktim atīndriyām /

6.45cd

indriyasyādadhānāḥ syuḥ śabdābhivyaktihetavaḥ //

6.46ab

vyañjako nānyajātiś cet, śrotraṃ śabdasya te katham /

6.46cd (ŚV_6.46cd_6.49ab)

pārthivānāṃ ghaṭādīnāṃ pradopādiś ca taijasaḥ //

6.47ab

ātmādisamprayoge ca kāryaiḥ syāt tulyajātitā /

6.47cd

jātir yā kā cid iṣṭā cet sā no 'trāpi bhaviṣyati //

6.48ab

upalabdhinimittāc ca nānyad vyañjakam ucyate /

6.48cd

tasmād yathopalabdhatvāt sa jātivyañjako bhavet //

6.49ab

tathā tadavinābhāvād vijātīyo bhaviṣyati /

6.49cd (ŚV_6.49cd_6.52cd)

vāyavīyānabhijñatvāt tālvādisthābhimānataḥ //

6.50ab

anabhivyañjakatvārtham āhoparatayor api /

6.50cd

vāyavīradhiyaivoktaṃ na nūnam iti cottaram //

6.51ab

abhighātavacas taḥ prāgevaṃ gūḍhadhiyāvubhau /

6.51cd

yadi śabdam itīhāpi tredhābhivyaktisambhavaḥ //

6.52ab

sā hi syāc chabdasaṃskārādindriyasyobhayasya vā /

6.52cd

tatra sarvaiḥ pratīyeta śabdaḥ saṃskriyate yadi //

6.53ab (ŚV_6.53ab_6.56ab)

nirbhāgasya vibhor na syād ekadeśe hi saṃskriyā /

6.53cd

na cāsyādhārabhedena saṃskāraniyamo bhavet //

6.54ab

yataḥ śabdo nirādhāro vyomātmādivad eva ca /

6.54cd

athāpy ākāśam ādhāras tatrānavayave 'sati //

6.55ab

na syāt pradeśasaṃskāraḥ, kṛtsnaśabdamater api /

6.55cd

na hi sāmastyarūpeṇa yāvad vyoma vyavasthitaḥ //

6.56ab

śaktyate sakalo boddhum ekadeśena saṃskṛtaḥ /

6.56cd (ŚV_6.56cd_6.59ab)

ākāśaśrotrapakṣe ca vibhutvāt prāptitulyatā //

6.57ab

dūrabhāve 'pi śabdānām iti jñānaṃ prasajyate /

6.57cd

śrotrasya caivam ekatvaṃ sarvaprāṇabhṛtāṃ bhavet //

6.58ab

tenaikaśrutivelāyāṃ śṛṇuyuḥ sarva eva te /

6.58cd

tasyānavayavatvāc ca na dharmādharmasaṃskṛtaḥ //

6.59ab

nabhodeśo bhavec chrotraṃ vyavasthādvayasiddhayate /

6.59cd (ŚV_6.59cd_6.62ab)

vaiśeṣikādisiddhānteṣv evaṃ tāvat prasajyate //

6.60ab

kāpile 'pi vibhutvena śrotrāder iyam eva dik /

6.60cd

sakṛc ca saṃskṛtaṃ śrotraṃ sarvaśabdān prabodhayet //

6.61ab

ghaṭāyonmīlitaṃ cakṣuḥ paṭaṃ na hi na budhyate /

6.61cd

etad eva prasaṅktavyaṃ viṣayasyāpi saṃskṛtau //

6.62ab

samānadeśavartitvāt saṃskāro 'py aviśeṣataḥ /

6.62cd (ŚV_6.62cd_6.65ab)

sthiravāyvapanītyā ca saṃskāro 'sya bhavan bhavet //

6.63ab

dṛṣṭaṃ vāvaraṇāpāye taddeśānyopalambhanam /

6.63cd

saṃskṛtāsaṃskṛtatve ca śabdaikatve na siddhyataḥ //

6.64ab

ekāvasthābhyupeto vā sarvair jñāyeta vā na vā /

6.64cd

pratyekābhihitā doṣāḥ syur dvayor api saṃskṛtau //

6.65ab

tena prādeśikaṃ jñānaṃ na kṛtatvād vinā bhaved /

6.65cd (ŚV_6.65cd_6.68ab)

uttaraṃ śrotrasaṃskārād bhāṣyakāreṇa varṇitam //

6.66ab

tadbhedāt śrutibhedaś ca pratiśrotṛ vyavasthitaḥ /

6.66cd

nāvaśyaṃ śrotram ākāśam asmābhiś cābhyupeyate //

6.67ab

na cānavayavaṃ vyoma jainasāṃkhyaniṣedhataḥ /

6.67cd

tenākāśaikadeśo vā yad vā vastvantaraṃ bhavet //

6.68ab

kāryārthāpattigamyaṃ naḥ śrotraṃ pratinaraṃ sthiram /

6.68cd (ŚV_6.68cd_6.71ab)

yady api vyāpi caikaṃ ca tathāpi dhvanisaṃskṛtiḥ //

6.69ab

adhiṣṭhāneṣu sā yasya tacchabdaṃ pratipatsyate /

6.69cd

athāpīndriyasaṃskāraḥ so 'py adhiṣṭhānadeśataḥ //

6.70ab

śabdaṃ na śroṣyati śrotraṃ tenāsaṃskṛtaśaṣkuli /

6.70cd

aprāptakarṇadeśatvād dhvaner na śrotrasaṃskriyā //

6.71ab

ato 'dhiṣṭhānabhedena saṃskāraniyamasthitiḥ /

6.71cd (ŚV_6.71cd_6.74cd)

nanv ekasminn adhiṣṭhāne labdhasaṃskāram indriyam //

6.72ab

bodhakaṃ sarvadeheṣu syād ekendriyavādinaḥ /

6.72cd

puṃsā dehapradeśeṣu vijñānotpattir iṣyate //

6.73ab

tena pradhānavaideśyād viguṇā sā tu saṃskṛtiḥ /

6.73cd

niṣpradeśo 'pi cātmā naḥ kārtsnyena ca vidann api //

6.74ab

śarīra eva gṛhṇātīty evam ukte na dṛṣyati /

6.74cd

ekatve 'pi yathākāśaṃ dravyaiḥ sāvayavaiḥ pṛthak //

6.75ab (ŚV_6.75ab_6.78ab)

saṃsargabhedaṃ labhate saṃskārāsaṃskṛto tathā /

6.75cd

vyomno 'navayavavyāptisadbhāve 'pi bhuviṣṭhitān //

6.76ab

dvyāśrayatvaṃ na saṃsargo ghaṭādīnanurudhyate /

6.76cd

bādhiryādivyavasthānam anenaiva ca hetunā //

6.77ab

tadevābhogyam anyasya dharmādharmavaśīkṛtam /

6.77cd

yathā tatra vasann eva svāmitvād avaropitaḥ //

6.78ab

na bhogaṃ labhate tadvadbadhiro 'nyatra śṛṇvati /

6.78cd (ŚV_6.78cd_6.81cd)

śrotraśabdāśrayāṇāṃ ca na nāmāvayavāḥ svayam //

6.79ab

na caikadeśavṛttitvaṃ tathāpy etan na duṣyati /

6.79cd

vyañjakānāṃ hi vāyūnāṃ bhinnāvayavadeśatā //

6.80ab

jātibhedaś ca tenaiva saṃskāro vyavatiṣṭhate /

6.80cd

anyārthaṃ prerito vāyur yathā'nyaṃ na karotivaḥ //

6.81ab

tathānyavarṇaṃ saṃskāraśakto nānyaṃ kariṣyati /

6.81cd

anyais tālvādisaṃyogair varṇo nānyo yathaiva te //

6.82ab (ŚV_6.82ab_6.84cd)

tathā dhvanyantarākṣepo na dhvanyantarasāribhiḥ /

6.82cd

tasmād utpattyabhivyaktyoḥ kāryārthāpattitaḥ samaḥ //

6.83ab

sāmarthyabhedaḥ sarvatra, syāt prayatnavivakṣayoḥ /

6.83cd

viṣayasyāpi saṃskāre tenaikasyaiva saṃskṛtiḥ //

6.84ab

naraiḥ sāmarthyabhedāc ca na sarvair avagamyate /

6.84cd

yathaivotpadyamāno 'yaṃ na sarvair avagamyate //

6.85ab (ŚV_6.85ab_6.87cd)

digdeśādivibhāgena sarvān prati bhavann api /

6.85cd

tathaiva yatsamīpasthair nādaiḥ syād yasya saṃskṛtiḥ //

6.86ab

tair eva śrūyate śabdo na dūrasthaiḥ kathañ cana /

6.86cd

dvayasaṃskārapakṣe tu mṛṣā doṣadvaye vacaḥ //

6.87ab

yenānyataravaikalyāt sarvaiḥ sarvo na gṛhyate /

6.87cd

sarvalokaprasiddhāṃ ca vivakṣānusṛtāṃ śrutim //

6.88ab (ŚV_6.88ab_6.90cd)

anugacchadibhir ekāntāt kāryo mārgaḥ parokṣakaiḥ /

6.88cd

tatra ye tāvad icchanti prāksaṃyogavibhāgataḥ //

6.89ab

śabda utpadyate tasmād anyas tatsadṛśaḥ punaḥ /

6.89cd

tadanantaradeśe 'nyas tādṛganyas tataḥ paraḥ //

6.90ab

vīcītaraṅgavṛttyaivam antyaḥ śrotreṇa gṛhyate /

6.90cd

adṛṣṭakalpanā tasmin pakṣe bahvī prasajyate //

6.91ab (ŚV_6.91ab_6.94ab)

śabdabhede na tāvan naḥ prajñābhedaḥ pravarttate /

6.91cd

ārambhakatvaṃ śabdasya niṣkriyasyāpramāṇakam //

6.92ab

deśāntaragataṃ kārya nāmūrtasyābhighnataḥ /

6.92cd

deśeyattānimittaṃ ca nārambhaniyamaṃ prati //

6.93ab

na ca diṅniyame hetur anuvātagates tathā /

6.93cd

sadṛśaṃ vā sajātiṃ vā karotīti ca duṣkaram //

6.94ab

ārambhasarvadikkatve na ca hetuḥ pratīyate /

6.94cd (ŚV_6.94cd_6.97ab)

niranvayair vinaśyadbhir na cātyantāsatāṃ kriyā //

6.95ab

jñānasantānavaccaiṣāṃ santāno nāvakalpate /

6.95cd

vegavatsakriyatvābhyāṃ taraṅgāṇāṃ tu yujyate //

6.96ab

kāryadeśāntarārambho yāvadvegaṃ ca tatkriyā /

6.96cd

ārambhapratibandho 'sya na ca kuḍyādibhibhaṃvet //

6.97ab

na hy asūrttasya sadbhāvo sūrtamadhye vihanyate /

6.97cd (ŚV_6.97cd_6.100ab)

na ca kuḍyādibhir vyoma nāśyate sāryate 'pi vā //

6.98ab

na tirodhīyate tasmāt kuḍyamadhye 'pi tad dhruvam /

6.98cd

ākāśaṃ tatra na syāc cet kuḍyasthānaṃ virudhyate //

6.99ab

tan madhyāvayavānāṃ ca, na hi tiṣṭhati te ghane /

6.99cd

athāvṛtyātmakadravyasaṃyogarahitaṃ nabhaḥ //

6.100ab

śabdotpādaṃ bibhartīti tatra nyāyo na kaś cana /

6.100cd (ŚV_6.100cd_6.103cd)

anyathāpy upapannatvāt nārthāpattyaitad iṣyate //

6.101ab

na pramāṇāntaraṃ ceyaṃ pramāṇadvayavādinām /

6.101cd

sambandhānupalabdheś ca nānumānena kalpanā //

6.102ab

brūyāt sāmānyadṛṣṭaṃ ced, bhaved dhetor viruddhatā /

6.102cd

sajātīyakaraḥ śabdo guṇatvāc cendriyādivat //

6.103ab

aśabdārambhakas tadvat syād adeśāntare tathā /

6.103cd

yatra hy avayavā deśe paṭādīnāṃ vyavasthitāḥ //

6.104ab (ŚV_6.104ab_6.107ab)

tatraiva tadguṇāḥ sarve tadārabdho 'vayavy api /

6.104cd

tadguṇāś cāpi taddeśās tenaiṣām ekadeśatā //

6.105ab

tadvadādyā pṛthagdeśāḥ śabdāḥ sarve bhavanti hi /

6.105cd

śabdaṃ nārabhate śabdaḥ śabdatvād antyaśabdavat //

6.106ab

evaṃ vibhāgasaṃyogau tadbhāvād antyayogavat /

6.106cd

jainakāpilanirdiṣṭaṃ śabdaśrotrādisarpaṇam //

6.107ab

sādhīyo 'smāt, tad apy atra yuktyā naivāvatiṣṭhate /

6.107cd (ŚV_6.107cd_6.110ab)

śabdasyāgamanaṃ tāvad adṛṣṭaṃ parikalpitam //

6.108ab

mūrtisparśādimattvaṃ ca teṣām abhibhavaḥ satām /

6.108cd

tvagagrāhyatvam anye ca bhāgāḥ sūkṣmāḥ prakīrtitāḥ //

6.109ab

teṣām adṛśyamānānāṃ kathaṃ ca racanākramaḥ /

6.109cd

kīdṛśād racanābhedād varṇabhedaś ca jāyate //

6.110ab

dravatvena vinā caiṣāṃ saṃśleṣaḥ kathyate katham /

6.110cd (ŚV_6.110cd_6.113ab)

āgacchatāṃ ca viśleṣo na bhaved vāyunā katham //

6.111ab

laghavo 'vayavā hy ete nibaddhā na ca kena cit /

6.111cd

vṛkṣādyabhihatānāṃ ca viśleṣo loṣṭavad bhavet //

6.112ab

ekaśrotrapraveśe ca nānyeṣāṃ syāt punaḥ śrutiḥ /

6.112cd

na cāvāntaravarṇānāṃ nānātvasyāsti kāraṇam //

6.113ab

na caikasyaiva sarvāsu gamanaṃ dikṣu yujyate /

6.113cd (ŚV_6.113cd_6.116ab)

śrotrāgamanapakṣe ca, tan na, vṛttiś ca gacchati //

6.114ab

tadadṛṣṭadvayaṃ tasya, dūrasthena ca vikriyā /

6.114cd

prāptiḥ sarvagatatvāc cet, tulyā dūragateṣv api //

6.115ab

vikriyāvikriye tatra sarvaiḥ syātāṃ na bhedataḥ /

6.115cd

asambaddhavikāritvam apīṣṭaṃ tatra pūrvavat //

6.116ab

asambandhasamānatve nāsanno hi viśiṣyate /

6.116cd (ŚV_6.116cd_6.119ab)

amūrtā śrotravṛttiś ca na mūrtena vihanyate //

6.117ab

tatra vyavahitaḥ śabdaḥ kimarthaṃ nopalabhyate /

6.117cd

śrtotrasya vikriyāyāṃ ca neyattāyā niyāmakam //

6.118ab

nānuvātādibhis tasya vṛtteś ca preraṇaṃ bhavet /

6.118cd

anuvātaṃ vihanyeta, prativātaṃ ca sā vrajet //

6.119ab

tadgataṃ hy anuvātatvaṃ syān na śabdagataṃ tadā /

6.119cd (ŚV_6.119cd_6.122cd)

yeṣāṃ tv aprāpta evāyaṃ śabdaḥ śrotreṇa gṛhyate //

6.120ab

teṣām aprāptitulyatvaṃ dūravyavahitādiṣu /

6.120cd

tatra dūrasamīpasthagrahaṇāgrahaṇe same //

6.121ab

syātāṃ na ca kramo nāpi tīvramandādisambhavaḥ /

6.121cd

tasmāc chrotriyadṛṣṭāpi kalpaneyaṃ parīkṣyatām //

6.122ab

prayatnābhihato vāyuḥ koṣṭhyo yātītyasaṃśayam /

6.122cd

sa saṃyogavibhāgau ca tālvāder anurudhyate //

6.123ab (ŚV_6.123ab_6.125cd)

vegavattvāc ca so 'vaśyaṃ yāvad vegaṃ pratiṣṭhate /

6.123cd

tasyātmavayavānāṃ ca stimitena ca vāyunā //

6.124ab

saṃyogā viprayogāś ca jāyante gamanād dhruvam /

6.124cd

karṇavyomani sa prāptaḥ śaktiṃ śrotre niyacchati //

6.125ab

tadbhāve śabdabodhāc ca saṃskāro 'dṛṣṭa iṣyate /

6.125cd

utpattiśaktivat so 'pīty adhikaṃ no na kiñ cana //

6.126ab (ŚV_6.126ab_6.128cd)

tathaiva tadviśeṣo 'pi viśiṣṭagrahaṇād bhavet /

6.126cd

śabdotpatter niṣiddhatvād anyathānupapattitaḥ //

6.127ab

viśiṣṭasaṃskṛter janma dhvanibhyo 'dhyavasīyate /

6.127cd

tadbhāvabhāvitā cātra śaktyastitvā'vavodhinī //

6.128ab

śrotraśaktivad eveṣṭā, buddhis tatra hi saṃhṛtā /

6.128cd

kuḍyādipratibandho 'pi yujyate mātariśvanaḥ //

6.129ab (ŚV_6.129ab_6.132ab)

śrotradeśābhighāte 'pi tena tīvrapravartinā /

6.129cd

tasya ca kramavartitvāt kṣayi vegātmasaṃpadaḥ //

6.130ab

saṃskārakramatīvratvamandatādinimittatā /

6.130cd

imam eva ca saṃskāraṃ śabdagrahaṇakāraṇam //

6.131ab

ke cit tu paṇḍitam manyāḥ śrotram ity abhimanvate /

6.131cd

saṃjñāsañcāraṇāc caiṣāṃ bahumānaḥ svacetasi //

6.132ab

mudhaiṣāṃ bahumāno 'yaṃ vastvanutpādya kiñ cana /

6.132cd (ŚV_6.132cd_6.135ab)

dhvanijanyād dhi saṃskārāc chrotraṃ nānyat pradarśitam //

6.133ab

taṃ muktvā śrotraśabdena kiṃ dṛṣṭam adhikaṃ ca taiḥ /

6.133cd

evañ jātīyakān arthān phalena pratipāditān //

6.134ab

lokaḥ saṃskāraśabdena sāmānyenaiva jalpati /

6.134cd

śrotraśabdo viśeṣeṇa tatrāvijñātasaṅgatiḥ //

6.135ab

siddhaṃ svārthaṃ parityajya nābhidhānena vartate /

6.135cd (ŚV_6.135cd_6.138ab)

