HBṬA
<233>
<paṇḍitadurvekamiśrakṛto hetubinduṭīkālokaḥ>
233,i (HBṬĀ_233,i_233,iii)
namo buddhāya |
233,ii
prahīṇāvṛtisaṃghātaṃ praṇipatya tathāgatam |
vivṛṇomi yathāśakti bhaṭṭārcaṭaguror giraḥ ||
abhimānadhanā ye ca ye ca buddhidhanā janāḥ |
na tadartham ayaṃ yatnas tasmān naiva nirarthakaḥ ||
233,iii
sveṣṭadevatānamaskriyā hi puṇyaprasavabhūmir itaś cāntarāyarahitā īpsitaparisamāptir bhavatīty āgamād veditā śiṣṭācārānurakṣaṇadharmā cāyaṃ dharmākaradatto hetubindutīkāṃ cikīrṣurādita eva svādhidaivataṃ stutipuraḥsaraṃ namasyati | namaskāraślokakaraṇe cākṣepaparihāraudharmottarapradīpāditanītidiśā anugantavyau |
233,iv (HBṬĀ_233,iv)
āśayaprayogabhedena hetvavasthām ubhayīṃ svārthaparārthaprakarṣabhedena phalāvasthāṃ dvayīṃ darśayiṣyate | asya hetuphalāvasthopadarśanaṃ munīndrasya namasyābhimatā | bodhisattvāvasthāyāṃ hi bhagavān anekajanmābhyāsayogāt kalyāṇamitrasaṃparkāc ca prathamam āśayaviśeṣasampadam udapīpadat | yām iha praṇidhibodhicittam ātiṣṭhante tattvavidaḥ | tasya parastād āśaṃsitārthasaṃpādanāya prayogaviśeṣam aśeṣam akārṣīt | yaṃ prasthānabodhicittam ācakṣate | tasyopariṣṭāt prayogaviśeṣaprakarṣaprāpteḥ paramapuruṣārthaphalaṃ sakalam alabdha | athātaḥ sattvopakāraṃ vividham abādhitaṃ vyadhita |
233,v (HBṬĀ_233,v_233,vi)
ata evāyaṃ "yaḥ saṃjāte" (1.5) tyādinādau kaṇṭhoktām akṛta āśayāvasthām | tadanu "puṇyajñāne" (1.6) tyādinā prayogāvasthām | tasya paścāt "kṛtsne" (1.7) tyādinā phalāvasthām | tadanantaraṃ "loka" (1.8) ityādinā ca sattvopakārāvasthām iti |
233,vi
yatra ca evaṃvidho "jinaraviḥ" (1.8) "taṃ namasyāmi" (1.8) namaskāromīti sambandhaḥ |
233,vii (HBṬĀ_233,vii_234,i)
upakāryopakāriṇoḥ samaṃ pravartamānā nirantaram udīyamānā ca mahattvayuktā mahatī ca sā duḥkhāt duḥkhahetor vā samuddharaṇakāmatā nāma yā karuṇā tadātmikā kṛpā ceti tathā | "saṃjātā mahākṛpā" yasya sa tathoktaḥ |
233,viii
kiṃ kartuṃ sa tathāvidha ityākāṃkṣāyām āha — "trātum" (1.5) iti |
<234>
234,i
kiṃ trātum ityapekṣāyāṃ trāṇakriyākarma "janam" (1.5) āha |
234,ii (HBṬĀ_234,ii_234,iv)
taṃ viśeṣayann āha — "samagram" (1.5) paripūrṇaṃ sakalam iti yāvat |
234,iii
punar api viśinaṣṭi "vyasaninam" (1.5) iti | vyasanaṃ duḥkham, tadvantam | nityayoge cāyaminirdraṣṭvyaḥ | kṛpāśabdapratyāsatteḥ sāmarthyāt duḥkhāt duḥkhahetor vā trātum ity artho 'vatiṣṭhate | avivakṣitāpādanād vā anapādānatvam |
234,iv
duḥkhād duḥkhahetoś ca sarvasattvā mayā mocayitavyā ityāśayasaṃpadyoginy avasthā āśayāvasthety ucyate |
234,v (HBṬĀ_234,v_234,vii)
"hetuḥ" (1.6) nimittam, sārvajñapadasyeti vakṣyamāṇasvārthaprakarṣaprāptisāmarthyād avaseyam | citikriyābhisambandhād dvitīyā |
234,vi
kīdṛśam ityāśaṅkāyāṃ tadviśeṣṭum uktaṃ "puṇye"tyādi paścād yojyam | "puṇyajñānam ayaṃ" (1.6) puṇyajñānasvabhāvam |
234,vii
anyathā viśinaṣṭi "vipulaṃ" (1.6) vistīrṇaṃ mahāntaṃ yāvat | puṇyajñānasaṃbhārāv eva hi sārvajñaṃ padam āvahataḥ |
234,viii (HBṬĀ_234,viii_234,x)
puṇyajñānasaṃbhāropārjanam eva sattvoddharaṇāya prayogaḥ | tena tatpadaprāptyaiva sattvoddharaṇasaṃbhavāt | anyathā tatpadābhāvāt | evaṃvidhaprayogasampadyoginy evāvasthā prayogāvasthety ucyate |
234,ix
ayaṃ prayogaḥ prācīnaś cāśayo dvāv etau pāraṃparyeṇa paramapadaprāpteḥ kāraṇam iti tatpadaprāptihetutvamātravivakṣayā, avasthāmātravivakṣayā ca hetvavasthā bhagavato vyapadiśyate | bhedavivakṣayā punar āśayaprayogāvastheti |
234,x
"pracitya" (1.6) upacitya rāśīkṛtyeti yāvat | tathābhūtādrisamāśritau samāśrayaṇāpekṣāyāṃ paurvakālikaḥ pratyayaḥ |
234,xi (HBṬĀ_234,xi)
kim evaṃkāraṃ cakārety āha — "kṛtsne"(1.7)tyādi | yacchabdo 'trāpi sambadhyate | uttaratrāpi abhisambhantsyate | kiṃ bhūtaḥ san yas tam āśrita ityāha — "vidhūte"(1.6)ti | sarvathā nirastaḥ sādaranirantaracirakālābhyāsāyāso yena sa tathā | matadvayāśrayaṇena sadāvyāpanena icchādhīnatvāt yogyatayā vā vyāpanena upayuktakārtsnye kṛtsnaśabdaprayogāt sopāyaheyopādeyātmaka"kṛtsnajñeyavisarpiṇī" cāsāvāvaraṇādilakṣaṇasya malasyātiśayena prahāṇān "nirmalaprajñā" ceti tathā | saiva parārthodayasthānatvād "udayādrir" iva tathā | taṃ "śritaḥ" (1.7) prāptaḥ tadyogī jāta iti yāvat | idam eva ca sarvajñasya padaṃ paramapuruṣārthaphalam | evaṃlakṣaṇaphalasaṃpadyoginy avasthā phalāvasthety ucyate |
<235>
235,i (HBṬĀ_235,i_235,ii)
hṛdi bhavaṃ "hārdam" (1.8) sadasatpathavivekavibandhakatvāt tama iva" tamaḥ" (1.8) ajñānam kayācid vyapekṣayā tu hṛdo manaso bhedavivakṣāyāṃ tadubhayatvam uktam. lokoktyapekṣayā vā | tad"apahanti" vidhvaṃsayati dharmadeśanādvāreṇa anyathā ceti tathā |
235,ii
"jino" mārajayanādbuddho bhagavān | kva hārdatamopaha iti apekṣayām āha — "loke" (1.8) iti | lokaviṣayaṃ yac caitasaṃ tamas tasya hantā | lokasyaiva tathābhūtatamasopahanteti yāvat lukyata iti lokaḥ | hārdatamaḥ śabdapratyāsatteḥ prāṇī jñātavyaḥ | evaṃkāriṇyevāvasthā sattvopakārāvasthety ucyate |
235,iii (HBṬĀ_235,iii_235,iv)
sa eva vyasanijanatrāṇanimittakṛpādhāraṇasādharmyāt | raver api tadāgame tathārthopvarṇanāt | tadā tu vyasanaṃ rogo jñātavyam | udayādrisamāśrayaṇasāmyāl loke tamopahatvasādharmyāc ca | tadā tattamo 'ndhakāraṃ draṣṭavyam | ravir iva "raviḥ" | rūpakālaṅkāraś cātra kāvyaguṇo darśitaḥ |
235,iv (HBṬĀ_235,iv_235,v)