ādāvaparibhāṣyatvaṃ bhāṣyakāro yadabravīt //

6.136ab

padārtheṣu bhavet teṣāṃ tadatikramaṇaṃ phalam /

6.136cd

saṃskāravyatirikte ca sarvalokasya vastuni //

6.137ab

śrotraśabdaḥ prasiddhaḥ san svāc chandyenāpanīyate /

6.137cd

indriyāṇām abhivyaktir garbhasthasyaiva dehinaḥ //

6.138ab

prākkāryād āgamaiḥ siddhā tatpradveṣeṇa laṅghyate /

6.138cd (ŚV_6.138cd_6.141ab)

na ca śabdārthasambandhaḥ kartuṃ yogyaḥ kathañ cana //

6.139ab

kṣaṇikaśrotrapakṣe ca so 'vaśyaṃ kṛtako bhavet /

6.139cd

saṃskāre tulyam etac cet, na saṃskārāntarasthiteḥ //

6.140ab

saṃskāraśabdavācyā hi ke cid varṣaśatāny api /

6.140cd

dhriyante tena tacchabdasambandho na vinaśyati //

6.141ab

śrotraśabdaḥ punaḥ pūrva saṃskārād uttaratra tu /

6.141cd (ŚV_6.141cd_6.144ab)

ekadeśanibaddhe hi sarvadārthe pratiṣṭhitaḥ //

6.142ab

śakyaṃ ca ghriyamāṇatvam indriyatvāt tvagāditvat /

6.142cd

vaktuṃ śrotrasya tenātra kṣaṇikotpattyasambhavaḥ //

6.143ab

yadi ca dhvanisasamparkāc chrotram evopajāyate /

6.143cd

badhirasyāpi tajjanma kimarthaṃ nopalabhyate //

6.144ab

yad yasya nāsti tat tasya sutarāṃ jananakṣamam /

6.144cd (ŚV_6.144cd_6.147ab)

tasmād apekṣitaṃ śrotraṃ badhirasyāpi jāyatām //

6.145ab

saṃskāre 'py aviśiṣṭaṃ cet, nāsāv upahatendriye /

6.145cd

śrotramācchāditaṃ doṣaiḥ saṃskartuṃ dhvanayo 'kṣamāḥ //

6.146ab

utpadyamānapakṣe tu na kiñ cit pratibandhanam /

6.146cd

śrotram ākāśadeśaṃ ca bhautikendriyavādinaḥ //

6.147ab

yamāhus tasya sadbhāvaḥ prāgdhvaneḥ kena vāryate /

6.147cd (ŚV_6.147cd_6.150cd)

siddhasya ca padārthasya yānyataḥ kāryaṃ yogyatā //

6.148ab

saṃskāraśabdavācyatvāt sā yuktyā vāryate kayā /

6.148cd

lokāgamaprasiddheṣu padārtheṣv anyathā vacaḥ //

6.149ab

tanmudhākhedakāri syād goviṣāṇāśanopamam /

6.149cd

yadi tv avaśyaṃ kartavyastārkikoktiviparyayaḥ //

6.150ab

tato vedānusāreṇa kāryā dikśrotratāmatiḥ /

6.150cd

diśaḥ śrotram iti hy etat pralayeṣv abhidhīyate //

6.151ab (ŚV_6.151ab_6.154ab)

tac ca prakṛtigāmitvavacanaṃ cakṣurādivat /

6.151cd

sūryam asya tathā cakṣuruktaṃ gamayatād iti //

6.152ab

tejaḥ prakṛtivijñānaṃ tathā śrotraṃ digātmakam /

6.152cd

dik ca sarvaṃgataukā ca yāvad vyoma vyavasthitā //

6.153ab

karṇacchidraparicchannā śrtotram ākāśadeśavat /

6.153cd

yāvāṃś ca kaṇabhugnyāyo nabhobhāgaprakalpane //

6.154ab

digbhāge tu samasto 'sau, āgamāt tu viśiṣyate /

6.154cd (ŚV_6.154cd_6.157ab)

tasmād digdravyabhāgo yaḥ puṇyāpuṇyavaśīkṛtaḥ //

6.155ab

karṇacchidraparicchinnaḥ śrotraṃ saṃskriyate ca saḥ /

6.155cd

tasmāt svato 'navasthānaṃ parastādity asiddhatā //

6.156ab

pratyayasyānavasthānaṃ vyomny api sthagite 'sti naḥ /

6.156cd

na ca tasmin vināśitvaṃ dravye 'dravyātmake sati //

6.157ab

tatrānumānabuddhiś cet, śabde 'py astīti gamyatām /

6.157cd (ŚV_6.157cd_6.160ab)

karoter yac ca karmatvāt kṛtakatvam udāhṛtam //

6.158ab

arthas tāvadasiddho 'yam abhidhānam athocyate /

6.158cd

tatrāpi vyabhicāritvaṃ tatkriyājanmavādinaḥ //

6.159ab

gomayādāvatajjanye 'py eṣa śabdo hi dṛśyate /

6.159cd

yathā kathañ cid iṣṭaṃ cet kāryatvaṃ gomayādiṣu //

6.160ab

tathāpy ākāśamātratvaṃ kuruṣv ety atra dṛśyate /

6.160cd (ŚV_6.160cd_6.163ab)

varaṇābhāvamātratvāt kāryam eveti cet, na tat //

6.161ab

bauddhānām api nābhāvaḥ svayaṃsiddho hi janyate /

6.161cd

mṛdāṃ deśāntaraprāptir vyāpāraphalam atra hi //

6.162ab

anāvṛtyātmakaṃ vyoma nityam eva vyavasthitam /

6.162cd

nityasya karaṇābhāvāt prayoge 'sminn athocyate //

6.163ab

bhrāntatvaṃ gauṇatā veti śabde 'py evaṃ bhaviṣyati /

6.163cd (ŚV_6.163cd_6.166ab)

prāgbhāgo yaḥ surāṣṭrāṇāṃ mālavānāṃ sa dakṣiṇaḥ //

6.164ab

prāgbhāgaḥ punar etaṣāṃ teṣām uttarataḥ sthitaḥ /

6.164cd

tena sūryoditer deśau bhinnāv ubhayavāsinām //

6.165ab

dṛṣṭau saviturekatve 'py ato 'naikāntiko bhavet /

6.165cd

paśyanty eke ca yaddeśāv udayās tamayau raveḥ //

6.166ab

tāvatyevābhimanyante parastāt tannivāsinaḥ /

6.166cd (ŚV_6.166cd_6.169cd)

na ca bhinnā nirīkṣyante tena nādityabhinnatā //

6.167ab

madhyāhne sarvaṃ puṃsāṃ syād ekaṃ copari darśanam /

6.167cd

yo yo gṛhītaḥ sarvasmāt purataḥ savitekṣyate //

6.168ab

tadantarādhikātmā ca bhāti tenāgrataḥ sthitaḥ /

6.168cd

viprakṛṣṭāntarāṇāṃ ca stokadeśe 'pi dṛśyate //

6.169ab

siddhabhinnāgradeśānāṃ dūradeśasamānatā /

6.169cd

tatrāpi viprakṛṣṭasya sannidhyadhyāsakāritā //

6.170ab (ŚV_6.170ab_6.172cd)

deśabhrāntir bhavet puṃsāṃ tattaddeśam apaśyatām /

6.170cd

śabde tu kiṃnimittaiṣā, tatrāpi vyāpitākṛtā //

6.171ab

yo yo gṛhītaḥ sarvasmin deśe śabdo 'pi dṛśyate /

6.171cd

na cāsyāvayavāḥ santi yena vartteta bhāgaśaḥ //

6.172ab

śabdo varttata ity evam, tatra sarvātmakaś ca saḥ /

6.172cd

vyañjakadhvanyadhīnatvāt taddeśe tu sa gṛhyate //

6.173ab (ŚV_6.173ab_6.176ab)

na ca dhvanīnāṃ sāmarthyaṃ vyāptuṃ vyoma nirantaram /

6.173cd

tenāvicchinnarūpeṇa nāsau sarvatra gṛhyate //

6.174ab

dhvanīnāṃ bhinnadeśatvaṃ śrutis tatrānurudhyate /

6.174cd

apūritāntarālatvād vicchedaś cāvasīyate //

6.175ab

teṣāṃ cālpakadeśatvāc chabdasyāvibhutāmatiḥ /

6.175cd

gatimadvegavattvābhyāṃ te cāyānti yato yataḥ //

6.176ab

śrotā tatas tataḥ śabdamāyāntam iva manyate /

6.176cd (ŚV_6.176cd_6.179cd)

sūryasya bhinnadeśatvaṃ nanv ekena na gṛhyate //

6.177ab

na nāma sarvathā tāvad dṛṣṭāsyānekadeśatā /

6.177cd

saviśeṣaṇahetuś cet tathāpi vyabhicāritā //

6.178ab

dṛśyate bhinnadeśo 'yam ity eko 'pi hi buddhyate /

6.178cd

jalapātreṣu caikena nānekaḥ savitekṣyate //

6.179ab

yugapat, na ca bhedasya pramāṇaṃ tulyavedanāt /

6.179cd

āhaikena nimittena pratipātraṃ pṛthak pṛthak //

6.180ab (ŚV_6.180ab_6.183ab)

bhinnāni pratibimbāni jāyante yugapanmama /

6.180cd

atra brūmo yadā tāvajjale saureṇa tejasā //

6.181ab

sphuratā cākṣuṣaṃ tejaḥ pratisrotaḥ pravarttitam /

6.181cd

svadeśa eva gṛhṇāti savitāram anekadhā //

6.182ab

bhinnamūrtiṃ yathā pātraṃ tadāsyānekatā kutaḥ /

6.182cd

īṣannimīlite 'ṅgulyā yathā cakṣuṣi dṛśyate //

6.183ab

pṛthageko 'pi bhinnatvāc cakṣurvṛttes tathaiva naḥ /

6.183cd (ŚV_6.183cd_6.186ab)

anye tu codayanty atra pratibimbodayaiṣiṇaḥ //

6.184ab

sa eva cet pratīyeta kasmān nopari dṛśyate /

6.184cd

kūpādiṣu kuto 'dhastāt pratibimbekṣaṇaṃ bhavet //

6.185ab

prāṅmukho darpaṇaṃ paśyan syāc cet pratyaṅmukhaḥ katham /

6.185cd

tatraiva bodhayed arthaṃ bahiryātaṃ yadindriyam //

6.186ab

tata etad bhaved evaṃ śarīre tat tu bodhakam /

6.186cd (ŚV_6.186cd_6.189ab)

apsūryadarśināṃ nityaṃ cakṣurdvedhā pravarttate //

6.187ab

ekamūrdhvamadhastāc ca tatrordhvāṃśaprakāśitam /

6.187cd

adhiṣṭhānānṛjusthatvān nātmā sūryaṃ prapadyate //

6.188ab

pāramparyārpitaṃ santamavāgvṛttyā tu budhyate /

6.188cd

ūrdhvavṛttes tadekatvādavāgiva ca manyate //

6.189ab

adhastād eva tenārkaḥ, sāntarālaḥ pratīyate /

6.189cd (ŚV_6.189cd_6.192cd)

evaṃ prāgbhūtayā vṛttyā pratyagvṛttisamarpitam //

6.190ab

budhyamāno mukhaṃ bhrāntyā pratyagity avagacchati /

6.190cd

anekadeśavṛttau vā saty api pratibimbake //

6.191ab

samānabuddhigamyatvān nānātvaṃ naiva vidyate /

6.191cd

vaktṛvaktrapradeśānāṃ bhinnatvād bhinnadeśatā //

6.192ab

śrotrāgamanapakṣe syāt taddeśe tv ekadeśatā /

6.192cd

adhiṣṭhānābahirvṛtter anyasmin saty apīndriye //

6.193ab (ŚV_6.193ab_6.196ab)

taddeśāḥ karṇaśaṣkulyo gṛhyeran gamane sati /

6.193cd

iyaṃ tu vaktranekatve śrotraikatve ca kalpanā //

6.194ab

vaktaryekatra bhinneṣu śrtotṛṣu syād viparyayaḥ /

6.194cd

tatra hi śrotradeśānāṃ bhinnatvād bhinnadeśatā //

6.195ab

tadāgame tu vaktrekyādekadeśatvasambhavaḥ /

6.195cd

dhvanyāgatyā yadi bhrāntir itaratrāpi sā samā //

6.196ab

bhinnavyañjakatālvādideśabhedād bhaviṣyati /

6.196cd (ŚV_6.196cd_6.199cd)

sūtreṇa yugapadbhāvaḥ śrotraikatvād udāhṛtaḥ //

6.197ab

atas tadanusāreṇa yady apītyādikīrtanam /

6.197cd

deśabhedena bhinnatvam ity etac cānumānikam //

6.198ab

pratyakṣas tu sa eveti pratyayas tena bādhakaḥ /

6.198cd

paryāyeṇa yathā caiko bhinnān deśān vrajann api //

6.199ab

devadatto na bhidyeta tathā śabdo na bhidyate /

6.199cd

jñātaikatvo yathaivāsau dṛśyamānaḥ punaḥ punaḥ //

6.200ab (ŚV_6.200ab_6.202cd)

na bhinnaḥ kālabhedena tathā śabdo na deśataḥ /

6.200cd

paryāyād avirodhaś ced, vyāpitvād api dṛśyatām //

6.201ab

dṛṣṭasiddhau hi yo dharmaḥ sarvathā so 'bhyupeyate /

6.201cd

varṇāntaravikāryatvād iti yoktā vināśitā //

6.202ab

ukte ca hetusiddhyartha sādṛśyasmaraṇe punaḥ /

6.202cd

tatra smṛter asiddhatvam, na hy evaṃ pāṇiner vacaḥ //

6.203ab (ŚV_6.203ab_6.205cd)

ikārapariṇāmena yakāraḥ kriyatām iti /

6.203cd

siddhe śabdārthasambandhe tacchāstraṃ hi pravarttate //

6.204ab

prayoganiyamārthāya na caivaṃ siddhatā bhavet /

6.204cd

bhinnaprasiddhayos tena dadhi dadhyeti śabdayoḥ //

6.205ab

ācakṣāṇena sādhutvaṃ dadhītyautsargikaḥ kṛtaḥ /

6.205cd

anvākhyātuṃ svarūpeṇa dadhyaśabdaṃ ca veditum //

6.206ab (ŚV_6.206ab_6.208cd)

svaśāstre laghubodhārtham ekatvam iva darśitam /

6.206cd

tatrāci parataḥ siddhaṃ dadhyaśabdaṃ nivarttayan //

6.207ab

dadhīti śāstrataḥ prāptaḥ so 'yaṃ tenaiva vāryate /

6.207cd

ikprayogaprasaṅge tu yaṇ sādhur iti gamyate //

6.208ab

paramārthas tu naivāsmin vikāro 'bhūt kadā cana /

6.208cd

kevalaṃ yat tu sādṛśyaṃ tadanaikāntikīkṛtam //

6.209ab (ŚV_6.209ab_6.211cd)

kunde dadhyavikāre 'pi tatsādṛśyaṃ hi dṛśyate /

6.209cd

nāsti sarvātmanā taccecchabde 'pi sthānamātrakam //

6.210ab

tenaitayor asiddhatvāt mūlahetor asiddhatā /

6.210cd

kāraṇānuvidhāyitvaṃ yac cālpatvamahattvayoḥ //

6.211ab

tadasiddhaṃ na varṇo hi vardhate na padaṃ kva cit /

6.211cd

varṇāntarajanau tāvat tatpadatvaṃ vihanyate //

6.212ab (ŚV_6.212ab_6.214cd)

apadaṃ hi bhaved etad yadi vā syāt padāntaram /

6.212cd

varṇo 'navayavatvāt tu vṛddhihrāsau na gacchati //

6.213ab

vyomādivad ato 'siddhā vṛddhir asya svarūpataḥ /

6.213cd

atha tādrūpyavijñānaṃ hetur ity abhidhīyate //

6.214ab

tathāpi vyabhicāritvaṃ śabdatve 'pi hi tanmatiḥ /

6.214cd

vyaktyalpatvamahattve ca yad yathānuvidhīyate //

6.215ab (ŚV_6.215ab_6.217cd)

tathaivānuvidhānārthaṃ dhvanyalpatvamahattvayoḥ /

6.215cd

vyaṅgyānāṃ caitadastīti loke 'py aikāntikaṃ na tat //

6.216ab

darpaṇālpamahattve 'pi dṛśyate 'nupatanmukham /

6.216cd

na syād avyaṅgyatā tasya tatkriyājanyatāpi vā //

6.217ab

na cāsyoccāraṇādanyā vidyate janikā kriyā /

6.217cd

yathā mahatyāṃ khātāyāṃ mṛdi vyomni mahattvadhīḥ //

6.218ab (ŚV_6.218ab_6.221ab)

alpāyām alpadhīr evam atyantākṛtake sati /

6.218cd

tenātraivaṃ paropādhiḥ śabdavṛddhau matibhramaḥ //

6.219ab

na casyūlatvasūkṣmatve lakṣyete śabdavṛttinī /

6.219cd

buddhitīvratvamandatve mahattvālpatvakalpanā //

6.220ab

sā ca paṭvī bhavaty eva mahātejaḥprakāśite /

6.220cd

mandaprakāśite mandā ghaṭādāv api sarvadā //

6.221ab

evaṃ dīrghādayaḥ sarve dhvanidharmā iti sthitam /

6.221cd (ŚV_6.221cd_6.224ab)

nādo vāyuguṇas tadvān vāyur vā yadi kalpyate //

6.222ab

varṇānāṃ śrotragamyatvān na ca ye śrotragocarāḥ /

6.222cd

tatrāvarṇātmakaḥ śabdaḥ śaṅkhādeḥ śrūyate katham //

6.223ab

dhvanīnāṃ śrotragamyatvaṃ tasmāt ke cit pracakṣate /

6.223cd

mārutapreritās te ca kurvanti śrotrasaṃskṛtim //

6.224ab

varṇavyaktau ca dṛṣṭatvāt teṣāṃ nādṛṣṭakalpanā /

6.224cd (ŚV_6.224cd_6.227ab)

anye tu varṇayanty atra pūrvoktadhvanivādinaḥ //

6.225ab

marutām eva nānātvād ghoṣaśrutyupapādanam /

6.225cd

tatra tālvādisaṃyogavibhāgaiḥ preritāḥ sphuṭam //

6.226ab

vyañjanti varṇam anye tu śabdatvaṃ sarvavarṇabhāk /

6.226cd

varṇasarvagatatvāt tu nāpadyeta nirāśrayam //

6.227ab

na ca paryanuyogaḥ syāt kva varṇe vyaktir ity ayam /

6.227cd (ŚV_6.227cd_6.230cd)

eta eva ca te pūrvam uktā bodhānuvarttinaḥ //

6.228ab

yeṣāṃ pracayanānātvād vṛttibhedaḥ pratīyate /

6.228cd

yad vā jātyantaraṃ santu sarvathā kāryahetukam //

6.229ab

tvatpakṣavad dhvanīnāṃ naḥ śaktibhedaprakalpanam /

6.229cd

darśanasya parārthatvaṃ yadi nāma pratīyate //

6.230ab

śabdasya kim ihāyātaṃ yena nityo 'bhyupeyate /

6.230cd

anityeṣv api dṛṣṭatvād dvīpajvālāghaṭādiṣu //

6.231ab (ŚV_6.231ab_6.234ab)

parārthadarśanatvasya dharmatve 'pi na hetutā /

6.231cd

vinā sādharmyadṛṣṭāntād viruddho vā bhaved ayam //

6.232ab

nityānām aprayogitvam aṇūnām api daśyate /

6.232cd

arthapratyāyanaṃ caiṣa janmanaiva kariṣyati //

6.233ab

vināpi sthāsnurūpeṇa saṃyogādīn yathā kriyā /

6.233cd

pūrvālocanam etasya bhūtasmṛtyā ca karmavat //

6.234ab

tasmān na viniyojyatvāt prāgastitvaṃ ghaṭādivat /

6.234cd (ŚV_6.234cd_6.237cd)

prakāśitaṃ yathā cārthaṃ tejasā kena cit purā //

6.235ab

na vā bhūyopi buddhyante śabdād api tathā bhavet /

6.235cd

darśanasya parārthatve yadasiddhyādi codyate //

6.236ab

tatkāṣṭhadahano vahnirabdāhārthaṃ niyujyate /

6.236cd

anumānaprayoge hi vaktum ityādi yujyate //

6.237ab

arthāpattir iyaṃ coktā pakṣadharmādivarjitā /

6.237cd

yadi nāśini nitye vā vināśiny eva vā bhavet //

6.238ab (ŚV_6.238ab_6.240cd)