"mūrdhnā namasyāmi" (1.8) iti śiraḥ praṇamayata evaṃvidhaṃ vacanam avaseyam | tena kāyiko namaskāro darśitaḥ syān nānyathā | śabdānupūrvīviśeṣoccāraṇena tu vāciko darśitaḥ | kāyavyāpāravyāhārayoś ca tadutthāpakamanaḥpūrvakatvāt mānasiko 'pi iti sarvam avadātam |
235,iv (HBṬĀ_235,iv_235,v)
sopāyasvārthasampadākhyānadvāreṇeyaṃ namaskriyā iti tattvāvyākhyānam udghṛṣṭaṃ nātiśliṣṭañceti nodghaṭitam |
235,v
athavā anyathā vyākhyāyate | parārthaḥ khalv ayaṃ ṭīkālakṣaṇo grantho 'bhipretaḥ | paraś ca viṣayadoṣāśaṅkāyāṃ śravaṇāya nāvadhatte | tataś cānavadhānaṃ viṣayadoṣāśaṅkayā vyāptaṃ tadviruddhopadarśanena anavadhānaniṣedhārthaṃ vyāpakaviruddhaviṣayaviśuddhim upadidarśayiṣur āha — "ya" (1.5) ityādi |
235,vi (HBṬĀ_235,vi)
ṭīkāviṣayaś cācāryadharmakīrtigranthaḥ | tadviṣuddhiś ca pravacanaviśuddhyā, pravacanārthasamarthanaparatayā ācāryaśāstrasya tadekaviṣayatvāt | tataś cācāryaśāstraviśuddhinibandhanapravacanaviśuddhiṃ bodhayituṃ bhagavato guṇeditatvanirdoṣate namaskārāpadeśena darśayati | upāyopadarśanapūrvakatathābhūtaprajñodayādrisamāśrayaṇābhidhānena bhagavataḥ sarvājñānavigamo darśitaḥ |
235,vii (HBṬĀ_235,vii)
sarvājñānavaidhuryād astu nirdoṣaḥ, sa tu svārthaprakarṣaprāptaḥ kasmāt parasmai sopāyaheyopādeyatattvam upadiśati yena tasya tathābhūtaṃ pravacanaṃ sambhaved ity apekṣāyāṃ — "yaḥ saṃjāte"(1.5)tyādinā mahākaruṇayā yogam upadarśayati | tato mahākaruṇāyāgāt samīcīnam upadiśati prajñāprakarṣayogāc ca bhūtaṃ sasādhanamiti prakāśitam | tenānupadeśo 'nyathopadeśaś ca vyudastaḥ | yad āha —
<236>
"dayayā śreya ācaṣṭe jñānād bhūtaṃ sasādhanam" (PV 1.284)
iti |
236,i (HBṬĀ_236,i_236,ii)
tathā —
"vaiphalyādvakti nānṛtam"
iti | ata evāviparītajñeyādyupadeśadvāreṇa "hārdatamopahaḥ" (1.8) saṃvṛttaḥ ityarthād eva vacanaṃ viśuddhaṃ darśitam | tadviṣayatayā cācāryagranthaviśuddhiḥ | tadviṣayatayā ca ṭīkāviśuddhiśca sāmarthyād ākhyātā bhavati | śeṣam samānaṃ pūrveṇeti |
236,ii
bhavatu bhagavato nirdoṣatayā pravacanaviśuddhiḥ | tathāpyācāryasya vāṅmanasayor vaiguṇyasambhavena tacchāstraṃ na viśotsyati ity āśaṅkyācāryasyāpi jagadatiśāyiprajñāyogapradarśanena vāṅmanasayorvaiguṇyābhāvo "nyāyamārge"(1.13)tyādinā darśayiṣyate | vāṅmanasayorvaiguṇyaṃ hi jāḍye sati bhavattena vyāptam | tadviruddhaṃ cātyantaprakṛṣṭabuddhitvaṃ | tasmin sati katham bhaved ity abhiprāyāt |
236,iii (HBṬĀ_236,iii_236,iv)
ācāryagranthaviśuddhāv api tavaiva vāṅmanasayor vaiguṇyāt ṭīkā avadātā na bhaviṣyati iti cāśaṅkya auddhatyaparihārāpadeśena ācāryavacanāpekṣayā ātmano jaḍatvam abhyupetya vaidarbhyaparayā vacanam aṅgyā "tathāpi" (1.15) ityādinā svavāṅmanasayor vaiguṇyavaikalyam api prakāśaiṣyate |
236,iv
ādau kasyacit pārśvasthasya aśrutaitatpūrvapakṣavādivacanasya tatrānādṛtasya vā vyākhyātagranthavyākhyānena carvitacarvaṇam anutiṣṭhatā tvayā kathaṃ tattvātiśayaprakāśanalakṣanaṃ mādhuryam antastṛptikaram āsādayitavyam tat kim evam ācaritam iti tvarayābhiprāyaṃ svayam udghāṭitaṃ vighaṭayitum āha — "varaṃ hi" (1.10) ityādi |
236,v (HBṬĀ_236,v_236,vi)
tvarāyogino 'sya pūrvapakṣaṃ kṣepayitvā tu te evāśaṅke nirākurvann āha — "nyāyamārge"(1.13)tyādi |
236,vi
pūrvavyākhyāne tu varam avyākhyāte 'nyatra kleśaḥ kriyatāṃ yatra rasaviśeṣāsvādaḥ sambhavī, na punar atra tadasambhavād iti āśaṅkāyām idaṃ yojyaṃ | uttarābhyāṃ tu ślokābhyāṃ svakīyauddhatyaparihāraḥ kevalaḥ kṛta iti |
236,vii (HBṬĀ_236,vii)
dharmakīrter imāni vacanāni teṣu | ākṛṣṭarasaṃ hi rasanīyaṃ "carvita"m ucyate | amīṣām api bahubhir vyākhyātatvena ākṛṣṭarasatvāt carvitam iva carviteṣu "carvaṇaṃ" (1.10) rasāsvādārtho vyāpāraviśeṣaḥ | acarvitacarvaṇarūpādavyākhyātānyagranthavyākhyānād iti prakaraṇalabhyam avadhim abhisandhāya kiñcid iṣṭau — "varam" (1.10) ity avyayam āha |
<237>
237,i (HBṬĀ_237,i_237,ii)
"varam adya kapotaḥ śvo mayūrāt", "mṛtād varaṃ durbalate"tyādi yāvat | na punar acarvitānyagranthacarvaṇam iti buddhisthīkṛtavarjanīyāṅgam eva caivam āha | sāmarthyagamyatvāc ca varjanīyatvenābhimataṃ nāvādīt | "api" nyāyataḥ sambhāvanām āha |
237,ii
anye punar anipātam eva śreṣṭhavacanaṃ carvaṇasamānādhikaraṇaṃ "vara"śabdaṃ varṇayanti | na kevalam acarviteṣv iti "cāpi"śabdaṃ vyācakṣate | mahato 'pi mahīyāṃsamācāryam | viduṣaś cāsya sarvathaivābhidhānaṃ draṣṭavyam |
237,iii (HBṬĀ_237,iii)
nanu ca vyākhyātatvād āntaratayā niṣpīḍitasya manāg api mādhuryābhāvād eva tadaprāptau kathaṃ "varam" ity abhidhīyata iti āśaṅkya prativastūpamālaṅkāreṇa prativacanam āha "niṣpīḍitāpi" (1.11) iti | "mṛdvīkā" drākṣāphalam | "kimaḥ" kṣepe prayogāt naiva "jahātī"ty arthaḥ | anayā vacanavyaktyā asūyām api | gambhīrāṇām ācāryagirāṃ nūnaṃ na sarvam arthajātam yathāvat pūrve vyācakhyur atas tathāvidharasāsvādas tena bhaviṣyatīti nitarāṃ vācyam iti sūcayati | pūrvapakṣaniṣedhābhiprāye "hiḥ"(1.10) yasmād arthe, vyaktam ity asminn arthe vā |
237,iv (HBṬĀ_237,iv)
"nyāyamārgaḥ" (1.13) yuktimārgaḥ eva "tule"tyantarnītaniyamaḥ samāsaḥ | "ekatra" (1.13) ity ayaṃ śabdaḥ kākākṣivad ubhayor api pārśvayor vyāpriyate | tenāyam arthaḥ "jagat" karmabhūtam "ekatra" ekasmiṃstulāntarvartamānam "ekatrā"vasthitā yasya "matir jayed" adharīkuryāt | "jayed" iti sambhāvanāpadam etat | yanmater jagad abhibhavanaṃ sambhāvyate ity arthaḥ | śakyārthaṃ vā | jagaj jetuṃ śakteti yāvat |
237,v (HBṬĀ_237,v_237,vii)