śabde vācakasāmarthyam, tato dūṣaṇam ucyatām /

6.238cd

phalavad vyavahārāṅgabhūtārthapratyayāṅgatā //

6.239ab

niṣphalatvena śabdasya yogyatvād avadhāryate /

6.239cd

parīkṣyamāṇas tenāsya yuktyā nityavināśayoḥ //

6.240ab

sa dharmo 'bhyupagantavyo yaḥ pradhānaṃ na bādhate /

6.240cd

na hy aṅgāṅgānurodhena pradhānaphalabādhanam //

6.241ab (ŚV_6.241ab_6.243cd)

yujyate, nāśipakṣe ca tadekāntāt prasajyate /

6.241cd

na hy adṛṣṭārthasambandhaḥ śabdo bhavati vācakaḥ //

6.242ab

tathā cet syād apūrvo 'pi sarvaḥ sarvaṃ prakāśayet /

6.242cd

sambandhadarśanaṃ cāsya nānityasyopapadyate //

6.243ab

sambandhajñānasiddhiś ced dhruvaṃ kālāntarasthitiḥ /

6.243cd

anyasmin jñātasambandhe na cānyo vācako bhavet //

6.244ab (ŚV_6.244ab_6.247ab)

gośabdejñātasambandhe nāśvaśabdo hi vācakaḥ /

6.244cd

athānyo 'pi svabhāvena kaś cid evāvabodhakaḥ //

6.245ab

tatrānibandhane na syāt ko 'sāv iti viniścayaḥ /

6.245cd

yataḥ pratyaya ity evaṃ vyavahāro 'vakalpate //

6.246ab

śrotāṇāṃ syād apītthaṃ tu vaktāṇāṃ nāvakalpate /

6.246cd

ajñātvā kam asau śabdam ādāv eva vivakṣati //

6.247ab

jānāti ced avaśyaṃ sa pūrvaṃ tenāvadhāritaḥ /

6.247cd (ŚV_6.247cd_6.250ab)

tejaḥ pratyakṣaśeṣatvān na tattve 'pi prakāśakam //

6.248ab

sadṛśatvāt pratītiś cet, taddvāreṇāpy avācakaḥ /

6.248cd

kasya caikasya sādṛśyāt kalpyatāṃ vācako 'paraḥ //

6.249ab

adṛṣṭasaṅgatitvena sarveṣāṃ tulyatā yataḥ /

6.249cd

arthavān pūrvadṛṣṭaś cet, tasya tāvān kutaḥ kṣaṇaḥ //

6.250ab

dvistrir vānupalabdho hi nārthavān sampratīyate /

6.250cd (ŚV_6.250cd_6.253ab)

apratītānyaśabdānāṃ tatkāle 'sāv anarthakaḥ //

6.251ab

sa evānyaśrutīnāṃ syād arthavān iti vismayaḥ /

6.251cd

athāsya vidyamānā 'pi kaiś cid artho na gamyate //

6.252ab

tattulyam uttarasyeti kiṃ sādṛśyena vācakaḥ /

6.252cd

anarthakatvam asya syād arthānanyaśrutīn prati //

6.253ab

pūrvasminn api tatsattvāt sarvānarthakatā bhavet /

6.253cd (ŚV_6.253cd_6.256cd)

arthavatsadṛśatvena yo vā śrutavatāṃ mataḥ //

6.254ab

mukhyo 'sāvaśrutīnāṃ syāt, tadekatve na yujyate /

6.254cd

sambandhākaraṇe yuktis taduktam iti kathyate //

6.255ab

śabdānityatvapakṣe 'pi viśeṣeṇa sa duṣkaraḥ /

6.255cd

śabdaṃ tāvad anuccārya sambandhakaraṇaṃ kutaḥ //

6.256ab

na coccāritaṣṭasya sambandhena prayojanam /

6.256cd

tenāsambaddhya naṣṭatvāt pūrvas tāvad anarthakaḥ //

6.257ab (ŚV_6.257ab_6.259cd)

uttaro 'kṛtasambandho vijñāyetārthavān katham /

6.257cd

śabdoccāraṇasambandhakaraṇavyāvahārikāḥ //

6.258ab

kriyāḥ kramasvabhāvatvāt kaḥ kuryād yugapat kva cit /

6.258cd

deśakālādibhedānāṃ puṃsā śabdāntaraśruteḥ //

6.259ab

pūrvaṃ kṛtrimasambandhe 'py ekaḥ śabdo na sidhyati /

6.259cd

sambandhakathane 'py asya syād evaiṣā nirākṛtiḥ //

6.260ab (ŚV_6.260ab_6.262cd)

naṣṭāsadvarttamāneṣu nākhyānasya hi sambhavaḥ /

6.260cd

arthavān kataraḥ śabdaḥ śroturvaktrā ca kathyatām //

6.261ab

yadā pūrvaśrutaṃ śabdaṃ nāsau śaknoti bhāṣitum /

6.261cd

na tāvad arthavantaṃ sa bravīti sadṛśaṃ badet //

6.262ab

nārthavatsadṛśaḥ śabdaḥ śrotus tatropapadyate /

6.262cd

arthavadgrahaṇābhāvāt, na cāsāvarthavān svayam //

6.263ab (ŚV_6.263ab_6.265cd)

vaktuḥ śrotṛtvavelāyām etad eva prasajyate /

6.263cd

evaṃ ca sarvavaktāṇāṃ na śabdaḥ kvacidarthavān //

6.264ab

bhaved yady api sambandhaḥ sargādau kasya cit kṛtaḥ /

6.264cd

tasminn abuddhe naiva syād ekasmāt sadṛśe matiḥ //

6.265ab

atha tatkālajaiḥ pumbhis tasmin śabde 'vadhārite /

6.265cd

pravṛtter anumīyeta tatsādṛśyaparamparā //

6.266ab (ŚV_6.266ab_6.269ab)

tatra sambandhamārgeṇa pūrvoktena prasajyate /

6.266cd

smāryaṃ tanmūlasādṛśyaṃ tadadhīnārthaniścayāt //

6.267ab

vastuny utpattibhinne ca dūrādārabhya kalpitam /

6.267cd

stokastokaviśeṣeṇa sādṛśyaṃ viprakṛṣyate //

6.268ab

svaravyañjanamātrādibhedāc chabde viśeṣataḥ /

6.268cd

śālāmālā 'balāvelāśīletyādiprakalpanāt //

6.269ab

sādṛśyāt pratipattau ca bhrāntijñānaṃ prasajyate /

6.269cd (ŚV_6.269cd_6.272ab)

dhūme vṛṣṭe 'gnisambandhe bāṣpād iva kṛśānuṣīḥ //

6.270ab

evam astv iti cet brūyān naitadbādhakavarjanāt /

6.270cd

tāvatā siddham iti cet, śabdābhedo 'pi sidhyati //

6.271ab

tathā bhinnam abhinnaṃ vā sādṛśyaṃ vyaktito bhavet /

6.271cd

evam ekam anekaṃ vā nityaṃ vānityam eva vā //

6.272ab

bhinnatvaikatvanityatve jātir eva prakalpyate /

6.272cd (ŚV_6.272cd_6.275cd)

abhedānityanānātve pūrvoktenaiva tulyatā //

6.273ab

vyaktyananyat tathaikaṃ ca sādṛśyaṃ nityam iṣyate /

6.273cd

vyaktinityatvamāpannaṃ tathā saty asmadohitam //

6.274ab

na cāvayavasāmānyarūpā sadṛśatā tava /

6.274cd

varṇābhede hi sā sidhyen na cābhedas tvayeṣyate //

6.275ab

gośabdatvādigatvādi pūrvam eva nirākṛtam /

6.275cd

varṇavyaktaya eva syur nityās tenāvabodhakāḥ //

6.276ab (ŚV_6.276ab_6.279ab)

gośabde 'vasthite 'smākaṃ tadaśaktijakāritā /

6.276cd

gāvyāder api gobuddhir mūlaśabdānusāriṇī //

6.277ab

syāt sādṛśyanimittā ced gauraśabdād api dhruvam /

6.277cd

tenāvyāvṛttir iṣṭātra gośabdād eva sā hi dhīḥ //

6.278ab

nanv ānupūrvyanityatvād anityo vācako bhavet /

6.278cd

padaṃ vācakam iṣṭaṃ hi kramādhīnā ca tanmatiḥ //

6.279ab

varṇāḥ sarvagatatvād vo na svataḥ kramavṛttayaḥ /

6.279cd (ŚV_6.279cd_6.282cd)

anityadhvanikāryatvāt kramasyāto vināśitā //

6.280ab

puruṣādhīnatā cāsya tadvivakṣāvaśād bhavet /

6.280cd

varṇānāṃ nityatā tena niṣphalā paramāṇuvat //

6.281ab

yathā saty aṇunityatve ghaṭe tadracanātmake /

6.281cd

na nityataivaṃ varṇeṣu nityeṣu padanāśitā //

6.282ab

na ca kramād vinā varṇā vijñātāḥ pratipādakāḥ /

6.282cd

kramasyaiva padatvaṃ vastasmādevaṃ prasajyate //

6.283ab (ŚV_6.283ab_6.285cd)

padaṃ varṇātiriktaṃ tu yeṣāṃ syāt kramavarjitam /

6.283cd

teṣām evārthavatyeṣā śabdanityatvakalpanā //

6.284ab

na tāvad ānupūrvyasya padatvaṃ naḥ prasajyate /

6.284cd

na hi vastvantarādhāram etad dṛṣṭaṃ prakāśakam //

6.285ab

dvaye saty api tenātra vijñeyo 'rthasya vācakaḥ /

6.285cd

varṇāḥ kiṃ nu kramopetāḥ kiṃ nu varṇāśrayaḥ kramaḥ //

6.286ab (ŚV_6.286ab_6.288cd)

kramaḥ kramavatām aṅgam iti kiṃ yuktisādhyatā /

6.286cd

dharmamātram asau teṣāṃ na vastvantaram iṣyate //

6.287ab

itthaṃ pratīyamānāḥ syur varṇās tenāvabodhakāḥ /

6.287cd

na ca kramasya kāryatvaṃ pūrvasiddhaparigrahāt //

6.288ab

vaktā na hi kramaṃ kañ cid svātantryeṇa prapadyate /

6.288cd

yathaivāsya parair uktis tathaivainaṃ vivakṣati //

6.289ab (ŚV_6.289ab_6.291cd)

paro 'py evam ataś cāsya, sambandhavadanityatā /

6.289cd

tenaivaṃ vyavahārāt syād akauṭasthye 'pi nityatā //

6.290ab

yatnataḥ pratiṣedhyā naḥ puruṣāṇāṃ svatantratā /

6.290cd

varṇānām api nanv evam akauṭasthye 'pi setsyati //

6.291ab

nityeṣu satsu varṇeṣu vyavahārāt kramodayaḥ /

6.291cd

ghaṭādiracanā yadvannityeṣu paramāṇuṣu //

6.292ab (ŚV_6.292ab_6.295ab)

tadabhāve hi nirmūlā racanā nāvadhāryate /

6.292cd

aṇukalpāś ca varṇāṃśā na santīty upapāditam //

6.293ab

parair uktān bravīmīti vivakṣā cedṛśī dhruvam /

6.293cd

tathā ca nityatāpattiḥ, na cānyaccihnam asti vaḥ //

6.294ab

tajjātīyatvasādṛśye niṣiddhe, yat tu sambhavet /

6.294cd

śabdatvena sajātitvaṃ tulyaṃ śabdāntareṣu tat //

6.295ab

jātyā yathā ghaṭādīnāṃ vyavahāropalakṣaṇam /

6.295cd (ŚV_6.295cd_6.298cd)

tathaiva cānupūrvyāder jātidvāreṇa setsyati //

6.296ab

tālvādijātayas tāvat sarvapuṃsāṃ vyavasthitāḥ /

6.296cd

vaktā tāvad dhvanīṃs tābhir upalakṣya nirasyati //

6.297ab

teṣāṃ ca jātayo bhinnāḥ śabdābhivyaktihetavaḥ /

6.297cd

yāvadvarṇaṃ pravartante vyaktayo vā tadanvitāḥ //

6.298ab

tatra tālvādisaṃyogavibhāgakramapūrvakam /

6.298cd

dhvanīnām ānupūrvyaṃ syāj jātyā cobhayanityatā //

6.299ab (ŚV_6.299ab_6.301cd)

yathaiva bhramaṇādīnāṃ bhāgair jātyā ca lakṣitaiḥ /

6.299cd

kramānuvṛttir evaṃ syāt tālvādidhvanivarṇabhāk //

6.300ab

vyaktīnām eva vā saukṣmyāj jātidharmāvadhāraṇam /

6.300cd

tadvaśena ca varṇānāṃ vyāpitve 'pi kramagrahaḥ //

6.301ab

evaṃ dhvaniguṇān sarvān nityatvena vyavasthitān /

6.301cd

varṇā anupatantaḥ syur arthabhedāvabodhinaḥ //

6.302ab (ŚV_6.302ab_6.304cd)

ānupūrvī ca varṇānāṃ hrasvadīrghaplutāś ca ye /

6.302cd

kālasya pravibhāgās tair jāyante dhvanyupādhayaḥ //

6.303ab

kālaś caiko vibhur nityaḥ, pravibhakto 'pi gamyate /

6.303cd

varṇavat, sarvabhāveṣu vyajyate kena cit kva cit //

6.304ab

varṇeṣu vyajyamānasya tasya pratyāyanāṅgatā /

6.304cd

anyatrāpi tu sadbhāvāt tatsvarūpasya nityatā //

6.305ab (ŚV_6.305ab_6.307cd)

tasmān na padadharmo 'sti vināśo kaś cid īdṛśaḥ /

6.305cd

tena nityaṃ padaṃ siddhaṃ varṇānityatvavādinām //

6.306ab

paradharme 'pi cāṅgatvam uktam aśvagajādivat /

6.306cd

nityatāyāṃ ca sarveṣām arthapatteḥ pramāṇatā //

6.307ab

pade 'navayave cāpi vyañjakaiḥ kramavṛttibhiḥ /

6.307cd

puruṣādhīnatāyāṃ ca na prāmāṇyaṃ prasajyate //

6.308ab (ŚV_6.308ab_6.311ab)

vākkyeṣu dṛṣṭam etac ca tannirbhāgatvavādinām /

6.308cd

anyathānupapattyā tat sarvathā padanityatā //

6.309ab

parāthadarśanārthatvaṃ yenāyaṃ pratipadyate /

6.309cd

sa dharmo hy anumānāya sambandhāpekṣitocyate //

6.310ab

na sādhanaprayogo 'yaṃ sūtrakāreṇa racyate /

6.310cd

vṛttikāreṇa cārthas tu yogyo dvābhyāṃ nirūpitaḥ //

6.311ab

atrocyate sthiraḥ śabdo dhūmagotvādijātivat /

6.311cd (ŚV_6.311cd_6.314cd)

sambandhānubhvāpekṣasāmānyārthāvabodhanāt //

6.312ab

anyāpohanasārūpyajātiliṅgatvakalpane /

6.312cd

viśeṣāṇām aliṅgatvāt sarvasāmānyanityatā //

6.313ab

svavākyādivirodho vā parārthatvena kathyate /

6.313cd

pratijñoccāryate sarvā sādhyārthapratipattaye //

6.314ab

na cānityā bravīty eṣā svārtham ity upapāditam /

6.314cd

tenārthapratyayāpannān nityatvān nāśabādhanam //

6.315ab (ŚV_6.315ab_6.318ab)

arthābhidhānasāmarthyam abhyupetya ca sādhayet /

6.315cd

pūrvābhyupagatenāpi nāśitvaṃ bādhate paraḥ //

6.316ab

arthapratītisāmarthyaiḥ pratiśāstram upāśritaiḥ /

6.316cd

āgamenāpi nāśitvaṃ bādhyate sarvavādinām //

6.317ab

sarvalokaprasiddhyā ca bādhaḥ pūrvoktayā diśā /

6.317cd

anumānavirodho 'pi prāguktenaiva hetunā //

6.318ab

pratyakṣeṇa viruddhatvaṃ saṅkhyābhāve 'bhidhāsyate /

6.318cd (ŚV_6.318cd_6.321cd)

vaktavyaś caiṣa kaḥ śabdo nāśitvena prasādhyate //

6.319ab

triguṇaḥ paudgalo vā 'yam ākāśasyātha vā guṇaḥ /

6.319cd

varṇād anyo 'tha nādātmā vāyurūpo 'rthavācakaḥ //

6.320ab

padavākyātmakaḥ sphoṭaḥ sārūpyānyanivarttane /

6.320cd

eteṣām astv anityatvaṃ nāsmākaṃ teṣu nityatā //

6.321ab

aprasiddhaviśeṣyatvam āśrayāsiddhahetutā /

6.321cd

athāsmad iṣṭaḥ pakṣaḥ syād dvayam etat samaṃ tava //

6.322ab (ŚV_6.322ab_6.325ab)

śabdamātram athocyeta śabdatvaṃ ca tathā sati /

6.322cd

anityaṃ tac ca sarveṣāṃ nityam iṣṭaṃ viruddhyate //

6.323ab

yatkiñcid iha sāmānyaṃ nityaṃ sarveṇa kalpyate /

6.323cd

anityatve hi naitat syād vyaktiṣu kāsu cit //

6.324ab

vyaktayaḥ śabdaśabdena na śakyante ca bhāṣitum /

6.324cd

tāsāṃ jātyatireke ca pūrvokte eva dūṣaṇe //

6.325ab

āśrayān atireke tu jātāv iva virodhitā /

6.325cd (ŚV_6.325cd_6.328cd)

aprasiddhaviśeṣyatvaṃ syāt pareṣāṃ ca pūrvavat //

6.326ab

anityavaṃ ca nāśitvaṃ yady ātyantikam ucyate /

6.326cd

tato 'smān prati pakṣaḥ syād aprasiddhaviśeṣaṇaḥ //

6.327ab

yathā kathañ cid iṣṭā ced anityavyapadeśyatā /

6.327cd

anabhivyaktyavasthātaḥ sābhivyaktyātmaneṣyate //

6.328ab

aikāntikavikalpe ca vyatirekavināśayoḥ /

6.328cd

pūrvābhyupagamenāpi virodhaḥ sāṃkhyajainayoḥ //

6.329ab (ŚV_6.329ab_6.331cd)

pratyakṣaindriyakatvāder aulūkyānām asiddhatā /

6.329cd

anekaśabdakalpyatvād ādyamadhyabhaveṣu ca //

6.330ab

antyaśabde 'pi pakṣe syād āśrayāsiddhatā mama /

6.330cd

sarvaśabdeṣu sādhyeṣu hetur avyāpakas tava //

6.331ab

sāmānyair vyabhicāraś ca, jātimattve satīti cet /

6.331cd

tathāpi, asiddham asmākaṃ tadvattvaṃ vyatiriktayā //

6.332ab (ŚV_6.332ab_6.335ab)

ananyayā tu tadvattā tavāsidhetyahetutā /

6.332cd

athānuvṛttivyāvṛttihetunā yujyate matup //

6.333ab

tathāpy asty eva tadvattā teṣāṃ sāmānyabuddhitaḥ /

6.333cd

gotvādiṣv api sāmānyaṃ sāmānyam iti no matiḥ //

6.334ab

vyāvarttate viśeṣebhyaḥ seti śabdena tulyatā /

6.334cd

nityatvaṃ cānugāmyeṣām anityebhyo nivarttitam //

6.335ab

athātra gauṇamithyātve syātām varṇeṣu te same /

6.335cd (ŚV_6.335cd_6.338cd)

yogīndriyāvagamyaiś ca vyabhicāro 'ṇubhis tava //

6.336ab

nityānām api teṣāṃ hi pratyakṣatvādisambhavaḥ /

6.336cd

atha syāt tannivṛttyartham asmadādiviśeṣaṇam //

6.337ab

ahaṃpratyayavijñeyair ātmabhirvyabhicāritā /

6.337cd

liṅgaśabdādyabhāvena manassaṃyogahetukam //

6.338ab

pratyakṣaṃ caitadekāntāt sukhādāv iva kalpyate /

6.338cd

bāhyendriyāvagamyatvam atha kuryād viśeṣaṇam //

6.339ab (ŚV_6.339ab_6.342ab)