"tasya" (1.14) evaṃmateḥ "giraḥ" (1.14) vāca | "parokṣārthe"tyādyātmikāḥ | kvati vadansvavyākhyeyatayā tān saṃbhāvayati | duravagāhatayā "gambhīrāḥ" (1.14) | ata eva kvety āha |
237,vi
"ahaṃ jaḍadhīḥ kva ce"ty anena tadavyākhyātṛtvenātmānam asaṃbhāvayan dūrīkaroti |
237,vii
"tathāpi" (1.15) ity anena nipātasamudāyena prakṛtaṃ pratisamādhatte | "yān uddiśya" (1.16) yān adhikṛtya yadartham iti yāvat | "mayāpi"(1.16)evaṃvidhenāpi mayā | vaktroktipakṣe tv ācāryaṃ prati jaḍadhīr iti bruvatā lokaṃ prati viparyayo 'ntarnihitaḥ |
237,viii (HBṬĀ_237,viii)
"mandamatayaḥ santi mattopi kecana" (1.15) iti vidarbhavacanena durjanamanas toṣakareṇa — yadi durjano mayi nāhatya yadā carati tadā bahubir evācāryābhiprāyo na samyagvyajñāyīti bahujanoddeśenaiva mayaitad vibhajyate | anyathā tu sopi janaḥ <238>pūrvādapavyākhyānagranthādācāryagranthārthaṃ jñāsyati | na hy ajño jñakṛtād eva kiñcid avagacchati nānyata iti niyamaḥ | tataḥ katham aham asmin niṣphale mahīyasi prayāse pravarteyeti darśayati | pūrvavyākhyāne punar auddhatyaparihāramātraparaṃ vivakṣitam etan naitat paryavasānavyāpāram iti sarvam anavadyam |
238,i (HBṬĀ_238,i)
avacchedyāvacchedakabhāvenāvasthitau viśiṣṭau vācyavācakarāśī "prakaraṇam" (1.18) tasyā"rambha" (1.18) ārabhyata iti kṛtvā | sāmarthyāt tadādis tatra "prayojanaṃ" (1.18) phalaṃ prakaraṇasyety arthāt | idaṃ ca śābdīṅgatim āśrityoktaṃ draṣṭavyam | ārthena tu nyāyena prakaraṇābhidheyasyānumānasya prayojanaṃ parokṣārthapratipattirūpaṃ vyākhyārthatayā jñātavyam | tathā hy anumanavyutpādanam evānena kasmāt kriyate ? yasmāt paroksārthapratītis tadāśrayā | atas tatparaṃ vadan vākyam iti saiva vākyārthaḥ | etac ca "parokṣārthapratipatter anumānāśrayatvāt" ity anena tu" (3.23) ityādinā parastālleśato nirṇeṣyata iti |
238,ii (HBṬĀ_238,ii)
"tat" (1.16) prayojanābhidhānam | "co" (1.16) avadhāraṇe "pravṛttyartha"mity asmāt paro draṣṭavyaḥ | "itiḥ" (1.19) evam arthe | "kecidvyā"khyātāro manyanta iti viśeṣaḥ iti śeṣaḥ ta eva tadanusahāyakam anyaṃ sākṣiṇam upakṣipanta ācakṣate "tad uktam" (1.20) ityādi | "kasyacid" (1.21) ity anena sarvaṃ saṃgṛhṇāti alpasyetarasyāpi vety arthaḥ | ata eva pūrvasmād aviśeṣapradarśanārtho "vā"(1.21)śabdaḥ | "yāvat"(1.22) ityavyayam avadhau | "noktam" (1.22) ity asmāt paro 'stir bhavantīparaḥ sāmānyaprāyaḥ siddho draṣṭavyaḥ | "tāvad" iti parvavadavadhau | "tac"chāstraṃ "tac" ca karma "kena gṛhyatām" (1.22) pravṛttiviṣayi kriyatām |
238,iii (HBṬĀ_238,iii_238,v)
"kimaḥ" ksepe prayogāt na kenacid ity arthaḥ |
238,iv
"tat" (1.24) śrotṛpravṛttyarthaṃ prakaraṇādau prayojanābhidhānam "ayuktam" (1.24) |
238,v
nanu yenābhiprāyeṇa tais tatpravṛtyartham upavarṇyate sa evābhiprāyo bhavatā nābodhi tat katham etat pratiṣidhyata ity āśaṅkya "yata" (1.24) ityādinā tadabhiprāyam udbhinatti | "iti"nā (1.24) vacanasyākāram āha | taṃ "prati prakaraṇasyopāyatāṃ niścitya" "pravṛttiḥ syād" yathā syād iti prakaraṇāt |
238,vi (HBṬĀ_238,vi_238,viii)
kimupāyaniścayena teṣām ity āha — "anupāya" (1.25) iti |
238,vii
"prekṣāvatām"(2.1)iti kākākṣinyāyena dvayor api pārśvayor abhisambadhyate |
238,viii
upāyaniścayepi kasmāt pravṛttir ity āha — "tadarthitayā" (2.1) tasya phalasyābhilāṣeṇa | kva pravṛttir ity āha — "prakaraṇasya śravaṇaṃ" (2.1) "ādi"grahaṇāt cintādeḥ <239> saṃgrahas tatra | "iti" (2.2) hetau | "tad abhidhānasya" (2.2) tasya prayojanasyokteḥ | "arthavattā" (2.2) saphalatvam "varṇyate" (2.2) tair iti prakaraṇāt |
239,i (HBṬĀ_239,i_239,ii)
yadi sopapattikam etat tais tathopavarṇitam tarhi sundaram evety āha — "na caitad iti" (2.2) | "co" 'vadhāraṇe | "etad" anantaropanītopapattigarbhitaṃ tad abhidhānaṃ "na" yuktyā saṅgatam |
239,ii
"tad upāye" (2.3) tasya prayojanasyopāye | "tadbhāvaḥ" (2.3) tad upāyatvam | tasya "niścayāt" (2.3) | "sasyadyupāye bījādau" (2.4) pravṛttiḥ |
239,iii (HBṬĀ_239,iii_239,iv)
"avadhṛte"(1.4)tyatrāntarbhūto ṇijartho draṣṭavyaḥ | tena "avadhrtaḥ" avadhārito "bījādi bhāvo" yais teṣām | karṣakā api bījādiviṣaye buddhipūrvakāriṇa iti prekṣāvattvapuraskāreṇodāharaṇam |
239,iv
nanu yathopeyārthinām upāyāniścayena pravṛttau prekṣāvattve kṣatis tathopeyāniścayepi pravṛttau kiṃ na tatkṣatir ity āha "upeye tu" (2.6) iti | "tuḥ" pūrvasmād asya bhedaṃ darśayati | "bhāvini" (1.6) iti hetubhāvena viśeṣaṇam | "aniścayepi" (2.7) ity upeyasyeti prakaraṇāt |
239,v (HBṬĀ_239,v_239,vii)
"itiḥ" (2.8) sambhāvanāyā ākāraṃ darśayati | etad uktaṃ bhavati — śakyaniścayam aniścitya pravartamānāḥ svakartavyākaraṇād upālabhyāḥ, na tv aśakyaniścayam iti |
239,vi
yady evaṃ prakaraṇasyāpi prayojanaviśeṣaṃ pratyupāyabhāvaṃ niścitya tadarthitayā pravartiṣyanta iti āha — "niścayaś ca" (2.10) iti | "co" 'vadhāraṇe |
239,vii
kasmān nāsti ity āha — "śabdānām" (2.11) iti |
239,viii (HBṬĀ_239,viii)
nanu ca vācyavācakabhāvalakṣaṇapratibandhasadbhāvāt pratibandhābhāvo 'siddhaḥ | tathāhi — yadi śabdasya vācakaśaktir arthasya ca vācyaśaktir vastusatī na syāt tadā pauruṣeyī syāt | puruṣādhīnatve ca śakteḥ — yo 'yam "śabda eva vācako 'rthasya, artha eva vācyaḥ, na tv arthaḥ śabdasya vācakaḥ" iti dṛṣṭo niyamaḥ, sa na syāt | puruṣecchāyā avyāhataprasaratvāt | na ca niyamavilopo 'sti | na hīcchann api samayakāraḥ puruṣo 'rthe vācakaśaktim, śabde ca vācyaśaktim arpayituṃ pārayati | tasmād yathā ghaṭapradīpayoḥ prakāśyaprakāśakaśaktir vaiparītyamananubhavantī niyamavatī vāstavī tathā śabdārthayor api vācyavācakaśaktir niyamavatī vāstavyeveti |