tathāpi vyabhicāryeva jātīnāṃ jātimattayā /

6.339cd

ekārthasamavāyena jātir jātimatī hi vaḥ //

6.340ab

ādhāratvam athocyeta, nāmūrtā''dhīyate hy asau /

6.340cd

samavāyaṃ yadi brūyāḥ, tvadīyaḥ so 'pi vāritaḥ //

6.341ab

abhedavṛttiṃ brūyāś cet, jātīnām api seṣyate /

6.341cd

kleśaś ca nityavaidharmye kṛto bahuviśeṣaṇaiḥ //

6.342ab

svaśabdenaiva tāny uktvā tebhyo 'nyatvaṃ varaṃ kṛtam /

6.342cd (ŚV_6.342cd_6.345cd)

evaṃ ca śakyate vaktaṃ nityatāpy ambarādivat //

6.343ab

tadbhinnā 'nityavṛkṣādivyatiriktatvahetukā /

6.343cd

kevalaindriyakatve 'pi sāṃkhyabauddhaprakalpite //

6.344ab

jātyā sādhitayedānīṃ vyabhicāraḥ pratīyate /

6.344cd

asiddhe pakṣadharmatve yathaiva prativādinaḥ //

6.345ab

na hetur labhyate, tadvadanvayavyatirekayoḥ /

6.345cd

tatra yady apy asiddhā syāj jātiḥ sādhanavādinaḥ //

6.346ab (ŚV_6.346ab_6.349ab)

tāvat tathāpy ahetutvaṃ yāvat sā na nirākṛtā /

6.346cd

kāryā caindriyakatve 'pi kiṃ vastv iti nirūpaṇā //

6.347ab

vyaktyananyatvanānātvabhedābhedeṣu ca sphuṭā /

6.347cd

tatrāsādhāraṇāsiddha sādhyahīnasapakṣatāḥ //

6.348ab

vikalpitānusāreṇa vaktavyā vādyapekṣayā /

6.348cd

viruddhāvyabhicāritvaṃ vakṣyamāṇaiś ca hetubhiḥ //

6.349ab

kevalākāśavarttitvād aulūkyasya vibhutvavat /

6.349cd (ŚV_6.349cd_6.352ab)

tathā ca śrotragamyatvāc chabdatvavad iti sthitiḥ //

6.350ab

prāguktena vibhutvena vyomavac cāsya nityatā /

6.350cd

sapakṣo 'pi vikalpyo 'tra śrutyarthe sādhyahīnatā //

6.351ab

vyaktilakṣaṇapakṣe 'pi jātyanyānanyakalpanā /

6.351cd

anyatve dharmyasiddhir no 'nanyatve 'pi parān prati //

6.352ab

aviśeṣe 'pi nānityaṃ na nityaṃ vastu tanmama /

6.352cd (ŚV_6.352cd_6.355ab)

aṃśo hy etasya jātyākhyo nityo dhvaṃsītaro mataḥ //

6.353ab

anityatā vikalpyātra, nāśaś cet sādhyahīnatā /

6.353cd

mamānyathā tu bhavatām, ity eṣā dūṣaṇoktidik //

6.354ab

sarveṇa śabdarūpaṃ ca vācakaṃ nityam iṣyate /

6.354cd

tatsvarūpe vivādas tu varṇās tatra ca sādhitāḥ //

6.355ab

sambandhanityatāyāḥ kiṃ śabdādhikaraṇe 'bhidhā /

6.355cd (ŚV_6.355cd_6.358ab)

tādarthyāc chabdacintāyāḥ saiva hy atrādhikāritī //

6.356ab

yad vā sambandhanityatvadvāreyaṃ śabdanityatā /

6.356cd

sādhyate, na vinaṣṭe hi śabde tannityatā bhavet //

6.357ab

anityānāṃ hi nityātmā yaḥ sambandhaḥ pratīyate /

6.357cd

āśrayāṇām anucchedān na kva cit sa virudhyate //

6.358ab

na cānucchedarūpeṇa gośabdānām iha sthitiḥ /

6.358cd (ŚV_6.358cd_6.361ab)

na caiṣāṃ gamyate bhedas tenaikasyaiva nityatā //

6.359ab

kṛtrimatve ca sambandhas tatprayogāpavarjanāt /

6.359cd

tadekavyaktiniṣṭhatvān naiva sārvatriko bhavet //

6.360ab

pārthivadravyasattādilāṅgūlatvādisaṅkarāt /

6.360cd

vinā prayogabhūyas tvaṃ na syād gotvāvadhāraṇā //

6.361ab

tasmād akṛtrimaḥ śabdo na kadā cid vinaṣyati /

6.361cd (ŚV_6.361cd_6.364ab)

nityena nityasambandhād ākāśaparamāṇuvat //

6.362ab

yad vā sambandhanityatvaṃ sūtre 'smin naiva varṇyate /

6.362cd

śabdanityatvamātre 'pi bhāṣyaṃ hy etasya yujyate //

6.363ab

sammugdhānekasāmānyaviṣayo hi sakṛcchrutaḥ /

6.363cd

niṣkṛṣṭasvārthavācitvaṃ śabdo na pratipadyate //

6.364ab

bahubhiḥ śravaṇair eva prāṇitvādīni varjayet /

6.364cd (ŚV_6.364cd_6.367cd)

śuklādigamanādīni sāsnālāṅgūlatādi ca //

6.365ab

śābaleyādikhaṇḍādivyaktīś ca svanibandhanāḥ /

6.365cd

niṣkṛṣṭagotvavācitvaṃ cireṇa pratipadyate //

6.366ab

tāvatkālaṃ sthiraṃ cainaṃ kaḥ paścān nāśayiṣyati /

6.366cd

anapekṣatvasūtreṇa tac caitat sādhayiṣyate //

6.367ab

kriyāvatām abhede hi kriyāvṛttiṣu kṛtvasuc /

6.367cd

tatprayogād dhruvaṃ tasya śabdasyāvarttate kriyā //

6.368ab (ŚV_6.368ab_6.370cd)

punaḥprayogavijñānaṃ na hi śabdāntare bhavet /

6.368cd

tasyāṃ ca śabdasaṃkhyāyām aṣṭāv iti bhavecchrutiḥ //

6.369ab

bhuktavanto 'ṣṭakṛtvo 'dya brāhmaṇā iti dṛśyate /

6.369cd

dravyabhede 'py anekāntaṃ matvā''ha kim ato yadi //

6.370ab

tasmāt tatparihārāya pramāṇāntaram ucyate /

6.370cd

pratyabhijñānam etena prayogeṇopalakṣitam //

6.371ab (ŚV_6.371ab_6.374ab)

kṛtvasuc cāpi naivāyaṃ vyabhicārīti gamyate /

6.371cd

yataḥ prayujyate caikabrāhmaṇatvavivakṣayā //

6.372ab

pramāṇaṃ pratyabhijñānaṃ dṛḍhendriyatayocyate /

6.372cd

itaro 'siddhatām āha sādṛśyād grāhyadūṣaṇāt //

6.373ab

nityaṃ sadṛśa eveti yatra rūḍhā matir bhavet /

6.373cd

sa iti pratyabhijñānaṃ bhrāntis tatrāvakalpate //

6.374ab

iha nityaṃ sa eveti vijñānaṃ jāyate dṛḍham /

6.374cd (ŚV_6.374cd_6.377ab)

tadāstitvādhikatvāc ca prāmāṇyaṃ tasya sādhitam //

6.375ab

nityaprasaṅgadvāreṇa spaṣṭayor apy anityayoḥ /

6.375cd

pratyabhijñānasadbhāvād anaikāntikatocyate //

6.376ab

na pratyakṣe iti tv etadasambaddham ivottaram /

6.376cd

yato nātra pareṇoktā pratyakṣatvena nityatā //

6.377ab

pratyakṣatvād ghaṭādīnāṃ mā prasāṅkṣīddhi nityatā /

6.377cd (ŚV_6.377cd_6.380cd)

atīndriyatvān mā bhuc ca vyomāder apy anityatā //

6.378ab

na ca nitye svarūpeṇa tenokte buddhikarmaṇī /

6.378cd

yā tv anaikāntikatvoktiḥ sā tathaivāvatiṣṭhate //

6.379ab

na tayoḥ pratyabhijñānam etad eva kilocyate /

6.379cd

pratyakṣatvaniṣedhena pratyakṣeṇa hi tad bhavet //

6.380ab

tena hetor abhāvo 'yaṃ vipakṣānujñayocyate /

6.380cd

hetuṃ cāpy abhyanujñāya vipakṣo neti kathyate //

6.381ab (ŚV_6.381ab_6.383cd)

sādhyaṃ nityasvarūpaṃ ced etayoḥ pratyabhijñayā /

6.381cd

tatrāsambaddhatā vācyā yoktā paṅktivane prati //

6.382ab

pratyabhijñānanityatve yāpy eṣānavadhāraṇā /

6.382cd

anādarāya, na hy asmāt prakṛtaṃ mama duṣyati //

6.383ab

vyaktirūpeṇa vā yena nāśitvaṃ buddhikarmaṇoḥ /

6.383cd

na tatra pratyabhijñānaṃ, ghaṭabuddhau hi nāsya dhīḥ //

6.384ab (ŚV_6.384ab_6.386cd)

yena tu pratyabhijñānaṃ śaktijātyātmanānayoḥ /

6.384cd

tena nityatvam eveṣṭaṃ kathañ cit sarvavādinām //

6.385ab

evaṃ tu pratyabhijñānaṃ vācoktaṃ kliṣṭayānayā /

6.385cd

na ca śakyaṃ nirākartuṃ sarvalokaprasiddhitaḥ //

6.386ab

yena nāma pramāṇena grahaṇaṃ buddhikarmaṇoḥ /

6.386cd

tenaiva pratyabhijñānān nityatvaṃ kiṃ na siddhyati //

6.387ab (ŚV_6.387ab_6.389cd)

vāṅmātrāt pratyabhijñānaṃ śakyaṃ śabde 'pabhāṣitum /

6.387cd

pratyabhijñānapekṣeṇa na pratyakṣeṇa kiñ cana //

6.388ab

rūpaśabdāvibhāgāc cety atraitat sādhayiṣyate /

6.388cd

pratyakṣanityaṃ karmeti, tenaiṣātropavarṇanā //

6.389ab

nāsmābhiḥ pratyabhijñānaṃ nityasādhanam iṣyate /

6.389cd

anityavādinas tv eṣā pratyakṣeṇa viruddhatā //

6.390ab (ŚV_6.390ab_6.393ab)

tenānaikāntiko nāyaṃ siddhāntāntaradūṣaṇam /

6.390cd

dhīkarmasv api kiṃ naivam anityatvaṃ nivāryate //

6.391ab

taducyate vināśitvam anumānāt pratīyate /

6.391cd

śabde pratyakṣagamye ca tena bādho balīyasā //

6.392ab

dhīkarmaṃ pratyabhijñānān nityatā tvānumānikī /

6.392cd

tādṛśī nāśitāpīti na syāt tatra balābalam //

6.393ab

na hi te iti tenāha, yad vā hetor viśeṣaṇam /

6.393cd (ŚV_6.393cd_6.396ab)

pratyakṣam, śrautratā ceyaṃ hetuḥ śabdatvavat kṛtaḥ //

6.394ab

yatkarmātīndriyādhāraṃ tadapratyakṣam ucyate /

6.394cd

apratyakṣeti buddhiś ca śūnyavāde nirūpitā //

6.395ab

pratyakṣadravyavarttinyo dṛśyante yoḥ punaḥ kriyāḥ /

6.395cd

tāsāṃ varṇavad eveṣṭaṃ nityatvaṃ pratyabhijñayā //

6.396ab

vyañjakābhāvataś cāsāṃ santatānupalabdhitā /

6.396cd (ŚV_6.396cd_6.399ab)

yad evotpādakaṃ vaḥ syāt tad eva vyañjakaṃ mama //

6.397ab

tava śabdatvakartṛtve nitye api satī yathā /

6.397cd

na nityam upalabhyete tathā me buddhikarmaṇī //

6.398ab

yathā vā śaktisadbhāve kutaś cit kāraṇād ṛte /

6.398cd

na kāryāṇy upajāyante tathābhivyaktir iṣyatām //

6.399ab

vyaktibhyo 'nyatayā tāvat karma kleśena kalpyate /

6.399cd (ŚV_6.399cd_6.402cd)

punarjātisahasrāṇāṃ tadbhede kliṣṭakalpanā //

6.400ab

tata ekatvanityatvapratyekasamavāyitāḥ /

6.400cd

vṛttiś ca viprakīrṇeṣu karmabhāgeṣu nāśiṣu //

6.401ab

ekatvāc calanādīnāṃ tasmād ekātmikā matiḥ /

6.401cd

prayatnāśrayanānātvād buddhibhedaḥ pravarttate //

6.402ab

naiva hy atrāpi vicchinnāḥ śābaleyādipiṇḍavat /

6.402cd

karmavyaktīr vijānīmaḥ kalpayema dvayaṃ yataḥ //

6.403ab (ŚV_6.403ab_6.405cd)

śīghramandādibhede 'pi syāt prayatnādibhedataḥ /

6.403cd

vyaktidvāro yathā jāteḥ, vyakter vā janane yathā //

6.404ab

buddhīnām api caitanyasvābhāvyāt puruṣasya naḥ /

6.404cd

nityatvam ekatā ceṣṭā, bhedas tu viṣayāśrayaḥ //

6.405ab

svarūpeṇa yathā vahnir nityaṃ dahanakarmakaḥ /

6.405cd

upanītaṃ dahatyarthaṃ dārhya nānyanna cānyathā //

6.406ab (ŚV_6.406ab_6.408cd)

yathā vā darpaṇaḥ svaccho yathā ca sphaṭiko 'malaḥ /

6.406cd

yadyannidhīyate yogyaṃ tacchāyāṃ pratipadyate //

6.407ab

tathaiva nityacaitanyāḥ pumāṃso dehavṛttayaḥ /

6.407cd

gṛhṇanti karaṇānītān rūpādīn, dhīr asau matā //

6.408ab

tenopanetṛsambandhabhaṅgitvād bhaṅgino matiḥ /

6.408cd

nanityaṃ dāhako vahnir dāhyāsannidhinā yathā //

6.409ab (ŚV_6.409ab_6.412ab)

tatra bodhātmakatvena pratyabhijñāyate matiḥ /

6.409cd

ghaṭahastyādibuddhitvaṃ tadbhedāl lokasammatam //

6.410ab

saiveti nocyate buddhir arthabhedānusāribhiḥ /

6.410cd

na cāsyāḥ pratyabhijñānam arthabhede 'nupāśrite //

6.411ab

etanmanasi kṛtvā''ha nitye eveti bhāṣyakṛt /

6.411cd

etayaiva diśā vācyā śuklāder api nityatā //

6.412ab

saṃsargamātrabhedena syāt tatrāpi hi bhedadhīḥ /

6.412cd (ŚV_6.412cd_6.415ab)

svarūpaṃ tu tad eveti ko jātiṃ kathayiṣyati //

6.413ab

kva cid dravyeṇa saṃsargaḥ kva cin na syād guṇāntaraiḥ /

6.413cd

śuklādes tena bhinnatvaṃ siddhaṃ bhāsuradhūsaraiḥ //

6.414ab

jvālādeḥ kṣaṇikatve 'pi pratyabhijñeti cet, na tat /

6.414cd

tatrāpi pratyabhijñeyaṃ sāmānyaṃ nityam eva naḥ //

6.415ab

bhedabuddhis tu yatrāṃśe syāt kena cid upādhinā /

6.415cd (ŚV_6.415cd_6.418ab)

tatra naḥ pratyabhijñānaṃ bhedabuddhyaiva vāritam //

6.416ab

hy astanoccāritas tasmād gośabdo 'dyāpi vidyate /

6.416cd

gośabdajñānagamyatvād yathokto 'dyaiṣa gaur iti //

6.417ab

hyo vāsīd eṣa gośabdaḥ pūrvoktenaiva hetunā /

6.417cd

yad vā gotvābhidhāyitvaṃ vācyo hetur dvayor api //

6.418ab

gośabdabuddhyā hy astanyā gośabdo 'yaṃ prakāśitaḥ /

6.418cd (ŚV_6.418cd_6.421cd)

gośabdaviṣayatvena yathaivādyaprasūtayā //

6.419ab

iyaṃ vā taṃ vijānāti taddhetoḥ pūrvabuddhivat /

6.419cd

ubhe vāpy ekaviṣaye bhavetām ekabuddhivat //

6.420ab

deśakālādibhinnā vā samastā gotvabuddhayaḥ /

6.420cd

ekagośabdajanyāḥ syur godhītvād ekabuddhivat //

6.421ab

gośabdabuddhayo 'py evam ekagośabdagocarāḥ /

6.421cd

gośabdaviṣayatvena kalpyantām ekabuddhivat //

6.422ab (ŚV_6.422ab_6.424cd)

gośabdatvaniṣedhāc ca nātra syāt siddhasādhyatā /

6.422cd

ghaṭāder ekatāpattau jātyeṣṭaṃ siddhasādhanam //

6.423ab

vyaktīnām ekatārpattiṃ kuryāc ced anayā diśā /

6.423cd

tasya dṛṣṭaviruddhatvaṃ vācyaṃ sarvapramāṇakam //

6.424ab

ye 'pi sthūlavināśānām anyathānupapattitaḥ /

6.424cd

kalpayantyantarā sūkṣmaṃ vināśitvaṃ pratikṣaṇam //

6.425ab (ŚV_6.425ab_6.428ab)

te 'pi kṣaṇikanāśitvād adhikāṃ sthūlanāśitām /

6.425cd

śabdānām avijānanto na śaktā nāśisādhane //

6.426ab

kṣaṇabhaṅgo ghaṭādīnāṃ vāryas tair eva sādhanaiḥ /

6.426cd

tathaiva pratyabhijñānād, yāvad dṛṣṭaṃ na bādhate //

6.427ab

sādhanaṃ tu bruvāṇasya dīpajvālādidarśanāt /

6.427cd

pūrvoktenaiva māgreṇa pratyakṣādiviruddhatā //

6.428ab

pūrvakṣaṇavināśe ca kalpyamāne niranvaye /

6.428cd (ŚV_6.428cd_6.431cd)

uttarasyānimittatvād utpattir nopapadyate //

6.429ab

atyantāsann asau tasminn tāvad vyāpṛtikṣamaḥ /

6.429cd

svayaṃ cābhāvadaṣṭatvāt kasmin kāle kariṣyate //

6.430ab

nāśotpādasamatve 'pi nairapekṣyāt parasparam /

6.430cd

na kāryakāraṇatve staḥ, tadvyāpārānanugrahāt //

6.431ab

na hy alabdhātmakaṃ vastu parāṅgatvāya kalpte /

6.431cd

na vinaṣṭaṃ, na ca sthānaṃ tasya kāryakṛtikṣamam //

6.432ab (ŚV_6.432ab_6.434cd)

jāyamānaṃ ca gandhādi ghaṭarūpe vinaśyati /

6.432cd

tatkāryaṃ neṣyate tadvat tathā rūpāntarāṇy api //

6.433ab

tasmāt prākkāryaniṣpatter vyāpāro yatra dṛśyate /

6.433cd

tad eva kāraṇaṃ tasya na tvānantaryamātrakam //

6.434ab

jvālāder api nāśitvaṃ naiva siddhaṃ pratikṣaṇam /

6.434cd

laghavo 'vayavās tatra yānti deśāntaraṃ laghu //

6.435ab (ŚV_6.435ab_6.437cd)