<240>
240,i (HBṬĀ_240,i)
atrocyate | yady arthaśabdamātrāpekṣayā niyamaḥ pratipādyate tadāsāv asiddhaḥ | tathāhi — saṅketavaśāt tṛṇajūṭādir artho yathārthāntarasya mamatvakriyāviśeṣavidhātādilakṣaṇasya prakāśako vācakas tathā samayasāmarthyād evārthaḥ śabdasyāpi vācako bhavaty eva | tad yathā bhūtahastalakṣaṇāyāṃ kalāyāṃ kaniṣṭhādyā aṅgulyaḥ kakārādīnāṃ tatparvarekhāś cākārādīnām | na ca śabdasyāpi arthaprakāśanād arthapratītijananād anyadvācakatvaṃ nāma |
240,ii (HBṬĀ_240,ii)
atha ghaṭārtho ghaṭaśabdasya vācako na bhavatīty ucyate | hanta! tasyāpi saṅketavaśāt tathābhāvaḥ kena nivāryate? | "yadāhaṃ yuṣmabhyaṃ ghaṭam arthaṃ darśayāmi tadā ghaṭaśa damuccārayitavyam, anyathā vā jñāsyatheti" — tadā kiṃ tasya tathātvaṃ na bhavati? | yadi satyavādī bhavān naivaṃ vaktum arhatīti yat kiñcid etat | tasmāt siddhaḥ pratibandhābhāvaḥ |
240,iii (HBṬĀ_240,iii_240,iv)
nanu śabdasya tāvad vaktukāmatāyāṃ asti pratibandhaḥ | sā ca yathāvas tv eva vartata iti praṇālikayā bāhye pratibandhāt śabdasya prāmāṇyaṃ ko 'pahastayed ity āśaṅkyāha — "vivakṣāyām" (2.11) iti |
240,iv
"apiḥ" (2.12) viśeṣavivakṣāyā abhyupagame | vastvanatikrameṇāpi kvacid bhavatīti "niyama"grahaṇam | "tataḥ" (2.12) iti vivakṣāyāṃ pramāṇāt śabdāt |
240,v (HBṬĀ_240,v_240,vii)
syād etat — ye yam arthaṃ yathā vivakṣayā viṣayīkurvanti vaktāras te tathaiva tam artham anutiṣṭhanti ity atra apy evaṃ vivakṣitur evam evānuṣṭhānaṃ bhaviṣyatīti niścaye kuto niścayābhāvaḥ ity āśaṅkyāha — "na hi" (2.13) iti | "hiḥ" yasmāt |
240,vi
kathaṃ tathānuṣṭhānaniyamābhāva ity āha — "visaṃvāde"(2.14)ti |
240,vii
"saritastīre śarkarāśakaṭaṃ paryastam āste | tadāgacchata bho gacchāmaḥ" ity abhidhāyāpy anyathā pravṛttidarśanāt "loke" (2.15) vyavahartari jane | sarvagranthakāravacane 'pi "anāśvāsāt" (2.16) āsthāyā abhāvāt |
240,viii (HBṬĀ_240,viii)
prayojanābhidhānāt prakaraṇasya tadupāyabhāvaviṣayo 'rthasandehaḥ pravṛttyaṅgam upajāyate | tataś ca prakaraṇe pravṛttir arthinām iti prakaraṇasya prayojanaviśeṣaṃ pratyupāyatvasaṃśayaṃ pravṛttyaṅgakartum ādivākyam uktam iti mataṃ paścāt dharmottarādināpy arthāt darśitaṃ yeṣām, tān kaṭākṣayann āha — "prayojane"(2.17)tyādi |
240,ix (HBṬĀ_240,ix_241,ii)
"prakaraṇasya" (2.17) iti prathamato yojyam | "tasya tasmin" vā "upāya"s tadbhāvastattā saiva "viṣayo" yasya sa tathā |
<241>
241,i
kasya tadupāyatety ekadeśākāṅkṣāyāṃ tu "prakaraṇasya" (2.17) iti śrutatvād draṣṭavyam |
241,ii
"janyate" (2.18) jāyate | ata eva "janiḥ kartuḥ prakṛtiḥ" (Pā. 1.3.23) ity anena labdhāpādānasaṃjñakāt pūrvaṃ pañcamī |
241,iii (HBṬĀ_241,iii_241,iv)
"tataḥ" (2.18) sandehodayāt | "tadbhāvanirdhāraṇāya" (2.18) tadupāyaniścayārtham | "kṛṣīvalo" (2.18) hālikaḥ | ādi(2.18)śabdāt tad itaraḥ | aṅkurādijananayomyaṃ "bījaṃ", tadviparītam "abījam" | "tadavadhṛtaye" (2.18) tanniyamārtham |
241,iv
"cet" (2.19) iti parābhyupagame sarvatra | "na" (2.19) iti yuktatvenābhimatāṃ pravṛttiṃ pratiṣedhayati | hetum āha — "prayojane"(2.19)ti |
241,v (HBṬĀ_241,v_241,vii)
asati vacane kathaṃ sambhava ity āha — "tatsādhake"(1.20)ti | "tasya" (2.21) saṃśayasya |
241,vi
"anumānavyutpattiḥ prayojanam asya" ityanabhidhāne viśiṣṭaṃ prayojanaṃ prati prakaraṇasyopāyatvaṃ katham iha sandigdhe vidagdha ity āśaṅkyāha — "anumāne"(2.21)ti |
241,vii
"darśanāt" (2.22) ity upalambhāt | sāmarthyāt teṣāṃ śravaṇādity artho 'vasātavyaḥ |
241,viii (HBṬĀ_241,viii)
ayam atrabhaṭṭārcaṭasyābhiprāyaḥ — yadvyutpattya yo 'rthīśrutatadupāyagranthasambhavaśca sa kasyacid granthasya darśanāt tasya cārthitvaviṣayopāyabhāvaṃ prati sādhakabādhakapramāṇāpratisaṃvedī tathāvidhavacanam antareṇāpi arthitvamātracodito 'rthitvaviṣayopāyabhāvaṃ saṃśayāno jijñāsādita evānyatra ādivākyaviyukta iva granthe pravartiṣyate — tatpāṭhaśravaṇādilakṣaṇāṃ pravṛttim ācariṣyati | anyathā ādivākyavikale bhūyasi śāstre pravṛttir na syāt | tatra ca yad eva pravṛttinibandhanaṃ tad atrāpi bhaviṣyati |
241,ix (HBṬĀ_241,ix_241,x)
nāpi ādivākye saty apy āśvāso yujyate, anyatpratijñātavatām api anyavyutpādanadarśanāt | yathā — "athātaḥ dharmaṃ vyākhyāsyāmaḥ" (VS 1.1.1) iti pratijñāya ṣaṭpadārthīpratipādanaṃkaṇādasya |
241,x
tato niṣphalaivādivākyakriyā syād yadi tadviṣayasaṃśayotpādanene pravṛttyarthaṃ tad upavarṇyate | anyathā tv ādivākyepi katham iva pravarteta śroteti? |
<242>
242,i (HBṬĀ_242,i)
anayaiva carcadvārādharmottarādimatepi pratyavastheyam | tathāhi — yady arthasaṃśayaṃ prakaraṇe pravṛttyaṅgaṃ kartum abhidheyādīni abhidhīyanta ādivākyena, tatkaraṇād eva ca taphalam upavarṇyate, tarhi tatraivādivākye kathaṃ pravṛttiḥ śrotṝṇām asati tasyādivākyasyābhidheyādyabhidhāyake vākyāntare' iti prṣṭodharmottarādirācaṣṭāṃ tāvat |
242,ii (HBṬĀ_242,ii)
kā pravṛttir ādivākya iti cet; tasya paṭhanaṃ śravaṇam arthāvagāhanam | anyathā prakaraṇepi kā pravṛttir iti tulyacodyam | vyākhyātṛvacanāt tatra pravṛttau prakaraṇe 'pi kā kṣatiḥ? | tadvacanaṃ krīḍādyartham anyathāpi saṃbhāvyata iti cet; samānam idam anyatrāpi | jijñāsayā pravṛttau cādivākyaṃ vaiyarthyam aśnuvīta | ādivākyavikalaśāstrapravṛttyaiva ca prayāsālpīyastvāt | tatra tadantareṇāpi pravṛttir nānyatreti prativacanaṃ pratikṣiptam | tasmād dūram api gatvā tenedam abhidhānīyaṃ yad evāsmadabhimatam iti kim atinirbandhena kṛtaṃ bahutithena doṣeṇa |