prabhūtaṃ varttideśe hi tejastiṣṭhati piṇḍitam /

6.435cd

tatra yāvad vrajaty ūrdhvaṃ tāvajjvāleti gamyate //

6.436ab

tato 'pi yadatikramya yāti tat syāt prabhātmakam /

6.436cd

tataḥ paraṃ tu yad yāti tat saukṣmyān nāvadhāryate //

6.437ab

uttarāvayavai ruddhe mārge pūrve na yānti ca /

6.437cd

yathottare vimuñcanti pūrve yānti tathā tathā //

6.438ab (ŚV_6.438ab_6.440cd)

saṃkrāntāv api tenaiṣāṃ tṛṇādau vṛddhyasambhavaḥ /

6.438cd

śabde vṛddhyādyabhāvo 'pi dhvaniśaighryeṇa jāyate //

6.439ab

śarīre yauvanādyāptiḥ pariṇāmāc ca setsyati /

6.439cd

tathā hi sanniveśādi pratyabhijñāyate janaiḥ //

6.440ab

tatrānyānanyavṛttīnām anekāntasvabhāvataḥ /

6.440cd

utpattisthitināśānāṃ virodhaḥ prāṅnirākṛtaḥ //

6.441ab (ŚV_6.441ab_6.444cd)

ekasantānasambandhāt pratyabhijñānakalpanā /

6.441cd

jñānasantatimārgeṇa vāryānyatvādyasambhavāt //

6.442ab

evaṃ sthitasya śabdasya śrutikālāt kṣaṇāntare /

6.442cd

sambhāvyate vināśitvaṃ na bhūyo 'nyena hetunā //

6.443ab

yathā śastrādibhir bhedāj jarayā vā paṭādayaḥ /

6.443cd

naṅkṣyantītyavagamyante naivaṃ śabde 'sti kāraṇam //

6.444ab

śabdo yathā paudgaliko niṣiddhaḥ, syād vāyavīyasya sa eva mārgaḥ /

6.444cd

tasmād anirdhāritahetumārgaḥ sarvatra sākṣād bhavatīti nityaḥ //

7

<vākyādhikaraṇa (VAA)>

7.1ab (ŚV_7.1ab_7.3cd)

padārthapadasambandhanityatve sādhite 'pi vaḥ /

7.1cd

naiva vedapramāṇatvaṃ vākyārthaṃ prati sidhyati //

7.2ab

padāni gamayeyus taṃ pratyekaṃ saṃhatāni vā /

7.2cd

vyatirikto 'tha vā śabdaḥ, padārthā vā 'pi pūrvavat //

7.3ab

tat pramāṇaṃ smṛtīnāṃ ca tathā sambandhataddhiyām /

7.3cd

pratyekaṃ saṃhatatvena tadvad eva vikalpanam //

7.4ab (ŚV_7.4ab_7.7ab)

adṛṣṭasaṅgatitvena sarveṣām animittatā /

7.4cd

anyaḥ pratīto na hy anyaṃ gamayiṣyaty asaṅgatam //

7.5ab

apratītaś ca sambandho nāpy asattvād viśiṣyate /

7.5cd

na cā'vijñāyamānasya sadbhāvo 'pi pramāṇavān //

7.6ab

vākyavākyārthayor nāpi vastutvam upapadyate /

7.6cd

spaṣṭaṃ padatadarthābhyām anyā'nanyā'nirūpaṇāt //

7.7ab

na tāvad avagamyete kaiś cit tadvyatirekataḥ /

7.7cd (ŚV_7.7cd_7.10cd)

yaugapadyāgṛhīteś ca samudāyau na sidhyataḥ //

7.8ab

na sattāyaugapadyasya vyavahārāṅgateṣyate /

7.8cd

arvanityatayā mā bhūd viśeṣānavadhāraṇam //

7.9ab

jñānānāṃ kramavarttitvād yaugapadye 'py asambhavaḥ /

7.9cd

ena tatsamudāyo 'pi na vākyārthaḥ pratīyate //

7.10ab

sambandhapūrvakatvaṃ ca vākyavākyārthayoḥ sthitam /

7.10cd

svatantreṣu hi vākyatvaṃ kadā cin nopalakṣyate //

7.11ab (ŚV_7.11ab_7.13cd)

sambandhaś cānapekṣatvāt kasya cin nāvakalpate /

7.11cd

padāni tāvad varṇā vā svarūpair na kadācana //

7.12ab

anarthakeṣv adṛṣṭatvād apekṣante parasparam /

7.12cd

na cānuccāritaḥ śabdaḥ śaknoty anyam apekṣitum //

7.13ab

yaugapadyaṃ tu nāsty eva na coccārya tirohitaḥ /

7.13cd

apekṣaṇe 'pi sambandho naiva kaś cit pratīyate //

7.14ab (ŚV_7.14ab_7.17ab)

kāryakāraṇasaṃyogasamavāyādilakṣaṇaḥ /

7.14cd

ekārthasamavāye 'pi sarveṣāṃ vyomni tulyatā //

7.15ab

tatroktānuktayogyāder na viśeṣyeṇa saṅgatiḥ /

7.15cd

ekakāryaniyogo 'pi vyaṅgye janye 'tha vā bhavet //

7.16ab

vyaṅgyās tāvat pṛthagbhūtāḥ padārthāḥ padabhedataḥ /

7.16cd

tathā tadviṣayāpy etair buddhir naikāpi jāyate //

7.17ab

yā tu svaviṣayā buddhiḥ pratiśabdam asāv api /

7.17cd (ŚV_7.17cd_7.20ab)

na caikajñānajananaṃ bhinnais taiḥ kramavarttibhiḥ //

7.18ab

na cāvayavaśo bodhād aikyaṃ vākyatadarthayoḥ /

7.18cd

na cāvayavabuddhīnāṃ bhrāntitvaṃ bādhakād ṛte //

7.19ab

ekanirbhāgatābuddher asatyāḥ satyatā katham /

7.19cd

anurāgavyavacchedau buddhīnāṃ na ca siddhyataḥ //

7.20ab

kṣaṇikatvād ato 'rthatvaṃ neṣṭaṃ saṃsargabhedayoḥ /

7.20cd (ŚV_7.20cd_7.23ab)

yadi dhriyata gobuddhiḥ śuklabuddhijanikṣaṇe //

7.21ab

tato 'nyābhyo nivartteta saṃsṛjyeta tathānayā /

7.21cd

saṃsargo na ca buddhīnāṃ saṃyogāder asambhavāt //

7.22ab

ekātmavṛttitā tulyā ghaṭahastyādidhīṣv api /

7.22cd

tathā nirantarotpattiḥ, nākāṅkṣā vātra śabdavat //

7.23ab

kṣaṇikā 'yugapadbhāve kā buddhiḥ kām apekṣate /

7.23cd (ŚV_7.23cd_7.26ab)

ata eva viśiṣṭā dhīs tābhir naikopajanyate //

7.24ab

yataḥ kalpyeta sarvāsāṃ saṃsargas tadapekṣayā /

7.24cd

na ca saṃsargavicchedanirbhāso 'ntaḥ prakalpitaḥ //

7.25ab

bāhyābhāso 'rtharūpeṇa pramāṇaṃ svapnavad bhavet /

7.25cd

na ca kālatrayopetabāhyārthāsambhave sati //

7.26ab

pravartetāpi vijñānaṃ na cāsmin bāhyasambhavaḥ /

7.26cd (ŚV_7.26cd_7.29ab)

anutpanne 'pi tenāsminn utpannaparikalpanā //

7.27ab

arthasaṃsargadṛṣṭyā vā saṃsargo 'tra prakalpyate /

7.27cd

buddhyor na tāvad evaṃ syād viśeṣaṇaviśeṣyatā //

7.28ab

tathaiva śabdatadbuddhyor viśeṣotpattyasambhavāt /

7.28cd

tāvān eva hi gośabdaḥ śuklaśabde 'pi kīrtite //

7.29ab

pūrvasattve 'pi tāvattā tasyaivaṃ taddhiyor api /

7.29cd (ŚV_7.29cd_7.32ab)

viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ na syāc chuklatvagotvayoḥ //

7.30ab

na tayor anurāgo hi nā'vacchedaḥ parasparam /

7.30cd

gotvena na hi śuklatvaṃ gotvaṃ vā tena rajyate //

7.31ab

anyonyātmany asadbhāvād vyaktyaṅgatvād dvayor api /

7.31cd

vyaktiś ced anurajyeta tābhyāṃ tatrāpi śabdayoḥ //

7.32ab

na parasparasambandhaḥ syād atadgocarau hi tau /

7.32cd (ŚV_7.32cd_7.35ab)

śabdair anucyamāne hi saty apy ekāśraye 'rthataḥ //

7.33ab

śabdānāṃ naiva sambandhaḥ pṛthivīsthagavāśvavat /

7.33cd

ekārthasamavāye 'pi rūpāder naiva saṅgatiḥ //

7.34ab

na caikavyaktivṛttitve pramāṇaṃ gotvaśuklayoḥ /

7.34cd

sambandhād etayos tatra syād ekavyaktikalpanā //

7.35ab

tadekatvāc ca sambandha evam anyonyasaṃśrayam /

7.35cd (ŚV_7.35cd_7.38ab)

na cātra padam asty anyad yenaikavyaktidhīr bhavet //

7.36ab

na cā'syāḥ padavācyatvaṃ, vācyate 'pi na caikatā /

7.36cd

gamyamānasya caikatvāt sambandho yadi kalpyate //

7.37ab

pārthivatvādyabhedena kiṃ na syād ghaṭavṛkṣayoḥ /

7.37cd

śuklaśrutyā na gotvādiḥ kṛṣṇādibhyo nivarttyate //

7.38ab

svabhāvato 'vabodhaś ca tadvaśān nā'pasarpati /

7.38cd (ŚV_7.38cd_7.41cd)

kṛṣṇādyapohanaṃ vācyaṃ śuklaśabdasya yady api //

7.39ab

tathāpi gogatatve 'sya pramāṇaṃ naiva sannidhiḥ /

7.39cd

tadviṣaya eveti yāvacchabdena nocyate //

7.40ab

tāvat sarvam aśābdaṃ syāt svātantryeṇā'dhyavasyataḥ /

7.40cd

sannidher anumīyeta tādṛśaṃ vacanaṃ yadi //

7.41ab

punaḥ saṇṇidhyadhīnaiva tasyaitadviṣayā'rthatā /

7.41cd

tatrāpi śabdakḷptiś ced anavasthā bhaved iyam //

7.42ab (ŚV_7.42ab_7.44cd)

ṣaṭpramāṇā'tiriktatvāt tasmāt sannidhyanāśrayaḥ /

7.42cd

sambandhakāraṇaṃ nāpi ṣaṣṭhī gavyupalabhyate //

7.43ab

satyām api tu sambandhaḥ śrautas tāvan nirākṛtaḥ /

7.43cd

gamyamānasya cārthasya naiva dṛṣṭaṃ viśeṣaṇam //

7.44ab

śabdāntarair vibhaktyā vā dhūmo 'yaṃ jvalatītivat /

7.44cd

saṃsarge cāpi bhede vā vākyārthe parikalpite //

7.45ab (ŚV_7.45ab_7.47cd)

tasya yāvat padārthatvān naikavākyatvasambhavaḥ /

7.45cd

padārthavyatirekaś ca nāsti saṃsargabhedayoḥ //

7.46ab

na ca vastvantarā''rambhaḥ padārthais tadanugrahāt /

7.46cd

na hi jātiguṇaiḥ kiṃ cit kāryamāraśyate bahiḥ //

7.47ab

tadabhāve 'vabodhaś ca jāto 'pi svapnavanmṛṣā /

7.47cd

satām eva viśeṣāṇāṃ saṃnidher yo 'pi manyate //

7.48ab (ŚV_7.48ab_7.50cd)

vākyārthatvam abhivyaktau tasyāpi tadanekatā /

7.48cd

prāksattve ca kutas teṣāṃ pramāṇaṃ pratyayair vinā //

7.49ab

na caiṣāṃ vastusattvaṃ ca tatpade 'stitvakāraṇaṃ /

7.49cd

evam ādyā'ntyasarveṣāṃ pṛthaksaṃghātakalpane //

7.50ab

anyonyā'nugrahā'bhāvāt padānāṃ nāsti vākyatā /

7.50cd

ādyaṃ yadi padaṃ sarvaiḥ saṃskriyeta viśeṣataḥ //

7.51ab (ŚV_7.51ab_7.53cd)

tatas tad eva vākyaṃ syād anyaś ca dyotako gaṇaḥ /

7.51cd

evam antyeṣu sarveṣu pṛthagbhūteṣv avasthitam //

7.52ab

svatantreṣu hi vākyatvaṃ kathacinnopalakṣitam /

7.52cd

sphoṭajātiniṣedhaś ca syāt padasphoṭajātivat //

7.53ab

vāryaḥ padakramo vākyaṃ yathā varṇakramaḥ padam /

7.53cd

buddhyā na copasaṃhartuḥ kramo niṣkṛṣya śakyate //

7.54ab (ŚV_7.54ab_7.56cd)

padāny eva hi tadvanti vartante śrotrabuddhivat /

7.54cd

tāvatsv eva padeṣv anyaḥ kramo 'nyaś ca pratīyate //

7.55ab

tatra yāvat kramaṃ bhedo vākyārthasya prasajyate /

7.55cd

padāntarasya pārārthyādākhyātaṃ yo 'pi manyate //

7.56ab

vākyaṃ prādhānyayogena vākyārthaṃ cāpi bhāvanām /

7.56cd

tatrāpi na bahirvastu kriyākārakasaṅgatiḥ //

7.57ab (ŚV_7.57ab_7.60ab)

na kārakāṇām anyonyaṃ na kriyāṇāṃ pratīyate /

7.57cd

ukhāyāmodanaṃ kāṣṭhair devadattaḥ paced iti //

7.58ab

dravyāṇāṃ tāvad etasmin na sambandhaḥ parasparam /

7.58cd

atyantabhedaniṣpannaṣaṣṭhyabhāvānapekṣaṇaiḥ //

7.59ab

tṛtīyādyapahāreṇa sannidher api bādhanāt /

7.59cd

kāṣṭhādīnāṃ ca sambandhaḥ kriyayā na svarūpataḥ //

7.60ab

ārdrādidharmakaiḥ pākas taiḥ kṛto na hi dṛśyate /

7.60cd (ŚV_7.60cd_7.63ab)

śaktiḥ kāraṇam iṣṭhā ced, amūrtā sāpi niṣkriyā //

7.61ab

śaktair api ca taiḥ pākas tiṣṭhadbhir naiva sādhyate /

7.61cd

jvalanādimukhenātha teṣāṃ pākena saṅgatiḥ //

7.62ab

tathāpi karmaṇā kramaṃ na sādhyam iti durbham /

7.62cd

bhinnārthasamavetatvān na ca sambandhasambhavaḥ //

7.63ab

na cānyakārakotpādye kārakaṃ kārakāntaram /

7.63cd (ŚV_7.63cd_7.66cd)

jvalanādīni kurvanti na ca syuḥ pākasādhanam //

7.64ab

apākasādhanānāṃ ca kutas tenaikavācyatā /

7.64cd

jvalanādigatā pāke śaktiś ced upacaryate //

7.65ab

kartṛtvāt tatra kāṣṭhādeḥ karaṇatvādi ca durlabham /

7.65cd

mukhyaṃ kārakavaicitryam alabdhaṃ jvalanādiṣu //

7.66ab

kathaṃ tu pākavelāyām upacāreṇa labhyate /

7.66cd

svavyāpāre ca kāṣṭhādeḥ karaṇatvādyasambhavaḥ //

7.67ab (ŚV_7.67ab_7.70ab)

viklidyanti jvalantīti bibhratīti ca darśanāt /

7.67cd

na caiṣāṃ pākavelāyāṃ vyāpārāntaram iṣyate //

7.68ab

ekaprayogavat, tena kartṛtaiva prasajyate /

7.68cd

pacinā cānupātteṣu jvalanādiṣv asaṅgatiḥ //

7.69ab

na hi sadbhāvamātreṇa tāni sambandhakāraṇam /

7.69cd

na ca śabdāntarair eṣām upādānamataḥ paciḥ //

7.70ab

devadattakriyāvācī na syāt kāṣṭhādisaṅgataḥ /

7.70cd (ŚV_7.70cd_7.73cd)

sarvavyāpāravācī cet pacir iṣṭas tathā sati //

7.71ab

kartṛtvam eva kāṣṭāder āpannaṃ devadattavat /

7.71cd

dhātunoktakriye nityaṃ kārake kartṛteṣyate //

7.72ab

sarveṣāṃ bhāvanāsāmye na hy anyat kartṛlakṣaṇam /

7.72cd

kāṣṭhādīni pacantīti vivakṣā yā ca dṛśyate //

7.73ab

sāpi naivopapadyeta yady anyat kartṛlakṣaṇam /

7.73cd

ekadhātugṛhītānāṃ na cāsty aṅgapradhānatā //

7.74ab (ŚV_7.74ab_7.76cd)

na kārakaṃ tataḥ karttā prādhānyābhihitakriyam /

7.74cd

ataḥ samapradhānānām abhidhā sadasattvayoḥ //

7.75ab

kva cit kārakavaicitryaṃ kva cid aikyaṃ na yujyate /

7.75cd

pratyayenāpi naivātra jvalanādiparigrahaḥ //

7.76ab

kartṛmātraṃ tv asau brūyād atha vā tadgatā kriyām /

7.76cd

tasmān na pacatīty atra kāṣṭhāder asti saṅgatiḥ //

7.77ab (ŚV_7.77ab_7.79cd)

sarvatra na ca dhātvarthaḥ pratyayārthena yujyate /

7.77cd

bhāvanā pratyayārtho hi dhātvarthānāṃ ca tāṃ prati //

7.78ab

sādhyasādhanayogyānām upādānaṃ ca dhātubhiḥ /

7.78cd

sādhyatvaṃ pākam ity evaṃ pākenaiva ca sādhanam //

7.79ab

pac ity etena rūpeṇa naiko 'py aṃśaḥ pratīyate /

7.79cd

vidhibhāvanayoś caikapratyayagrāhyatākṛtaḥ //

7.80ab (ŚV_7.80ab_7.82cd)

dhātvarthāt prathamaṃ tāvat sambandho 'dhyavasīyate /

7.80cd

vidhāv avasite tatra kevale bhāvanātmani //

7.81ab

paścāt sambadhyamāno 'pi na dhātvartho vidhīyate /

7.81cd

vidhyahīnapravṛtteś ca na sa kāryaḥ śruto 'pi san //

7.82ab

evaṃ kārakavidhyantavidhānasyāpy asambhavaḥ /

7.82cd

vidhyantatvaṃ prayājāder niṣedhavyam asaṅgatam //

7.83ab (ŚV_7.83ab_7.85cd)

asambaddhatvam eteṣāṃ vācyaṃ śuklagavādivat /

7.83cd

tatrārthalakṣaṇā kā cit sambhaved api saṅgatiḥ //

7.84ab

vākyair eva tv asambaddhaiḥ sambandho na prakalpyate /

7.84cd

ato 'nyonyāśrayatvaṃ syād ekamūlāprasiddhitaḥ //

7.85ab

evam aṃśatrayāsattvāj jāto nirviṣayo vidhiḥ /

7.85cd

dhātvarthakārakāṇāṃ tu sākṣān naivaiṣa sidhyati //

7.86ab (ŚV_7.86ab_7.89ab)