242,iii (HBṬĀ_242,iii_242,iv)
saṃśayasya svarūpam upadarśayann āha — "kim asya" (2.22) iti | "na vā kiñcidi"(2.22)ty anena niścayenānyānusaraṇabījaṃ darśitam |
242,iv
saṃprati prayojanaviśeṣaṃ prati prakaraṇasyopāyabhāvasaṃśayaṃ tadabhidhānāt prāṇ nyāyaprāptaṃ pradarśya prayojanamātrāpekṣayāpi tasyopāyatvasandehas tadabhidhānasya purastāt sambhavī tato 'pi prakaraṇe pravṛttir avyāhateti darśayan tatraivābhyuccaye hetum āha — "api ca" (2.23) iti |
242,v (HBṬĀ_242,v_242,vi)
"evaṃ jijñāsoḥ" (2.24) ity etajjijñāsāta ity arthāt |
242,vi
pravṛttyupayogiprayojanaśūnyaṃ "niṣprayojanam" (2.24) tadviparītaṃ "prayojanavat" (2.24) | "uta" (2.24) iti pakṣāntarāvadyotane | anena prekṣāpūrvakāritvaprayuktajijñāsā darśitā | saprayojanatvānusaraṇe kadācid asmadabhimatam api prayojanaṃ sambhāvyata iti bhāvaḥ | ata eva vyanakti — "asmadabhimatena vā" (2.24) iti | "iti"nā (2.25) jijñāsāyāḥ svarūpaṃ darśitam |
242,vii (HBṬĀ_242,vii_242,ix)
"vyarthaḥ" (2.25) niṣphalaḥ prayojanapratipādako "vākya"sya prastāvādādivākyasyo"panyāsaḥ" (2.26) pradarśanam |
242,viii
yady evam artho vākyopanyāso vyarthas tarhi kim arthaṃvārtikakāreṇākārīty āśaṅkya "tasmād" (2.27) ityādinopasaṃhāravyājena phalam asya darśayati | yasmād evam arthaḥ sambaddhaḥ tasmāddhetoḥ |
242,ix
"kartuṃ pratipādayituṃ vā nārabhyate" (2.28) nānuṣṭhīyata iti yathāsaṃkhyaṃ sambandhaḥ | tayoḥ sādhyayoḥ yathāsaṃkhyam evodāharaṇe prāha |
<243>
243,i (HBṬĀ_243,i_243,ii)
"itiḥ" (3.2) pratiṣedhyasya tatkaraṇapratipādanānuṣṭhānalaksaṇasya vyāpakasyānupalabdher ākāraṃ kathayati | tayā "pratyavatiṣṭhamānasya" (3.2) pratyavasthānaṃ kurvataḥ | tasyā "asiddhatā", yasyā "udbhāvanaṃ" pradarśanaṃ tad "evārthaḥ" prayojanam, tad yathā bhavatīty upanyasanakriyāyā viśeṣaṇam etat |
243,ii
ādīyate asmād iti "ādiḥ" (3.3) tatra | asmāt khalu arthā ādāya ādāya vyākhyāyanta iti |
243,iii (HBṬĀ_243,iii_243,iv)
syād etat — vacanasyāsya bahir arthe prāmāṇyābhāvāt katham asau tadvacanāt tadasiddhatāṃ budhyate? | yadi parasmādasya tadviṣayo 'rthasaṃśayaḥ pravrttyaṅgaṃ jāyata iti tad eva matamāyātam iti kim anena masīmrakṣitakukkaṭanyāyenācariteneti |
243,iv
atrācaṣṭe — kevalaṃ yaḥ pratipattā sati prayojanādau prekṣāpūrvakāriṇaṃ kartāraṃ niyamena ādau tadvādinaṃ manvānaḥ tadarthaṃ vacanam asyāpy apaśyann aprekṣāvatprayuktatvagarbhaprayojanādikam atrāpi jānīte, taṃ pratipattṛviśeṣaṃ pratīdam akṛtādivākyaṃvārtikakṛd iti | anyathā katham asau niṣprayojanaṃ cedamityādi niḥsandigdham abhidadhyāt |
243,v (HBṬĀ_243,v_243,vii)
ādyasya tūktayā nītyā pravṛttir avyāhateti sarvam avadātam |
243,vi
atra bhaṭṭārccaṭamate sarvair evadharmottarādimatānusāribhiḥ parākramyate | ittham asmābhir idaṃ gamitam | etac ca sādhv asādhu vā madhyasthayā dhiyā sadbhir eva vijñāsyata iti |
243,vii
pūrvaṃ sāmānyena prayojanābhidhānam ākhyātam idānīṃ viśeṣeṇāvacchindann āha "tatreti" (3.5) vākyopanyāse | etad arthātmanopi saṃbhavāt prakaraṇātmana ity āha | tad uktaṃ kāvyālaṅkāre "śabdārthau sahitau kāvyam" (Kāvyā. 1.16) iti |
243,viii (HBṬĀ_243,viii)
kathaṃ punar vyutpādanaṃ "parokṣārthe"tyādiśabdarūpasya prakaraṇasya prayojanam ity āśaṃkya sarvaśabdasādhāraṇaprayojanopanyāsapūrvakam asya tadyogaṃ darśayitum "yathāsvam" (3.6) ityādinopakramate | yasya yadātmīyam ity asyārthaḥ | "vākyasya" (3.6) ekasminn arthe prādhānyena pratipādye 'rthādvāreṇānyonyāpekṣiṇa upakāryopakārakabhāvenāvasthitasya padasamūhasya | "hiḥ" (3.6) yasmād arthe |
243,ix (HBṬĀ_243,ix_244,i)
tad evātra nāstīty āha "tacce"(3.7)ti | "co" yasmād arthe | padānāṃ (3.7) suptiṅntānāṃ śabdānām avāntaravākyāntargatānām | "avāntaravākyānāmi"(3.7)ti | hetubindusaṃjñakamahāvākyāpekṣayā tadantarbhūtānāṃ vākyānām | ākāṃkṣāpūraṇayogyatattadarthadvāreṇa "parasparaṃsambandho"(3.7)vyapekṣā tena |
<244>
244,i
nanv etāvatāpi na jñāyate kotra samudāyārtho yasmin pratipādye amīṣāṃ parasparasambandhena vyāpāra ity āha "tathāhi" (3.8) iti | nipātasamudāyaścāyaṃ yasmād ity asminn arthe sarvatra |
244,ii (HBṬĀ_244,ii_244,iii)
"vyutpādyate" (3.8) vipratipattinirākaraṇena pratipādyate | "itiḥ" (3.8) hetau |
244,iii
yadi tacchabdena tat parāmṛṣyeta tadā tadabhidheyaṃ vyutpādyatayoktaṃ bhaved yāvatā tacchabdena tan na parāmṛṣṭam iti āha — "tasyaiva" (3.9) iti | "caḥ" yasmād arthe | vākyabhedeś ca draṣṭavyaḥ | tato 'yam arthaḥ — yasmāt tacchabdena tasya "sambandhaḥ" svīkāraḥ tasmāt "sambandhāt" (3.9) iti |
244,iv (HBṬĀ_244,iv)
syād etat — ayaṃ khalu tacchabdo anantaraprakāntaṃ pradhānaṃ parāmṛśan dṛṣṭaḥ, anumānañ ca samāsārthe guṇībhūtam | tat kathaṃ tasya tena parāmarśaḥ? ity aśaṃkyāha — "yady api" (3.9) iti | nipātasamudāyaś cāyaṃ viśeṣārthābhidhānābhyupagame sarvatra | "guṇībhūtam" (3.10) upasarjanībhūtam apradhānībhūtam iti yāvat | bahuvrīhāvany asyaiva padārthasya prādhānyāt |
244,v (HBṬĀ_244,v_244,vii)
"tathāpi" (3.10) ity abhyupagapūrvaṃ viśeṣoktau | "śabda"sya "vṛtiḥ" pravṛttiḥ — arthābhidhānam, tasyāḥ |
244,vi