vidher bhāvanayā rodhāt kartus teṣv apravartanāt /

7.86cd

kriyākārakasambandhamūlatvāt sarvasaṅgatiḥ //

7.87ab

niṣedhyā tanniṣedhena svasvāmipitṛbandhuṣu /

7.87cd

upasarganipātānāṃ kena cin na ca saṅgatiḥ //

7.88ab

parasparaṃ tv asiddhaiva svātantryeṇa ca nāmabhiḥ /

7.88cd

kriyāviśeṣaṇatvāc ca vinā naivopasargatā //

7.89ab

vākyārtho 'sattvabhūtatvād etair na ca viśiṣyate /

7.89cd (ŚV_7.89cd_7.92cd)

kriyādvārā'tha kalpyeta sāpi nākārakātmanaḥ //

7.90ab

asattvabhūm arthaṃ ca nādhyavasyati kārakam /

7.90cd

viśeṣaṇatvam apy eṣāṃ naivārthānanurañjanāt //

7.91ab

ānarthakyānyavācitvaviparotaprasādhanāt /

7.91cd

pralambate 'yam ityādau teṣāṃ kaś cid arthakaḥ //

7.92ab

prāsādādiṣu cānyo 'rtho viparītaḥ pratiṣṭhate /

7.92cd

yena svārthāvirodhena viśeṣa upajanyate //

7.93ab (ŚV_7.93ab_7.96ab)

viśeṣaṇaṃ tadeveṣṭaṃ na tu yat svārthanāśakam /

7.93cd

ābhimukhyordhvagatyādiviśeṣo yo 'vagamyate //

7.94ab

tasyāpi kartṛdharmatvān na dhātvarthāṅgateṣyate /

7.94cd

kartrā ca saha sambandho nopasargasya vidyate //

7.95ab

aṃśatrayātiriktatvān nāpi bhāvanayā saha /

7.95cd

pratiṣedhavikalpādeḥ sambandhaś ca virudhyate //

7.96ab

anyarūpaparicchedād vāhyavastvarthavādinām /

7.96cd (ŚV_7.96cd_7.99cd)

svaśruteḥ prathamaṃ vastu sadbhāvena nirūpitam //

7.97ab

kathaṃ nañādibhiḥ paścād abhāvam upanīyate /

7.97cd

virodhaś ca tayoḥ śrutyor asti nāstīti śabdavat //

7.98ab

vikalpe punarekasya śabdasyaiṣā virodhitā /

7.98cd

gavādivac ca naiteṣāṃ svatantrārthāvadhāraṇam //

7.99ab

yena tatpūrvakaṃ santaṃ vākyārthaṃ yāyurātmanā /

7.99cd

samudāye 'py asiddhatvāt yena vakṣyaty ahetutām //

7.100ab (ŚV_7.100ab_7.103ab)

gamyate cet yato 'vocat pratyekāśaktisiddhaye /

7.100cd

asambandhāt padārthānām iti pūrvoktayā diśā //

7.101ab

sann apy ajñāyamānatvād asann ity abhidhīyate /

7.101cd

aikaikaśye padārthānāṃ vākyārthe vyabhicāritā //

7.102ab

prāgasiddheḥ samastānām asādhāraṇaduṣṭatā /

7.102cd

padārthān eva vākyārthaṃ yaḥ sāmastyena manyate //

7.103ab

gaur aśvaḥ puruṣo hastīty atrāpy asya prasajyate /

7.103cd (ŚV_7.103cd_7.106ab)

vyastasya yo 'rthaḥ śabdasya na sāmastye jahāti tam //

7.104ab

taṃ cojjhati na viśrambhaḥ padārthaṃ prati labhyate /

7.104cd

tatra dvitrādisāmānyavijñānaṃ kevalaṃ bhavet //

7.105ab

anekaśabdavijñānān na viśeṣāvadhāraṇam /

7.105cd

padārthasaṅgate 'rthe ced vākyaṃ sākṣāt pravarttate //

7.106ab

padārthasaṃvidas tatra na syād dṛṣṭopakāritā /

7.106cd (ŚV_7.106cd_7.109ab)

tenājñātapadārtho 'pi budhyetaiva svabhāvataḥ //

7.107ab

tān vānurudhyamānasya kāraṇaṃ syusta eva te /

7.107cd

tatra coktam, ato nāsti vākyadhīmūlasambhavaḥ //

7.108ab

tataś cārthād bhavel loke, vedārthas tv apramāṇakaḥ /

7.108cd

samayāt puruṣāṇāṃ vā guṇavṛddhyādivanmataḥ //

7.109ab

niṣkāraṇo 'pi sannartho yājñikaiḥ paribhāṣitaḥ /

7.109cd (ŚV_7.109cd_7.112ab)

tatra coktaṃ kathāvat tu saṅghātāt pauruṣeyatā //

7.110ab

na cāptaḥ puruṣo 'trāsti, tena vedāpramāṇatā /

7.110cd

atrābhidhīyate, yady apy asti mūlāntaraṃ na naḥ //

7.111ab

padārthānāṃ tu mūlatvaṃ dṛṣṭaṃ tadbhāvabhāvataḥ /

7.111cd

satyaṃ na vācakaṃ vākyaṃ vākyārthasyopapadyate //

7.112ab

anyathāpy upapannatvāc chaktis tatrāpramāṇikā /

7.112cd (ŚV_7.112cd_7.115cd)

pada eva hi varṇānāṃ śaktiḥ kleśena kalpitā //

7.113ab

tirobhāvād iha tv eṣāṃ bhavet kleśatareṇa sā /

7.113cd

bahavaś cānusandheyā varṇāś ciratirohitāḥ //

7.114ab

padārtheṣūpayuktānāṃ punarvyāpārakalpanā /

7.114cd

padārthānāṃ ca sāmarthyaṃ gamyamānam apahnutam //

7.115ab

ānantaryād dhi vākyārthas taddhetutvaṃ na muñcati /

7.115cd

ekayaiva hi saṃskṛtyā kathaṃ kāryadvayaṃ bhavet //

7.116ab (ŚV_7.116ab_7.118cd)

na caiṣāṃ pūrvasaṃskārād anyo 'stīti pratīyate /

7.116cd

na cānyavarṇavelāyāṃ teṣv ālocanasambhavaḥ //

7.117ab

padatadvācyasambandhabuddhivyavadhibādhanāt /

7.117cd

pratyakṣasmṛtirūpāto na teṣv ekāsti vākyadhīḥ //

7.118ab

tasmāc ca vākyanirbhāsā vākyaṃ sā dhīr na kalpate /

7.118cd

vākyam ity anayā buddhyā na cātmāṃśaḥ pratīyate //

7.119ab (ŚV_7.119ab_7.122ab)

na ca vākyārthabuddhyedaṃ śūnyavāde nirūpitam /

7.119cd

vākyavākyārthyor aikye bāhyābhyantaravādinām //

7.120ab

vicchinnabhāgabuddhīnāṃ mṛṣātvaṃ niṣpramāṇakam /

7.120cd

kalpyamāne 'pi naivaṃ ca vastubuddhir nivarttate //

7.121ab

teṣv eva ca padārtheṣu prakḷptastokaśaktiṣu /

7.121cd

āvāpodvāparacanābhedād vākyeṣv anantā //

7.122ab

stokaśaktyupapanne 'rthe bahuśaktyapramāṇatā /

7.122cd (ŚV_7.122cd_7.125ab)

vākyatacchaktyanantatve nārthāpattis tato bhavet //

7.123ab

na cāvayavabuddhīnāṃ sādṛśyād bhrāntikalpanā /

7.123cd

na prasiddhāḥ pṛthagbhūtā mukhyā hy avayavāḥ kva cit //

7.124ab

nāvayavyantare yasmāt sarvavākyeṣv abhāgatā /

7.124cd

satām avayavānāṃ hi syād vā sadṛśatā na vā //

7.125ab

sādṛśyaṃ narasiṃhādau yuktaṃ jātyantare sati /

7.125cd (ŚV_7.125cd_7.128cd)

tatra hy avayavāḥ siddhāḥ prāksaṃyogavibhāginaḥ //

7.126ab

pāṇyādayo hi vicchinnā dṛśyante nṛśarīrataḥ /

7.126cd

deheṣu ca pṛthagbuddhis teṣu sarveṣu jāyate //

7.127ab

tatra tatsadṛśatvād vā tatsāmānyena vaikatā /

7.127cd

hastādiṣūpapanneti pratyabhijñānasambhavaḥ //

7.128ab

tadvad atrāpi sādṛśyaṃ yadi nāmāvadhāryate /

7.128cd

siddhe 'vayavasatyatve mṛṣā nirbhāgakalpanā //

7.129ab (ŚV_7.129ab_7.132ab)

asatā yat tu sādṛśyam asataḥ parikalpyate /

7.129cd

dhruvaṃ śaśaviṣāṇena kharaśṛṅgasya tad bhavet //

7.130ab

athāsattvena sādṛśyam atrāpy astīti manyate /

7.130cd

sarvatraivaṃ samānatvāt kaś cin nāsadṛśo bhavet //

7.131ab

bhāgaś citre 'pi dṛṣṇādir dṛṣṭa eva sadṛktayā /

7.131cd

ekadeśaś ca madye 'pi samyaktiktaraseṣu ca //

7.132ab

citrabuddhes tu naivāsti pratītir bhāgaśo mama /

7.132cd (ŚV_7.132cd_7.135cd)

ākārābhāvataḥ, artho 'tra citraḥ sāvayavaḥ sa ca //

7.133ab

tasmān na padavarṇānām asattvāt sadṛśī gatiḥ /

7.133cd

vākyasyāpi na sādṛśyaṃ tatrāvayavavarjanāt //

7.134ab

syād varṇapadaniṣkṛṣṭir na ca vākyasadṛktayā /

7.134cd

tena na syād apoddhāras teṣām ālambanād ṛte //

7.135ab

na ca vyañjakabhedo 'pi padavarṇādṛte 'sti te /

7.135cd

sūkṣmatvād, aṇukalpānāṃ dhvanīnāṃ parikalpanāt //

7.136ab (ŚV_7.136ab_7.138cd)

na ca kāryāntarārambhas tais tādṛgupapadyate /

7.136cd

tenāṇumātraśabdāṃśagṛhītiḥ kevalā bhavet //

7.137ab

sator api ca nādānāṃ pṛthaktvakramavattvayoḥ /

7.137cd

vyaṅgyābhāvena naivaiṣām abhivyaktiḥ prasidhyati //

7.138ab

kṛtsnasya yaugapadyena bhaved vāvagatir na vā /

7.138cd

naiva prāksakalād vākyād grāhyaṃ kiñ cit tavāsti hi //

7.139ab (ŚV_7.139ab_7.141cd)

tad eva sakalaṃ vākyaṃ nyūnam anyadapekṣya ca /

7.139cd

tadviruddham, na cābhinne nyūnasākalyakalpanā //

7.140ab

pṛthakprasiddhasadbhāvaṃ tripadaṃ ca catuṣpade /

7.140cd

nāstīti yadi kalpyeta vṛkṣo na syāt tadā vane //

7.141ab

pṛthakprasiddhyamithyātvāt syād vākyāntaratā yadi /

7.141cd

vākyāc chabdāntaratvaṃ syāt tathaiva padavarṇayoḥ //

7.142ab (ŚV_7.142ab_7.144cd)

tasmād yathā mahāvākye laghūnām anirākriyā /

7.142cd

tathaiva padavarṇānāṃ nāsattvaṃ vākyabuddhiṣu //

7.143ab

kevalasyāprayogāc cet, mahadarthe laghor api /

7.143cd

alpārthe tatprayuktaṃ cet svārthe tadvat padāni naḥ //

7.144ab

yady api vyavahāraṅgaṃ na pūrṇaṃ padavarṇayoḥ /

7.144cd

tathāpy asty eva sadbhāvas tanmātre prayuyukṣite //

7.145ab (ŚV_7.145ab_7.147cd)

padārthamātram eveṣṭaṃ viśeṣe 'vagate kva cit /

7.145cd

padaṃ prayuñjate ke cid varṇaṃ vārthasamanvitam //

7.146ab

granthādhyayanavelāyāṃ svarūpeṇāvadhāraṇam /

7.146cd

pradhānaṃ padavarṇānāṃ vicchinnānām upāśritam //

7.147ab

tadā prasiddhasattvānāṃ cottaratrāsti sādhanam /

7.147cd

na hi vākyārthabuddhyaiṣāṃ rūpaṃ kiñ cid viruddhyate //

7.148ab (ŚV_7.148ab_7.151ab)

yady apy eṣāṃ na sāmarthyaṃ kevalānāṃ tadudgame /

7.148cd

aviruddhas tu sadbhāvaḥ kāryāśaktarathāṅgavat //

7.149ab

kevalasyāprayogitvaṃ tenānaikāntikīkṛtam /

7.149cd

kāryād ṛte 'pi dṛṣṭir yā, sā śabde 'py upapāditā //

7.150ab

sadbhāve padavarṇānāṃ bhedo yaḥ paramāṇuvat /

7.150cd

sarvābhāvas tataś ceti seyaṃ bālabibhīṣikā //

7.151ab

yathā tantvādayaḥ siddhāḥ paramāṇuṣu satsv api /

7.151cd (ŚV_7.151cd_7.154cd)

tathā satsv api bhāgeṣu na varṇādi virotsyate //

7.152ab

kiñ cit sāvayavaṃ dṛṣṭvā na ca sarvaṃ prasajyate /

7.152cd

ghaṭasāvayavatve 'pi na bhāgaḥ paramāṇuṣu //

7.153ab

tad atra padavarṇānāṃ bhedaṃ pratyakṣasādhitam /

7.153cd

varṇāṃśānupapattyā kaḥ śaknuyādapabādhitum //

7.154ab

asattve ye ca dṛṣṭāntāḥ prakṛtipratyayādayaḥ /

7.154cd

asiddhās te, yato loke tatsadbhāvaḥ pratīyate //

7.155ab (ŚV_7.155ab_7.157cd)

naiva hi prakriyāmātraṃ śāstrataḥ parikalpyate /

7.155cd

pratyakṣaṃ hy eva tadrūpaṃ vācyam apy anyavācyavat //

7.156ab

krameṇa hi pratīyete prakṛtipratyayau pade /

7.156cd

tadāgame tadartho 'pi svasaṃvedyaḥ krameṇa naḥ //

7.157ab

anvayavyatirekābhyām apy artho gamyate tayoḥ /

7.157cd

amādyupajanāpāye vṛkṣārtho hy anugamyate //

7.158ab (ŚV_7.158ab_7.160cd)

vṛkṣaṃ vṛkṣeṇa cety atra vṛkṣatvaṃ tāvad eva hi /

7.158cd

karmatvaṃ hīyate pūrvaṃ karaṇatvaṃ ca jāyate //

7.159ab

tathā vṛkṣaṃ ghaṭaṃ ceti karmatvam anugamyate /

7.159cd

vṛkṣatvaṃ hīyate 'nyā ca ghaṭadhīrupajāyate //

7.160ab

tatra yo 'nveti yaṃ śabdam arthas tasya bhaved asau /

7.160cd

anyathānupapattyā hi śaktis tatrāvatiṣṭhate //

7.161ab (ŚV_7.161ab_7.163cd)

yat kūpayūpasūpādau samāne 'py upabandhane /

7.161cd

nāsty arthānugamaḥ kaś cit tan na śabdo 'parādhyati //

7.162ab

nānvayavyatirekābhyām apūrvārthāvadhāraṇam /

7.162cd

saṃsṛṣṭe 'vagate 'rthe hi tābhyāṃ śaktir niyamyate //

7.163ab

tenānekātmakāc chabdād anekārthāvabodhane /

7.163cd

siddhe yadāgame yo 'rthaḥ sa tasyaivāvadhāryate //

7.164ab (ŚV_7.164ab_7.167ab)

evaṃ pipīlikāpaṅkte reṇucakrānvaye sati /

7.164cd

gajāśvopajanāpāye 'py atādarthyam aśaktitaḥ //

7.165ab

asty eva ca gajāśveṣu sāmānyaṃ reṇukāraṇam /

7.165cd

dṛḍhaprāṇiviśeṣatvaṃ samastavyastalakṣitam //

7.166ab

dṛṣṭā pipīlikāpaṅktiḥ kevalā reṇuvarjitā /

7.166cd

hastyādyanvayinī tena na hetutvaṃ prapadyate //

7.167ab

prakṛtipratyayādīnāṃ kevalāviniyogataḥ /

7.167cd (ŚV_7.167cd_7.170cd)

yathaivārthā na dṛśyante tathā cānartham apy adaḥ //

7.168ab

nāmākhyātādisākalyavaikalyānugame sati /

7.168cd

tadarthāsambhavo dṛṣṭaḥ padavākyāntarāśrayaḥ //

7.169ab

viprāśvaḥ pacate yātaṃ rājahastinyagāditi /

7.169cd

tathānyarūpam anyādṛk rājñā dadhy atra gām iti //

7.170ab

vipraśabdau kva cid dṛṣṭānupasargārthavācinau /

7.170cd

samudāyas tathānyatra brāhmaṇatvāvabodhakaḥ //

7.171ab (ŚV_7.171ab_7.173cd)

aśva ity api nāmedam ākhyātaṃ luṅi cedṛśam /

7.171cd

ākhyātaṃ pacateśabdaḥ paca te iti vā dvayam //

7.172ab

strīdvitvaṃ puṃbahutvaṃ vā te ṣaṣṭhyartha caturthyatha /

7.172cd

pacate iti sarvaṃ vā caturthyantaṃ śatuḥ padam //

7.173ab

yātaṃ loṇmadhyamadvitvamayātaṃ laṅi vā bhvet /

7.173cd

kartṛniṣṭhādvitīyāntaṃ prathamāntaṃ napuṃsakam //

7.174ab (ŚV_7.174ab_7.177ab)

rājahastī samāso vā rājaloṇmadhyamo 'pi vā /

7.174cd

hastinītyatha saptamyāmatha strīpratyayāntaram //

7.175ab

agāditi luṅantaṃ syādago vā pañcamīparaḥ /

7.175cd

tānattītyatha vāpy evaṃ kvibanto 'yaṃ samāsabhāk //

7.176ab

evamarthavikalpena bhede 'rtho nāvatiṣṭhate /

7.176cd

nirbhāge vācake vākye samastādasti nirṇyaḥ //

7.177ab

tasmān na yo yam anveti sarvadā tena so 'rthavān /

7.177cd (ŚV_7.177cd_7.180ab)

anarthakatvavijñānāt tadrūpe 'pi padāntare //

7.178ab

tathā rājārthavān dṛṣṭo rājñety atra ca nāsty asau /

7.178cd

dadhi gaur iti nāpīmau vidmo dadhy atra gāmiti //

7.179ab

anyasmiñ jñātasambandhe niṣiddho 'nyaś ca vācakaḥ /

7.179cd

na ca sarvavikārāṇām ānantyāt saṅgatīkṣaṇam //

7.180ab

tasmād anarthakair eva vinā jātiguṇānvayāt /

7.180cd (ŚV_7.180cd_7.183ab)

prakṛtipratyayādyantapadabhāgavivarjitaiḥ //

7.181ab

vākyair eva viśiṣṭho 'rthaḥ svatantraiḥ pratipādyate /

7.181cd

bhāgaśaḥ kathitopāyair aśvakarṇājakarṇavat //

7.182ab

atra brūmaḥ padātmā na sarveṣv eteṣu bhidyate /

7.182cd

kena cid dhaddharmabhedena jarā rājetivat kramāt //

7.183ab

padāvadhāraṇopāyān bahūnicchanti sūrayaḥ /

7.183cd (ŚV_7.183cd_7.186cd)

kramanyūnātiriktatvasvaravākyasmṛtiśrutīḥ //

7.184ab

śeṣān arthān paricchidya svarūpair vākyagocarān /

7.184cd

tatsambandhānurūpārthavācitvenānyanirṇayaḥ //

7.185ab

tatrāvadhṛtanāmārthair ākhyātāpekṣaṇena tat /

7.185cd

ākhyāte sati nāmatvaṃ bhaved ubhayasambhave //

7.186ab

yathā ca puruṣākāre samāne 'py avagamyate /

7.186cd

smaraṇād brāhmaṇatvādi prakṛtipratyayānvayāt //

7.187ab (ŚV_7.187ab_7.190ab)

tathānvākhyānabhedena prakṛtipratyayādibhiḥ /

7.187cd

nāmākhyātavyavasthānaṃ smaraṇenopalakṣyate //

7.188ab

aprāptasmṛtyupāyānāṃ viveko 'yaṃ na jāyate /

7.188cd

ajñāte pitṛsaṃbandhe tulyo 'sau brāhmaṇādiṣu //

7.189ab

tathā śrutyaiva sandigdhaṃ kiñ cin nirṇīyate padam /

7.189cd

sāmānādhikaraṇyena prasiddhākhyātanāmabhiḥ //

7.190ab

nanv ayaṃ na vibhāgaḥ syāt padajātimanicchataḥ /

7.190cd (ŚV_7.190cd_7.193cd)

nāmākhyātamatigrāhyāḥ kathaṃ varṇāsta eva te //

7.191ab

kena vā neṣyate jātiḥ padajātacatuṣṭaye /

7.191cd

suptiṅkṛttaddhitāḥ santi tathā dhātvādijātayaḥ //

7.192ab

padaikye 'py aviruddheyam atyantānatirekiṇī /

7.192cd

varṇā eveti cagranthe niṣiddhātyantabhinnatā //

7.193ab

bhramaṇatvādivac cāsau vyajyate kramavarttibhiḥ /

7.193cd

antyavarṇe 'tha vā vyaktiḥ pūrvasaṃskṛtyapekṣiṇi //

7.194ab (ŚV_7.194ab_7.196cd)

yad vā yenaiva dharmeṇa vyaṅktuṃ jātyantaraṃ kṣamāḥ /

7.194cd

varṇāḥ svarūpasāmye 'pi tenākhyātādibuddhiṣu //

7.195ab

vanapaṅktyādivac caiṣu samudāyeṣv asatsv api /

7.195cd

bhinnākhyātādisāmānyavyavahāro bhaviṣyati //

7.196ab

dhātupratyayatadvācyasāmānyānām iyaṃ gatiḥ /

7.196cd

taddhitākhyātakṛdrūpaṃ nityaṃ hi smaryate janaiḥ //

7.197ab (ŚV_7.197ab_7.200ab)

na cānvākhyānamātreṇa kalpitaṃ tacchabādivat /

7.197cd

prayujyate hi yadrūpaṃ tadupāye na tiṣṭhati //

7.198ab

avadhyagrahaṇaṃ yat tu prakṛtipratyayau prati /

7.198cd

anvākhyānavisaṃvādād ity etac ca na duṣyati //

7.199ab

tatra hy āptanaroktīnāṃ prāmāṇyam upapadyate /

7.199cd

yad vā tulyabalatvena vikalpena matāntaram //

7.200ab

prakṛtiḥ pratyayāṃśo vā kaś cit tāvan na bhidyate /

7.200cd (ŚV_7.200cd_7.203ab)

śiṣṭe vikaraṇādau tu yatheṣṭāṅgāṅgikalpanā //

7.201ab

dhūmādāv api vahnyaṃśo kaś cid aṃśo 'numāpakaḥ /

7.201cd

anyaḥ sādhāraṇo yadvat tadvad atra bhaviṣyati //

7.202ab

yathā ca nityarūpatvān na tatrāṃśāntaroddhṛtiḥ /

7.202cd

tathātrāgamako 'py aṃśo nityatve na vyavasthitaḥ //

7.203ab

yatra pratyayalopena prakṛtiḥ syāt kvibantabat /

7.203cd (ŚV_7.203cd_7.206cd)

śuddhaḥ prakṛtilopena pratyayo vādhunādivat //

7.204ab

tanmātrasya dviśaktitvaṃ tatra śabdasvabhāvataḥ /

7.204cd

vākyārthe taddhitāntādipadasāmarthyabhedavat //

7.205ab

ekadeśānumānena ke cid āhur dvayārthatām /

7.205cd

apare 'rthaikadeśena bruvate 'nyārthalakṣaṇām //

7.206ab

tattvayuktaṃ yato nāsti lakṣaṇārūpatā mateḥ /

7.206cd

mukhyatvenaiva buddhir naḥ kvibantādiṣu jāyate //

7.207ab (ŚV_7.207ab_7.210ab)

lakṣaṇādipravṛttiś ca na śāstreṇānugamyate /

7.207cd

tatsaṅkare ca tenaiva vācyavācakanirṇayaḥ //

7.208ab

na ca tena sahaitasya vijñātā sahavācitā /

7.208cd

lokaprayuktaśabdārtho nopāyatvāc ca mucyate //

7.209ab

ākhyātapratyayenāpi sahāsāv upalakṣitaḥ /

7.209cd

kāmaṃ tadīyam apy arthaṃ gamayed anumānataḥ //

7.210ab

tāvatyaṃśe na kalpyau ca prakṛtipratyayau punaḥ /

7.210cd (ŚV_7.210cd_7.213cd)

sa evārthadviśaktitve varaṃ kleśaḥ samāśritaḥ //

7.211ab

nirjñātaparimāṇasya smaraṇānugamād vinā /

7.211cd

nānātvaṃ kalpayitvāsya kaḥ śaktiṃ kalpayiṣyati //

7.212ab

dadhyatreti yadanyādṛkpadaṃ pūrvāvadhāritāt /

7.212cd

ke cid āhus tad evedam ajānantaryadūṣitam //

7.213ab

pratyabhijñāyate tad dhi sa cārthaḥ sampratīyate /

7.213cd

ikāre tu yavijñānamakāraparasaṃhite //

7.214ab (ŚV_7.214ab_7.216cd)

atha vātmīyasiddhāntād yakāratve 'sya saty api /

7.214cd

dadhivācyārthaṃ sāmarthyaṃ lakṣaṇād avagamyate //

7.215ab

tathā hy aśrutadadhyatro lakṣaṇānugamād vinā /

7.215cd

vyutpannadadhiśabdo 'pi dadhyatreti na buddhyate //

7.216ab

vikārānantyato yas tu sambandhajñaptyasambhavaḥ /

7.216cd

lakṣaṇāt tadvidukter vā nātikleśo bhaviṣyati //

7.217ab (ŚV_7.217ab_7.219cd)

kiyat padam iti jñānaṃ yat tu tatra na jāyate /

7.217cd

svarāntaṃ vyañjanāntaṃ vā na cājñāte 'rthanirṇayaḥ //

7.218ab

taducyate padacchede tadapabhraṃśatāṃ vrajet /

7.218cd

saṃhitāviṣaye cāsya smaryate sādhuśabdatā //

7.219ab

etasmiṃs tu pratīmo 'rtham agṛhītāvadhāv api /

7.219cd

tena saty api vicchede pade bhedo 'rthabhedataḥ //

7.220ab (ŚV_7.220ab_7.223ab)

jñāyate cāvadhis tatra vyañjanānto na tūcyate /

7.220cd

dadhiśabdāvabodhyatvān nityaṃ nityasamāsavat //

7.221ab

etena rājarājñādiśabdānāṃ dattam uttaram /

7.221cd

kiñ cid aṃśasamānaṃ hi tadarthaṃ tatpadāntaram //

7.222ab

yat tu brāhmaṇavastrādau brāhmaṇārtho na gamyate /

7.222cd

avadhyantaratas tatra tatpadāntarajṛmbhitam //

7.223ab

utsargasyāpavādena bādhaḥ kasya na sammataḥ /

7.223cd (ŚV_7.223cd_7.226cd)

tad brāhmapadam utsṛṣṭaṃ bādhyate 'nyāvadhau pade //

7.224ab

tattvenāvadhim utkṛṣya yady ucyeta padāntaram /

7.224cd

kena svārtho 'sya vāryeta devadattādiśabdavat //

7.225ab

evam evāśvakarṇādau samudāyaprasiddhitaḥ /

7.225cd

vāryate 'vayavasyārtho vṛkṣādyarthāvadhāraṇāt //

7.226ab

arthaprakaraṇādhīnabādhitasvārthayor api /

7.226cd

samastavyastayor bhūyaḥ sa evārthaḥ pratīyate //

7.227ab (ŚV_7.227ab_7.229cd)

gośuklādipadānāṃ tu samastavyastabhāvinām /

7.227cd

svārthahānir na dṛṣṭeti kvānarthakyaṃ bhaviṣyati //

7.228ab

padārthānugataś caiṣa vādyārtho gamyate sadā /

7.228cd

na viśiṣṭārthatā tasmād vākyasvātantryasādhinī //

7.229ab

na vimuñcanti sāmarthyaṃ vākyārtheṣu padāni naḥ /

7.229cd

tanmātrāvasiteṣv eṣu padārthebhyaḥ sa gamyate //

7.230ab (ŚV_7.230ab_7.232cd)

aśābde cāpi vākyārthai na padārtheṣv aśābdatā /

7.230cd

vākyārthasyeva naiteṣāṃ nimittāntarasambhavaḥ //

7.231ab

sambaddham eva caite 'rthaṃ gamayantyavinābhuvam /

7.231cd

sāmānyaṃ svaviśeṣeṇa vinā na hy upapadyate //

7.232ab

na cānumānam eṣā dhīs tanmātreṇa prasajyate /

7.232cd

pratijñārthaikadeśatvāt padārthānāṃ hy aliṅgatā //

7.233ab (ŚV_7.233ab_7.235cd)

padārthair anurakto 'sau vākyārthaḥ sampratīyate /

7.233cd

nātmanā gamayantyenaṃ vinā, dhūmo 'gnimattvavat //

7.234ab

pakṣadharmatvam eteṣāṃ vākyārthe na ca gamyate /

7.234cd

na hi deśādivat pūrvaṃ niṣpannaḥ sa pratīyate //

7.235ab

asattvabhūtamenaṃ hi pratipadyāmahe tataḥ /

7.235cd

kriyākārakasaṃsargaviśiṣṭaḥ prāgasau kutaḥ //

7.236ab (ŚV_7.236ab_7.238cd)

dharmiṇy anavabuddhe ca na taddharmāvadhāraṇam /

7.236cd

na ca prāgbodhakaṃ kiñ cid vākyārthasyopapadyate //

7.237ab

avabuddhe tu vākyārthe yadi taddharmatā bhavet /

7.237cd

vijñāte 'rthe tataḥ kiṃ nu prameyam avaśiṣyate //

7.238ab

anvayaś ca padārthānāṃ na vākyārthair apekṣyate /

7.238cd

sarvasminn eva sujñāno bhūtabhāvitirohite //

7.239ab (ŚV_7.239ab_7.241cd)

anyavākyārthasambandhajñānāc cānyo na gamyate /

7.239cd

anyatvāc ca padārthānām, te cen nānyārthadhīr bhavet //

7.240ab

sāmānyadṛṣṭakḷptau vā labhyate na viśeṣadhīḥ /

7.240cd

vākyārthāvagatiḥ sarvā tv asādhāraṇagocarā //

7.241ab

asambandhapratīteś ca prāmāṇyam upapāditam /

7.241cd

sarvalokaprasiddhā ca pratipattir iha sphuṭā //

7.242ab (ŚV_7.242ab_7.245ab)

yatra kva cana vijñātān padārthān pratipadya hi /

7.242cd

dūradeśādivār tāsu nāptokte dhīr vihanyate //

7.243ab

āptavādāvisaṃvādād atra ced anumānatā /

7.243cd

nirṇayas tāvatā sidhyed buddhyutpattir na tatkṛtā //

7.244ab

anyad eva hi satyatvam āptavādatvahetukam /

7.244cd

vākyārthaś cānya eveti jñātaḥ pūrvataraṃ tataḥ //

7.245ab

tatra ced āptavādena satyatvam anumīyate /

7.245cd (ŚV_7.245cd_7.248cd)

vākyārthapratyayasyātra kathaṃ syād anumānatā //

7.246ab

janma tulyaṃ hi buddhīnām āptānāptagirāṃ śrutau /

7.246cd

janmādhikopayogī ca nānumāyās trilakṣaṇaḥ //

7.247ab

śabdaprāmāṇyanirṇītyai padārthebhyo yatheṣyate /

7.247cd

atyantādṛṣṭavākyārthapratipattis tathocyate //

7.248ab

bhāvanāvacanas tāvat tāṃ smārayati lokavat /

7.248cd

anvayavyatirekābhyāṃ pratyayārthas tu seṣyate //

7.249ab (ŚV_7.249ab_7.251cd)

kaiś cit, anyais tu dhātvarthas tatsāmīpyopakārataḥ /

7.249cd

aparaiḥ samudāyārthas tata eva hi gamyate //

7.250ab

pākādau yan na dṛṣṭāsau bhavatyādau tathaiva ca /

7.250cd

vivekaphalamandatvāt pacatyādau yatheṣṭatā //

7.251ab

sā sādhyasādhanopāyasāmānyārthāvadhāraṇāt /

7.251cd

anyalabhyaṃ viśeṣāṃśaṃ yaṃ kañ cid abhikāṅkṣati //

7.252ab (ŚV_7.252ab_7.254cd)

kāmāvagatasādhyatvaḥ svargaḥ kāṅkṣati bhāvanām /

7.252cd

tatra sannidhiyogyatvāt sambandhaḥ kalpyate tayoḥ //

7.253ab

tataḥ sā kḷptasambandhā sādhanāṃśam apekṣate /

7.253cd

dhātvarthāsādhanaṃ kiñ cin nānuṣṭhānaṃ hi siddhyati //

7.254ab

dhātuvācyaś ca yāgādir atṛtīyāparo 'pi san /

7.254cd

svabhāvād bhāvanāsaktaḥ sādhyaṃ kiñ cid apekṣate //

7.255ab (ŚV_7.255ab_7.257cd)

pratyāsattinimitto 'yaṃ sambandhaḥ kalpyate 'nayoḥ /

7.255cd

taṃ ca vispaṣṭam ākhyātuṃ yāgeneti prayujyate //

7.256ab

yathaupagavaśabdārthaṃ tasyāpatyam itīdṛśāt /

7.256cd

kathayanti na caitasmin ṣaṣṭhyantopagusamabhavaḥ //

7.257ab

na kevalaṃ tṛtīyaiva karaṇatvaṃ niyacchati /

7.257cd

pramāṇāntaragamye 'pi na kiñ cid viruṇaddhi sā //

7.258ab (ŚV_7.258ab_7.261ab)

prajñātakaraṇatve vā dhātau saty api neṣyate /

7.258cd

aprātipadikatvena tṛtīyā yāgaśabdavat //

7.259ab

ato yā śabdasāmarthyalabhyā karaṇatā yajeḥ /

7.259cd

kevalasyāprayogitvāt sā yāgeneti kathyate //

7.260ab

tathotpannakathaṃbhāvā bhāvanopāyamātrake /

7.260cd

upāyo 'pi ca kartavyamātrākāṅkṣī niyamyate //

7.261ab

yogyatvasannidhānābhyām anyathānupapattitaḥ /

7.261cd (ŚV_7.261cd_7.264ab)

sa ca svavākyalabhyo vā vākyāntaragato 'pi vā //

7.262ab

prakṛtipratyayau yadvadapekṣete parasparam /

7.262cd

padaṃ padāntaraṃ yadvad vākyaṃ vākyāntaraṃ tathā //

7.263ab

karaṇaiḥ sādhyate kiñ cin nopāyarahitaiḥ phalam /

7.263cd

prayājādividhānaṃ ca na ca syān niṣprayojanam //

7.264ab

prayojanāntarāt tatra pratyāsatter apekṣitaḥ /

7.264cd (ŚV_7.264cd_7.267cd)

phalavadbhāvanāṃśasthakaraṇānugraho varam //

7.265ab

ekabhāvanayopāttās trayo 'py aṃśāḥ parasparam /

7.265cd

upakāryopakāritvaṃ paścādanubhavanti te //

7.266ab

bhāvanāpekṣamāṇā hi sādhanaṃ kiṃ phalasya me /

7.266cd

sādhanānugraḥ ko vetyanusyūtam apekṣate //

7.267ab

ākāṅkṣaivam avicchedasiddhā śuklagavādiṣu /

7.267cd

ekakriyāgṛhīteṣu sambandhaś ca parasparam //

7.268ab (ŚV_7.268ab_7.271ab)

dravyadvāreṇa caiteṣāṃ viśeṣaṇaviśeṣyatā /

7.268cd

itaropakṛtadravyavarttitvāt tatra karmaṇi //

7.269ab

dravyāntaram anicchantyā kriyayā ca parigrahāt /

7.269cd

ekadravyāśrayaprāptir iti nānyonyasaṃśrayam //

7.270ab

parasparānurāgaś ca sutarām upakārakaḥ /

7.270cd

arthāc cānyavyavacchedaḥ, sambandho 'to na duṣyati //

7.271ab

tatrānaikāntikānekavākyārthopaplave sati /

7.271cd (ŚV_7.271cd_7.274ab)

anyonyātmavyavacchedād ekatra sthāpyate matiḥ //

7.272ab

ato 'nvayātirekābhyām anumā neyam iṣyate /

7.272cd

ekārthaikāntikatvaṃ tadanyathaivātra labhyate //

7.273ab

evaṃ padārthavākyārthasaṅghātair upakalpitām /

7.273cd

viśiṣṭāṃ bhāvanāṃ prāpya vṛttir vidhiniṣedhayoḥ //

7.274ab

yady apy anyair asaṃspṛṣṭāṃ vidhiḥ spṛśati bhāvanām /

7.274cd (ŚV_7.274cd_7.277cd)

tathāpy aśaktito nāsau tanmātre paryavasyati //

7.275ab

anuṣṭheye hi viṣaye vidhiḥ puṃsāṃ pravartakaḥ /

7.275cd

aṃśatrayeṇa cāpūrṇāṃ nānutiṣṭhati bhāvanām //

7.276ab

tasmāt prakrāntarūpo 'pi vidhis tāvat pratīkṣate /

7.276cd

yāvad yogyatvam āpannā bhāvanānyānapekṣiṇī //

7.277ab

upasarganipātānāṃ prayoganiyame sati /

7.277cd

arthas tadāgamanyāyāt syāt samāsapadeṣv iva //

7.278ab (ŚV_7.278ab_7.281ab)

vācakadyotakatvaṃ tu nātīvātropayujyate /

7.278cd

tadbhāvād vācakatvaṃ vā parasyānugrahī 'stu vā //

7.279ab

īṣadarthādayas tāvat sākṣān nāmnaiva saṅgatāḥ /

7.279cd

aprayuktakriyādvārā viśeṣādhānato 'pare //

7.280ab

āpiṅgaḥ pravayāś ceti dvayasyaitannidarśanam /

7.280cd

kva cit prakṛṣṭatādīnāṃ bhāvanopanipātinām //

7.281ab

itikartavyatātvena pratipattiparigrahau /

7.281cd (ŚV_7.281cd_7.284cd)

ekārthasamavāyitvāt kartṛdharmo 'pi bhāvanām //

7.282ab

gamiṣyati, na kartṛṇāṃ svarūpe sa hi kīrtyate /

7.282cd

ye tv anyārthaṃ viruddhārthadhātuśaktyavalopinaḥ //

7.283ab

teṣāṃ tadaṅgataiveṣṭā dhātubhāgasamā hi te /

7.283cd

praśabdenopasṛṣṭasya tiṣṭhater gatiśaktatā //

7.284ab

na hi praśabdavelāyāṃ gamane jāyate matiḥ /

7.284cd

sāmānyataḥ kriyāśaktiḥ kḷptā dhātoḥ puraiva tu //

7.285ab (ŚV_7.285ab_7.288ab)