"pradhāna"sya "saṃsparśaḥ" svīkāraḥ sambandhaḥ iti yāvat | tena samaṃ vāstavasambandhāt tatparāmarśaḥ syādity āha — "śabdānām" (3.12) iti | "svabhāvataḥ" (3.12) svarūpeṇa saṅketāvyavadhānenety arthāḥ |
244,vii
athavā maśakasaṃkāśe kiṃ mahāstrākarṣaṇaprāyeṇeti manyamānas tadabhimataṃ prādhānyam eva darśayann āha — "pakṣe"(3.13)tyādi |
244,viii (HBṬĀ_244,viii_244,ix)
ayam asyāśayaḥ — yady api samāsārthopasarjanaṃ pratyavamraṣṭum aśakyaṃ tathāpi vyutpādyatayā śāstre prakṛtatvāt buddhyantareṇa gṛhītaṃ svatantraṃ satpratyavamṛṣyate | yathāyadgṛham etat tam ānaya' iti |
244,ix
"aviparītasvarūpapratipattiḥ" (3.14) śiṣyasantānavarttinīti draṣṭavyam | "sādhyatvād"(3.15) evety avadhāraṇīyam |
<245>
245,i (HBṬĀ_245,i)
yady evaṃ tadvyutpattyartham iti vaktavye ṇicā nirdeśena kiṃ prayojanam ity āha — "ata eva" (3.15) iti | yato 'numānavyutpattiḥ prakaraṇasya sādhyatvād eva prayojanaṃ nānyathā "ataḥ" asmāt kāraṇāt prakaraṇasya vyāpāras tathārthābhidhānaṃ "tad darśayituṃ"(3.16) | kiṃrūpaṃ tad darśayitum ity āha — "anumāne"(3.15)ti | "anumānavyutpattiḥ viṣayaḥ" sādhyatvād yasya sa tathoktas taṃ "darśayituṃ" vyutpattiviṣayaṃ prayojakavyāpāraṃ darśayitum iti yāvat | "nirdiśati" (3.16) ācārya ity arthāt | ṇicnirdeśasyaivākāraṃ "itiḥ" darśayati |
245,ii (HBṬĀ_245,ii_245,iii)
evaṃ ca vyācaksāṇaḥ śiṣyasyānumānavyutpattau prakaraṇasya hetukartṛtāṃ darśayati | śabdo 'rthaṃ pratipādayati iti lokasya vyavahāradarśanāt | sāmarthyāc cācāryasyāpi tathābhāvam abhipraiti | sati caivaṃ kartuḥ śrotuś ca karaṇaśravaṇaprayojanam api sūcitaṃ bhavati |
245,iii
athāsati sādhyasādhanasambandhābhidhāne kathaṃ tatpratītir yena tasya tatprayojanaṃ siddhim adhyāsītety āha — "tataś ca" (3.17) iti | yataḥ prakaraṇavyāpāro 'numānavyutpattiviṣaya uktaḥ tataḥ kāraṇāt | "caḥ" (3.17) avadhāraṇe "uktaḥ" (3.17) prakāśitaḥ | anyathā prakaraṇavyāpārasya tadviṣayatvāyogād iti bhāvaḥ |
245,iv (HBṬĀ_245,iv)
nanu ca praṇetur jñānastham arthaṃ pratipādayitum uccaritena śabdātmanā prakaraṇena tadabhidhānaṃ kartavyam | na hi anyathā tam arthaṃ pratipādyāḥ ākṛtyā darśayituṃ śakyante | tathā cārthābhidhānam evātra prayojakasya prakaraṇasya vyāpāraḥ | sa ca ṇyantābhidheyaḥ | tasmāt vyutpādanaṃ prakaraṇasyābhidhānam eva | tataś cāsyaivābhidhānārtham idam ārabhyata iti prasaktam | na caitad yuktam | anumānavyutpattyarthaṃ hīdam ārabhyate | na tv asyaivābhidhānārtham iti codyaṃ pratividhātum abhyupagacchann āha — "yady api" (3.18) iti | "śabda"sya "vṛttam" vartanam pravṛttiḥ vyāpāra iti yāvat | tena śābdena nyāyena "prakaraṇavyāpārasya prādhānyam" ity arthaḥ |
245,v (HBṬĀ_245,v_246,i)
etad uktaṃ bhavati — śabdasya hi vyutpattiviṣayaḥ prayojakavyāpāro 'bhidheyaḥ pradhānaṃ ten tādarthyaṃ gamyeteti |
245,vi
yadīdam anumatam eva tarhi kim artham evam abhihitam ity āśaṅkya pratisamādhānam āha — "tathāpi" (3.19) iti | "vastuvṛttena" (3.19) vastuvṛttyapekṣayā ārthena nyāyeneti yāvat |
<246>
246,i
vastuvṛttyāpi kathaṃ vyutpatteḥ prādhānyam ity āha "tasyā" (3.18) iti | ayam āśayaḥ — sarvo hi prayojakavyāpāraḥ prayojyakriyārthaḥ | uktaṃ hi "vikledanopasarjanā viklittiḥ paceḥ pradhānārthaḥ" iti | tasmād vyutpādanārtham iti prayojakavyāpāravad vyutpattyartham ity uktaṃ bhavati | tadvyutpattyartham iti tūcyamāne anyais tadarthais bhojanāvasthānādibhiḥ prayojakas tadarthamātravyāpāratayā samāna uktaḥ syāt | asti cāsyāsādhārāṇo vyāpāraḥ | sa kathaṃ nām gamyeta iti nyāyyo ṇiṅnirdeśaḥ iti |
246,ii (HBṬĀ_246,ii_246,iii)
śābdīṃ gatim āśritya vākyasya prakaraṇaprayojanābhidhānapravṛttatvam abhisandhāya parokṣārthety āder ekadeśasya śābdyaiva gatyā guṇabhūtārthavācakatvaṃ darśayann āha — "parokṣārthe"(3.23)ti |
246,iii
śabdātmanaś cet prakaraṇasya prayojanam uktam, kṛtam arthātmanas tenābhihitena ity āśaṅkyāha — "na hi" (3.24) iti |
246,iv (HBṬĀ_246,iv)
tātparyārthapradarśanenaivaṃ vyācakṣāṇaś cārthena nyāyena abhidheyaprayojanam eva vaktuṃ pravṛttam idaṃ vākyam iti darśayati | "yathā" (4.5) iti sāmānyoktasyāsya viṣayopadarśane | "bhūtaṃ" (4.5) satyaṃ | kiṃ tad ity apekṣāyāṃ "brāhmaṇītyu"ktau strītvāvagatāv api yathā na tatra strīpratyayas tadvat sarvatra draṣṭavyam ity arthaḥ |
246,v (HBṬĀ_246,v_246,vi)
ā samantād upyate 'nena iti "āvapanam" (4.5) kim ity apekṣāyāṃ "iyam" (4.5) iti | "uṣṭrikā" piṭakikā |
246,vi
nanu parokṣārthapratipatter anumānāśrayatvāt yadi tad vyutpādyate tarhi śabdāder api tannimittatvāt tad api kiṃ na vyutpādyate ity āśaṅkyāha — "anena" (4.7) iti | "anena" tatpratipatteḥ trirūpaliṅgāśrayatvakathanena | "co" yasmād arthe | "pramāṇabhūtā" (4.8) pramāṇarūpā avyabhicāriṇīti yāvat |
246,vii (HBṬĀ_246,vii_246,ix)
kasmād evam uktaṃ bhavatīty āha — "anyasmāt" (4.8) iti uktatrirūpaliṅgād anyasmāt "tatpratipatter" avyabhicāriṇyāḥ parokṣārthapratipatter "ayogād" aprayujyamānatvāt |
246,viii
asaty avadhāraṇe ayam arthaḥ kutastya ity āha — "avadhāraṇāt" (4.10) niyamād iti | "itiḥ" (4.10) avadhāraṇasya ākāraṃ darśayati |
246,ix
"tataḥ" (4.10) parokṣārthapratipatter anumānāśrayatvād eva | "ādi"(4.10)śabdād arthāpattyādiparigrahaḥ | uktād anyena prakāreṇānumānatve prāmāṇye sati iti yāvat | "teṣāṃ" (4.11) śabdādīnām |
<247>
247,i (HBṬĀ_247,i_247,iii)
syād etat — aliṅgajāpi parokṣārthapratipattir avyabhicāriṇī bhaviṣyati tatkahaṃ śabdādīnāṃ saty api prāmāṇye tathātvam ity āśaṅkyāha — "tathāhi" (4.13) iti |