viśeṣa eva tatra syād itarasya dvaye punaḥ /

7.285cd

yā ca śaktyantarodbhūtir iyam eva viśeṣyatā //

7.286ab

na sāmānyāparityāgī kevalo 'nyair viśeṣyate /

7.286cd

ukter viśeṣaṇaṃ kiñ cid ucyamānaviśeṣaṇam //

7.287ab

tena śaktyapavādo 'yaṃ bhaved arthāpavādavat /

7.287cd

tathaiva jvalanādīnāṃ pākasambandhiteṣyate //

7.288ab

itikartavyatāṃśatvāt pāke vā tatphale 'pi vā /

7.288cd (ŚV_7.288cd_7.291cd)

odane sādhyamāne hi pākaḥ karaṇam iṣyate //

7.289ab

akṛtaḥ so 'pi nāstīti punaḥ karaṇavāñchanam /

7.289cd

karaṇaṃ jvalanādīni tasya kāṣṭhādi vā tathā //

7.290ab

itikarttavyatākāṅkṣā yāvatkaraṇasaṃśrayā /

7.290cd

itikarttavyatāpy anyadapekṣya karaṇaṃ bhavet //

7.291ab

jvalanādinimittā 'taḥ kāṣṭhādeḥ pākasaṅgatiḥ /

7.291cd

karmaṇaḥ karmasādhyatvaṃ nāsmatpakṣe viruddhyate //

7.292ab (ŚV_7.292ab_7.295ab)

anātmasamavetasya nimittaṃ karma hīṣyate /

7.292cd

jvalanādisvarūpaṃ ca na kāṣṭhādibharīpsitam //

7.293ab

pākaprayojitānāṃ hi tadvṛttir nāntarīyakī /

7.293cd

kartṛtve 'pi ca kāṣṭhādeḥ pāke syāt karaṇāditā //

7.294ab

āvibhūtānyaśaktitvād ekatve cāpy apekṣayā /

7.294cd

jvalanādiṣu sarveṣāṃ svātantryāt kartṛteṣyate //

7.295ab

tatsvātantryāvagatyaiva prayuṅkte hi prayojakaḥ /

7.295cd (ŚV_7.295cd_7.298cd)

niyuktānāṃ tu tenaiṣāṃ karaṇatvādivācyatā //

7.296ab

udbhūtadevadattādivyāpārābhibhavād bhavet /

7.296cd

yatra tv abhibhavas teṣāṃ naikenāpi vivakṣyate //

7.297ab

kāṣṭhādīni pacantīti prayogas tatra jāyate /

7.297cd

ekaśabdagṛhīte 'pi guṇaprādhānyam iṣyate //

7.298ab

ākhyātapratyayopāttabhāvanākartṛsaṃkhyavat /

7.298cd

tasmād yasya vivakṣyeta pradhānaṃ dhātubhiḥ kriyā //

7.299ab (ŚV_7.299ab_7.302ab)

sa kartā guṇabhūtānyavyāpāre karaṇāditā /

7.299cd

itikartavyatāṃśena sarveṣāṃ tena saṅgatiḥ //

7.300ab

avāntarakriyāyogāt pradhānakriyayā saha /

7.300cd

vikalpapratiṣedhāder virodho na ca vastunā //

7.301ab

abhāvam eva nañ prāha vartamānādikālikam /

7.301cd

nāmadhātvarthayogī ca niṣedho 'nyārthabhāg bhavet //

7.302ab

tatra vastvantaronmuktaṃ vastv evānuguṇaṃ ca tat /

7.302cd (ŚV_7.302cd_7.305cd)

ākhyātapratyayair yoge nivṛttyarthaḥ pratīyate //

7.303ab

tatra cājñātasandigdhaviparītārthavāraṇam /

7.303cd

asti nāstīti sandehe pākṣikāstitvabodhanam //

7.304ab

nivartyate nañā, yad vā nāstitaivocyate satī /

7.304cd

avyutpannasya tatraiva jāyate nāstitāmatiḥ //

7.305ab

astitvamāninaḥ saiva vāryate viparītadhīḥ /

7.305cd

apūrvābhāvavijñānavirodhāt svayam eva tu //

7.306ab (ŚV_7.306ab_7.309ab)

nivartate 'stitābuddhir mṛgatṛṣṇādibuddhivat /

7.306cd

tac caitadaniṣedhe 'pi sthāṇvādāv īdṛg eva naḥ //

7.307ab

tatrāpy ajñātasandigdhaviparītārthabādhanāt /

7.307cd

abhāvasya ca vastutve purastāt pratipāmite //

7.308ab

ghaṭāditulyatā tasya, pratiṣedho na cāpy ayam /

7.308cd

vidhāyakairasaṃyukto na hi nañ pratiṣedhakaḥ //

7.309ab

abhāvakathanaṃ hy etan nāvaśyaṃ prāptipūrvakam /

7.309cd (ŚV_7.309cd_7.312cd)

na ca śabdena sadbhāvas tasya cārthasya bodhitaḥ //

7.310ab

astitvādyanapekṣaṃ hi sāmānyaṃ tena gamyate /

7.310cd

astiśabdaprayogo 'pi tenaivātropapadyate //

7.311ab

jāter astitvanāsitve na ca kaś cid vivakṣati /

7.311cd

nityatvāl lakṣyamāṇāyā vyaktes te hi viśeṣaṇe //

7.312ab

tenātra na virodhitvaṃ śrutyā pūrvoktayā nañaḥ /

7.312cd

yatrāpy astīty upādāya prayujyeran nañādayaḥ //

7.313ab (ŚV_7.313ab_7.316ab)

tatra tasyāpavādatvāt pūrvajñānopamardanam /

7.313cd

astitvaṃ vā sad evātra smaryate pūrvalakṣitam //

7.314ab

abhāvottarakālaṃ syād viśeṣe tadvivakṣite /

7.314cd

vidhinā yujyate yatra na hanyān na pibediti //

7.315ab

tatrābhāvārthatā naiva svayaṃ so ruṇaddhi hi /

7.315cd

anyathaiva pravarttante bhāvābhāvadhiyo 'parāḥ //

7.316ab

vyavasthitabahirvastuparicchedaphalātmikāḥ /

7.316cd (ŚV_7.316cd_7.319cd)

anyathānāgatotpādyabhāvapreraṇavārikā //

7.317ab

antaḥsaṅkalpamūlātmā vṛttir vidhiniṣedhayoḥ /

7.317cd

vikalpo 'py anayor eva viṣayeṣu pravarttate //

7.318ab

prāpteṣu pratiṣedhārtham aprāpteṣu vidhitsayā /

7.318cd

yugapac ca viruddhārthapratipatter asambhavaḥ //

7.319ab

paryāyeṇa kadā cit tu kā cid vṛttir bhaviṣyati /

7.319cd

prāptāprāptavikalpas tu naiveṣṭo lokavedayoḥ //

7.320ab (ŚV_7.320ab_7.322cd)

na vikalpārthavācī tu vāśabdo viṣayāntare /

7.320cd

sthāṇur vā puruṣo veti yāti tiṣṭhati vety ayam //

7.321ab

sandehakathanārthaḥ syān na hi vastu vikalpate /

7.321cd

viṣaye bāhya evaivaṃ pratiṣedhādisambhavaḥ //

7.322ab

na hi tatsambhavaḥ kaś cid jñāne svarasabhaṅgini /

7.322cd

jñānaṃ yat tāvad utpannaṃ nānutpanaṃ tad iṣyate //

7.323ab (ŚV_7.323ab_7.325cd)

vināśe 'pi samānatvaṃ satyamithyāvabodhayoḥ /

7.323cd

bāhyārthavādinas tvarthe yajjñānaṃ jāyate 'nyathā //

7.324ab

tanmithyātvopasaṃkhyānāt pūrvabadhādisambhavaḥ /

7.324cd

tatrāpi tu na tadrūpaṃ bādhyate na ca bodhyate //

7.325ab

arthajñānādirūpāt tu phalato viprayujyate /

7.325cd

pratibhānekadhā puṃsāṃ yady apy artheṣu jāyate //

7.326ab (ŚV_7.326ab_7.328cd)

tathāpi bāhya evārthas tasya vākyasya ceṣyate /

7.326cd

vākyaprayojanatvena janyatvenātha vā yadi //

7.327ab

ucyate pratibhāpy artho na naḥ kiñ cid virudhyate /

7.327cd

śabdādyutthāpitair jñānair ātmāṃśagrahaṇākṣamaiḥ //

7.328ab

yad bāhyamāpyate vastu sa tvarthaḥ pāramārthikaḥ /

7.328cd

pratyakṣavyatiriktaṃ tu vijñānam upavarṇitam //

7.329ab (ŚV_7.329ab_7.332ab)

trikālaviṣayaṃ yasmād asannidhiradūṣaṇam /

7.329cd

anekākāratā yāpi śūrabhīrudhiyaṃ prati //

7.330ab

vāsanānugrahāt soktā kuṇapādimater iva /

7.330cd

bhāvanaiva ca vākyārthaḥ, sarvatrākhyātavattayā //

7.331ab

anekaguṇajātyādikārakārthānurañjitā /

7.331cd

ekayaiva tu buddhyāsau gṛhyate citrarūpayā //

7.332ab

padārthā''hitasaṃskāracitrapiṇḍaprasūtayā /

7.332cd (ŚV_7.332cd_7.335ab)

padārthapadabuddhīnāṃ saṃsargas tadapekṣayā //

7.333ab

padavyavadhinā caiṣāṃ nāsaṃsargo bhaviṣyati /

7.333cd

tulyakakṣo hy asambandhī vyavadhāteti kīrtyate //

7.334ab

aṅgatvāt tu padair na syād aṅgivyavadhikalpanā /

7.334cd

ekasmiṃś ca gṛhīte 'rthe sopāyo 'nyo 'py apekṣyate //

7.335ab

apekṣyā ca sarvo 'sau sambandhaṃ pratipadyate /

7.335cd (ŚV_7.335cd_7.338ab)

padānām api sambandha evaṃ vākyeṣu sidhyati //

7.336ab

padārthapūrvakas tasmād vākyārtho 'yam avasthitaḥ /

7.336cd

artharūpam ivāpannaṃ vākyaṃ vākyasya vākyasya gocaraḥ //

7.337ab

neṣyate na hy abhedena vṛttir astīti sādhitam /

7.337cd

prasaṅgikādi yat kāryaṃ padārthopanibandhanam //

7.338ab

ākāṅkṣāviditapraśnau yau ca dṛṣṭau pikādiṣu /

7.338cd (ŚV_7.338cd_7.341ab)

asatyaṃ tad, apoddhṛtya na caivaṃ kalpyiṣyati //

7.339ab

śaśaśṛṅgādyapoddhṛtya vākyārtho na hi dṛśyate /

7.339cd

asatyair gamyamāne 'rthe satyatā nety udāhṛtam //

7.340ab

svarūpeṇāsato dṛṣṭaṃ nopāyatvaṃ hi kasya cit /

7.340cd

avācakatvaṃ vākyasya tadbhūtānām itīritam //

7.341ab

hetuḥ syāt tannimittatm, mūlaṃ vārthasya kathyate /

7.341cd (ŚV_7.341cd_7.344ab)

padārthamūlako hy eṣa na bhrāntir iti gamyatām //

7.342ab

sākṣād yady api kurvanti padārthapratipādanam /

7.342cd

varṇās tathāpi naitasmin paryavasyanti niṣphale //

7.343ab

vākyārthamitaye teṣāṃ pravṛttau nāntarīyakam /

7.343cd

pāke jvāleva kāṣṭhānāṃ padārthapratipādanam //

7.344ab

prayojanatayā caiṣām artham icchanti bhāvanām /

7.344cd (ŚV_7.344cd_7.347cd)

kriyārtheneti tenāha samāmnāyaprayojanam //

7.345ab

śuklo gaur iti vākyārthavākyayor yadudāhṛtam /

7.345cd

sambandhakathanārthaṃ tan na jñeyaṃ pāramārthikam //

7.346ab

na hi prayojanāpetaṃ vākyam uccāryate kva cit /

7.346cd

prayojanakṣamaṃ nāpi padam ākhyātavarjitam //

7.347ab

gaur aśva iti vā śrutyā yad gotvādyavabodhitam /

7.347cd

viśeṣe yadi tan na syāt tatra syāc chrutibādhanam //

7.348ab (ŚV_7.348ab_7.351ab)

jātivyaktī gṛhītvaiva vayaṃ tu śrutilakṣite /

7.348cd

kṛṣṇādi yadi muñcāmaḥ kā śrutis tatra bādhyate //

7.349ab

lakṣaṇāto 'pi parato yaḥ sandehaḥ pravarttate /

7.349cd

kā nāma pīḍyate tatra śuklaśrutyā nivartate //

7.350ab

agṛhṇatas tu śuklatvaṃ śrutis te bādhyatetarām /

7.350cd

asya vākyam asambaddhaṃ sarvam evāprayojanam //

7.351ab

vākyārtho 'pīti bhāṣyeṇa solluṇṭham abhidhīyate /

7.351cd (ŚV_7.351cd_7.354ab)

na sarvatrety anenāpi kva cit sā nety avocata //

7.352ab

prakṛtyarthānuraktāyāṃ buddhau nipatatā dhruvam /

7.352cd

karmādīnāṃ viśeṣyatvam iti kā vā śrutir bhavet //

7.353ab

prakṛtipratyayau nāpi prayujyete ca kevalau /

7.353cd

yena yuṣmadabhipretā śrutir labhyeta karhi cit //

7.354ab

yatrāpi nāma dṛśyete devalāvadhunādivavat /

7.354cd (ŚV_7.354cd_7.357ab)

tatrāpy anyārthasaṃyuktāv iti pūrvaṃ nirūpitam //

7.355ab

ayam eva viśeṣaś ca kathyate padavākyayoḥ /

7.355cd

arthavadbhāgatulyatve prakṛtipratyayārthataḥ //

7.356ab

dṛṣṭā yathā hi sākāṅkṣāḥ padārthāḥ kevalāḥ kva cit /

7.356cd

svātantryeṇa gṛhītāś ca viśīṣṭārthāvabodhakāḥ //

7.357ab

prakṛtipratyayau naivaṃ kadā cid api lakṣitau /

7.357cd (ŚV_7.357cd_7.360ab)

prakṛtyarthānurakto hi pratyayārthaḥ sadeṣyate //

7.358ab

paśyataḥ śvetimārūpaṃ hreṣāśabdaṃ ca śṛṇvataḥ /

7.358cd

khuranikṣepaśabdaṃ ca śveto 'śvo dhāvatīti dhīḥ //

7.359ab

dṛṣṭā vākyavinirmuktā na padārthair vinā kva cit /

7.359cd

mānasād ity ato nāsya vākyāgrahaṇam uttaram //

7.360ab

mānasenāparādhena padārthān ye na gṛhṇate /

7.360cd (ŚV_7.360cd_7.363ab)

te tadvākyaṃ gṛhītvāpi nārthaṃ gṛhṇanti karhi cit //

7.361ab

vākyena tena nocyeta vākyārtho 'nyair nirūpaṇāt /

7.361cd

tacchrutāv apy abodhād vā palāśeneva vṛkṣatā //

7.362ab

varṇā vā na bruvantyenaṃ tatsambandhyarthabodhanāt /

7.362cd

sattve 'py agamakatvād vā vṛkṣatvam iva śiṃśapā //

7.363ab

padārthā gamayantyetaṃ pratyekaṃ saṃśaye sati /

7.363cd (ŚV_7.363cd_7.366ab)

sāmastye nirṇayotpādāt sthāṇumūrddhasthakākavat //

7.364ab

tadabhāvāpratīter vā tadgamyo 'yaṃ bhaviṣyati /

7.364cd

śrotrābhāvāpratīter hi śrautraṃ śabdaṃ pracakṣate //

7.365ab

sambandhākaraṇanyāyād vaktavyā vākyanityatā /

7.365cd

saṅghātatvasya vaktavyam īdṛśaṃ pratisādhanam //

7.366ab

vedasyādhyayanaṃ sarva gurvadhyayanapūrvakam /

7.366cd (ŚV_7.366cd_7.369cd)

vedādhyayanavācyatvād adhunādhyayanaṃ yathā //

7.367ab

bhārate 'pi bhaved evaṃ kartṛsmṛtyā tu bādhyate /

7.367cd

vede 'pi tatsmṛtir yā tu sārthavādanibandhanā //

7.368ab

pāramparyeṇa kartāraṃ nādhyetāraḥ smaranti hi /

7.368cd

teṣāmanevamātmatvād bhrāntiḥ seti ca vakṣyate //

7.369ab

teṣu ca dhriyamāṇeṣu na mūlāntarakalpanā /

7.369cd

tathā hy adyatanasyāpi te kurvantīdṛśīṃ matim //

8

<vedapauruṣeyatādhikaraṇa (VPA)>

8.1ab (ŚV_8.1ab_8.4ab)

vacanāntarasādharmyāt kartuḥ sāmānyasamplave /

8.1cd

samākhyayā viśeṣo 'yaṃ kaṭhādiravadhāryate //

8.2ab

anapekṣatvasūtre yā rūpāt kṛtakatoditā /

8.2cd

vede sā dṛśyate spaṣṭā kṛtakārthābhidhāyini //

8.3ab

smṛtiprayojanābhāvāt kartṛmātre 'napekṣite /

8.3cd

sāmānyasiddhyapekṣatvān na samākhyā niyāmikā //

8.4ab

anyathāpy upapannatvād iyaṃ pravacanādinā /

8.4cd (ŚV_8.4cd_8.7cd)

na śaktā kartṛmūlāya, prokte ca smaraṇaṃ sthitam //

8.5ab

śrutyāder durbalā cāsau na śaktā tāni bādhitum /

8.5cd

aṅgabhūyāṃsamekeyaṃ śabdarāśiṃ na bādhate //

8.6ab

kāmaṃ vā nirnimitteyaṃ śākhām ekāṃ vadiṣyati /

8.6cd

śrutisāmānyamātraṃ hi nātra daṇḍena vāyate //

8.7ab

sati sādhāraṇatve vā sambhavena viśeṣaṇam /

8.7cd

yathā vairūpasāmeti sattayaiva pratīyate //

8.8ab (ŚV_8.8ab_8.10cd)

avyāsaṅgi ca sarveṣu pravaktṛtvaṃ kaṭhādiṣu /

8.8cd

tenaikavyapadeśyatvaṃ lakṣyate ḍitthamātṛvat //

8.9ab

anyais tulye 'pi sambandhe yat tair na vyapadiśyatem /

8.9cd

na hy eṣa kartṛsaṃskāraḥ pārārthye caika iṣyate //

8.10ab

vidyamānanimittaṃ ca kathyate, nāsataḥ kriyā /

8.10cd

sādhāraṇaṃ ca tīrthādi kena cid vyapadiśyate //

8.11ab (ŚV_8.11ab_8.15cd)

yadi cāpauruṣeyyeṣā nānityapratipādinī /

8.11cd

pauruṣeyyās tu satyatvaṃ katham adhyavasīyate //

8.12ab

nityam eva nimittaṃ vā kaṭhatvaṃ jātir asti naḥ /

8.12cd

kāṭhakādipravṛttyarthaṃ vyāvṛttaṃ caraṇāntarāt //

8.13ab

anityārthābhidhāyitvaṃ svayam evaiṣa muñcati /

8.13cd

nityānityavikalpena vedastādarthyavarjanāt //

8.14ab

nityasya nitya evārthaḥ kṛtakasyāpramāṇatā /

8.14cd

unmattavacanatvaṃ tu pūrvam eva nirākṛtam //

8.15ab

iti pramāṇatvam idaṃ prasiddhaṃ yuktyeha dharmaṃ prati codanāyāḥ /

8.15cd

ataḥ paraṃ tu pravibhajya vedaṃ tredhā tato vakṣyati yasya yo 'rthaḥ //