247,ii
"sarva"śabdenāśeṣaparigrahaṃ darśayati | "svatantrā" (4.13) svavaśā liṅgānapekṣeti yāvat |
247,iii
hetum āha — "tasyāḥ" (4.14) iti | yastayā vyavasīyate sa tasyāḥ "svārthaḥ" |
247,iv (HBṬĀ_247,iv_247,v)
mā bhūt saṃvādikā, pramāṇaṃ tu kasmān na bhavati? | āha — "avisaṃvādana"m avisaṃvādakatvaṃ, tad eva "lakṣaṇaṃ" svabhāvo yasya tadbhāvas tat"tvaṃ" tasmāt (4.15) |
247,v
svatantrāyā ayogāt, anyata eva sā bhaviṣyati kim etāvatānumānatvam? | na hi pakṣadharmataiva liṅgasya rūpaṃ yena tajjāyāḥ tathātvaṃ syādity āha — "anyatopi" (4.15) iti | "asambaddhāt" (4.16) siṣādhayiṣitāpratibaddhāt |
247,vi (HBṬĀ_247,vi_247,vii)
astu tarhi pratibandho na tu pakṣadharmatā | tataś cānvayavyatirekavato 'pi śabdāder apakṣadharmāt parokṣārthapratipattir avyabhicāriṇī nānumānam ity āśaṅkyāha — "dharmyasaṃbandhepi" (4.16) iti |
247,vii
yady evam astu tatpratipattihetoḥ pakṣadharmatvam api | kim ataḥ ity āha — "evam" (4.18) iti | "evaṃrūpaṃ" (4.18) sādhyasambaddhaṃ viśiṣṭadharmasambaddhañ ca | "itiḥ" hetau | "sarvā" (4.18) kṛtsnaiva | "na bhidyate" (4.19) na pṛthak pramāṇam |
247,viii (HBṬĀ_247,viii_247,x)
sarvatrāyam "itiḥ" (4.19) vākyārthaparisamāptau | yatra tu arthaviśeṣe vartate sa prāyeṇa kathyate |
247,ix
syād etat — utsūtro 'yam arthas tvayā vyākhyāyate na tv ayam atrācāryasya vivakṣita ity āha "eṣa ca" (4.19) iti | "caḥ" (4.20) yasmād arthe |
247,x
nanu prakṛtasambandhād arthitam ayam artho 'tyanta ity āha — "pakṣa" (4.20) iti | "vyāpta eva ca" (4.22) iti samuccīyamānāvadhāraṇam idam |
247,xi (HBṬĀ_247,xi_248,v)
narañ ca nārāyaṇam eva cādau svataḥ sutau dvau janayāṃ babhūva
247,xii
iti yathā
<248>
248,i
"vivakṣāto 'prayoge 'pi tasyārtho 'yaṃ pratīyate"
248,ii
iti ca bhāvaḥ "avadhāraṇāt" (4.22) iti bruvataḥ |
248,iii
tadvyutpādanārtham ity atrāpi arthagrahaṇasambhavād "atre"(4.24)ty āha |
248,iv
"itiḥ" (4.24) padasyākāraṃ darśayati | "svalakṣaṇaviṣayaṃ" (4.24) vastuviṣayam, na sāmānyaviṣayam ity arthāt |
248,v
katham arthaviṣayatvābhidhāne 'numānaprāmāṇyasya svalakṣaṇaviṣayatvam uktaṃ bhavatīty āha — "arthe"(4.25)ti |
248,vi (HBṬĀ_248,vi)
evam evācāryasya tathābhidhānaṃ saṅgacchate nānyatheti darśayitum āha — "ata eva" (4.26) iti | anumanaprāmāṇyasya svalakṣaṇaviṣayatvād eva | anyathāpratyakṣavyavasthāyāḥ' iti viśeṣyoktaṃ syāt na sāmānyenety āśayaḥ | atra prāmāṇyasya vastuviṣayatvād anyena sāmānyaviṣayatvaprakāreṇa "tatra" (4.27) svalakṣaṇe, nānyaviṣayāj jñānād anyatra pravṛttir yuktā, atiprasaṅgād iti bhāvaḥ |
248,vii (HBṬĀ_248,vii_248,ix)
nanu sāmānyam api vastu, tena tadarthakriyārthitayaive pravṛttir upapatsyata ity āha — "sāmānyasyeti" (5.1) | "api"nā (5.1) vastutve 'bhyupagamaṃ darśayati |
248,viii
tasyām evārthakriyāyāṃ pravṛttir bhaviṣyatīty āha — "tasyāś ca" (5.2) iti | "tadutpattāv eva" (5.2) sāmānyālambanajñānotpattāv eva |
248,ix
tarhi vāhadohārthakriyārthitayaiva pratīte gotve sāmānye pravartsyatīti ata āha — "na hi" (5.2) iti | "hiḥ" avadhāraṇe |
248,x (HBṬĀ_248,x_248,xiii)
hetum āha — "tasya" iti | anvayavyatirekābhyāṃ tatraiva tadvyāpārāvadhāraṇād iti bhāvaḥ |
248,xi
bhinnasya sataḥ kāryakāraṇabhāvād anyasya sambandhasyābhāvād "anupakāryataye"(5.4)ty āha |
248,xii
abhyupetyāpi sambandham idānīm āha — "satyapi" (5.5) iti | "caḥ" (5.5) vaktavyāntarasamuccaye |
248,xiii
dhūmārthinopi dhūmapratipattau dhūmadhvaje pratipattiḥ prāpnoti iti iṣṭam dharmam atikrāntaḥ prasaṅgaḥ "atiprasaṅga"(5.6)s tasmāddhetoḥ |
<249>
249,i (HBṬĀ_249,i_249,iii)
"anavasitaḥ" — anavadhāritaḥ, "vivekaḥ" — anyatvaṃ yena sa tathā tasya (5.6) |
249,ii
tadanavasāya eva kuta ity āha — "samavāyasya" (5.3) iti | samavāyena hi sambaddhaṃ sāmānyam iti — naiyāyikādīnāṃmatam | "tasya" sāmānyasy"ādhyavasāyāt" (5.7) samāropāt | "tatra" (5.7) svalakṣaṇe |
249,iii
nanu kim idaṃ samavāyasya sūkṣmatvaṃ vivakṣitam? | yadi parimāṇaviśeṣayogitvam, tad asya na sambhavati | athāpy upalabdhijananayogyarūparahitatvaṃ tad api tadabhāvāt tad eva nopalabhyatām, na tu tasya tādrūpyeṇa sāmānyatadvetor bhedānupalakṣaṇam upapadyate | na ca samavāyo nopalabhyatenaiyāyikamate samavetaviśeṣaṇabhāvena tasyopalabdher iṣṭatvāt | tanmatasya cāśaṃkyamānatvād iti |
249,iv (HBṬĀ_249,iv_249,v)
na, abhiprāyāparijñānāt | iha hi sūkṣmatvaṃ samavāyasya samavāyinor bhedenānupalambhakatvaṃ vivakṣitam | eṣa hi samavāyasya mahimā yena samavāyinau nirluṭhitagarbhavadbhedena nopalambhayati paṭatantvādivad iti | anyathā vyākhyānaṃ tu sāhasam eva |
249,v
atra "evaṃ tarhi" (5.7) iti pratividhānam | iha bhrāntes tvayāpy avaśyābhyupagantavyatvād "bhrāntimātram evāstu" (5.8) ity āha |
249,vi (HBṬĀ_249,vi_249,vii)
vāsanādvayanibaddho hi vikalpaḥ svābhāsam evāgovyāvṛttaṃ pratiyan bāhyasyāpy agovyāvṛttatayā bhedam avagāhitum anīśāno bāhya eva gaur mayā pratīta ity abhimanyamānaḥ prakṛtyaiva bhrāntirūpo jāyate |
249,vii
bhrāntir eva "bhrāntimātram" (5.8) vastubhūtasāmānyaśūnyaṃ svakṣaṇāśrayatayā anumānajñānāśrayatayopagatatvena ca tayor antarvartitvād anupayogitayā ca ghāṭāmastakāntarālavartimāṃsapiṇḍarūpagaḍusthānīyatvāt gaḍurūpaṃ (5.8) tena tadviṣayatayopagateneti prakaraṇāt "kiṃ" (5.8) na kiñcid ity arthaḥ |
249,viii (HBṬĀ_249,viii)
ayam asyāśayaḥ — yadi vikalpo dṛśyavikalpyāv arthāv ekīkṛtya lokaṃ pravartayituṃ na śaknuyāt yadi ca tadupagame 'pi bhrāntiḥ pravṛttinimittaṃ nopagamyeta, tadā tathā pravṛttau sāmānyam upayujyetāpi | yadi ca tat pramāṇaprasiddhaṃ bhavet gaḍuvadevānupayuktam api upagamyeta, upagamya ca tathā pravṛtti iṣyeta, yāvatā sarvam evedam asambhavīti |
249,ix (HBṬĀ_249,ix_250,ii)
nanu nirnibandhano 'nyatrānyasya samāropo nopapadyate | na ca vyaktiṣu sarvato vyāvṛttāsu anugatākārasya buddhipratibhāsasyārope kiñcin nimittam asti | tat kathaṃ bhrāntyā pravṛttikalpanā jyāyasīty abhiprāyavānāha — "nirbīje"(5.8)ti |
<250>
250,i
"tā eva" (5.9) ity uttaram | yāḥ svahetubhyas tathotpannās tā vyaktayaḥ svahetusāmarthyāt "tadeka"pratyavamarṣārthajñānādy ekaṃ "kāryaṃ" yāsāṃ tās tathā |
250,ii
etad uktaṃ bhavati — atatkāryavyāvṛttyā tadekakāryatvaṃ sarvasajātīyānugataṃ tāsu vidyamānam anugatākārasya buddhipratibhāsasyāropabījaṃ kin na bhavatīti? |
250,iii (HBṬĀ_250,iii)
syād etat — tadekakāryatayā tathābhūtā api vyaktayaḥ tathābhūtāyā bhrānter bījam upapadyante | sāmānyam ity asmatpakṣasyāpi na kiñcit pramāṇam ity abhisambandham ākalayya parasparasāmānyābhidhānam unmūlayitum āha — "varṇe"(5.10)ti | "varṇaḥ" śuklādiḥ, "ākṛtiḥ" saṃsthānaṃ saṃyogaviśeṣaḥ, tābhyāṃ "samāno" 'viśiṣṭaḥ "ākāra" ābhāso yasya yatra vā tat tathoktam | varṇasamānābhāsam ākṛtisamānābhāsaṃ varṇābhāsam ākṛtyābhāsam iti yāvat |
250,iv (HBṬĀ_250,iv_250,vi)
varṇākṛtiprayuktatvāt sāmānyasya, tajjñānasyāpi tathātvaṃ nāyuktam ity āha — "na ca" (5.11) iti | "tadrūpaṃ" (5.11) varṇākṛtiyuktarūpam | taduktam —
"varṇākṛtyakṣarākāraśūnyaṃ gotvam hi varṇyate" (PV 2.147)
iti |
250,v
"tat" (5.11) tasmāt |
250,vi
varṇākṛtiprayuktaṃ hi pratibhāsamānaṃ hi tadvarṇākṛtiyoginy aparatra "bhrānter bījaṃ" (5.11) nibandhanaṃ bhavet, nānyad itibhāvaḥ |
250,vii (HBṬĀ_250,vii_250,viii)
yadi nāma sāmānyatadvator varṇādiyogābhyāṃ vaisadṛśyaṃ tathāpi sāmānyaṃ tatra bhramanibandhanaṃ kiṃ na bhavati ity āha — "sādṛśye"(5.11)ti | asti hi kācidbhrāntir yā antarupaplavasambhave ity abhipretya "paraiḥ" (5.12) ity āha |
250,viii
yadi evaṃ bāhyasya buddhipratibhāsena sāmānyena kiṃ sādṛśyaṃ yena brāntir utpadyata iti āha — "vyaktaya" (5.12) iti |
250,ix (HBṬĀ_250,ix_250,x)
"sāmānyālambanaṃ" yaj "jñānaṃ" tasya ya "ākāro" vijātīyavyāvṛttarūpaṃ tasya "sarūpāḥ" (5.13) "vijātīyavyāvṛttā" (5.12) iti hetubhāvena viśeṣaṇam | tena vijātīyavyāvṛttatvād ity arthaḥ | buddhipratibhāsasya vā atadrūpaparāvṛttatayaivāvabhāsanād iti ca bhāvaḥ |
250,x
yairvaiśeṣikādibhir vyakter bhinnaṃ sāmānyam iṣṭaṃ tair apy avaśyam uktayā nītyā svalakṣaṇaviṣayam anumānasya prāmāṇyam eṣṭavyam iti pratipādya saṃpratimīmāṃsakādīn pratipādayituṃ "yaiḥ" (5.16) ity ādinopakramate |
<251>
251,i (HBṬĀ_251,i_251,iv)
"tuḥ" (5.16) viśeṣārthaḥ |
251,ii
sāmāṇyaṃ anumāne pratibhāsamānaṃ pravṛttiviṣayaḥ, tac ca vyaktisvarūpam iti svalakṣaṇaviṣayam eva prāmāṇyaṃ tasyāpatitam ity āśayaḥ |
251,iii
yady evaṃ bhavanmatavat tad api matam atiśobhanam ity āśaṅkya āha — "svalakṣaṇe"(5.17)ti |
251,iv
taddeśopasargaṇajanmanīndriyajñāna iva pratibhāsanaprasaṅgena śabdād api tatpratītau cakṣurindriyādivaiyarthyaprasaṅgena vyakter apratibhāsane tadātmakaṃ sāmānyaṃ katham iva pratibhāyād iti bhāvaḥ |
251,v (HBṬĀ_251,v_251,vi)
nanu yady anumānasyāpi prāmāṇyaṃ svalakṣaṇaviṣayaṃ tarhi pratyakṣād asya bhedaḥ katham ity āśaṅkyāha — "parokṣa" iti | "tuḥ" pratyakṣād anumānaṃ bhedavad darśayati |
251,vi
yasmād arthāt sākṣād anudayamānam utpattuṃ liṅgam apeksate, arthañ ca na sākṣātkaroti "tasmād" ity arthaḥ | "sati bhāva" āśrayārthaḥ |
251,vii (HBṬĀ_251,vii_251,ix)
syān matam — yady asyāpi svalakṣaṇaṃ viṣayaḥ, tarhy anyat sāmānyalakṣaṇaṃ, so 'numānasya viṣayaḥNB I
itinyāyabindur virudhyetety āha — "tadeve"ti | "co" yasmād arthe |251,viii
kathaṃ tathā vaktuṃ śakyata ity āha — "lakṣyata" iti |
251,ix
sāmānyam atadrūpaparāvṛttir lakṣaṇaṃ lakṣakaṃ yasyātadrūpaparāvṛttasya vastunaḥ |
251,x (HBṬĀ_251,x_251,xiii)
ta eva bhedāś ca avivecitabhedāḥ sāmānyam ity arthaḥ | "punar uktāśaṅkām" ity arthapunaruktāśaṅkā ity avaseyam | śabdapunaruktasyānumbhavād eva tadāśaṅkāyā abhāvāt |
251,xi
dvividhaṃ hi punar uktam | arthapunaruktam — yadā viśeṣavidhitsādyabhāve sa evārthaḥ śabdāntareṇābhidhīyate | śabdapunaruktaṃ tu vidhitsādyabhāva eva yadā sa eva śabdaḥ punar uccāryate | viśeṣavidhitsādibhāve tad eva dvaidham arthānuvādaśabdānuvādātmanā dvaidhaṃ bhavatīti |
251,xii
vārtikādau tarhy anaipuṇyamācāryasyeti cet | na, mandabuddhīnadhikṛtya tatpravṛtteḥ |
251,xiii
"pramāṇeneti" tṛtīyāntāt tasir draṣṭavyaḥ |
251,xiv (HBṬĀ_251,xiv)
"tanniścayataḥ" prabhedaniścayataḥ puruṣavyutpādanam iti vigrahaḥ | prabhedasya vyutpādanam iti sambadhyate | prabhedo 'pi dvidhā draṣṭavyaḥ — anupalabdhyādibhedena pakṣadharmatvādyātmanā ca | yadi kāryādibhedaniścāyakaṃ pramāṇam atroktam, tarhi anvayādisvarūpaprabhedaniścāyakaṃ pramāṇaṃ noktam evaty āśaṃkyāha "trividheti" | tribhir anvayavyatirekapakṣadharmatātmakaiḥ prakāraiḥ | <252> "prakarṣeṇa bhinnasya" bhedam upagatasya | evam abhidhānād eva cāsya prabhedasyety atrāsmābhis tathā vyākhyātam anyathā etan na saṃgaccheta |
252,i (HBṬĀ_252,i_252,ii)
syād etat — liṅgalakṣaṇānumānasvarūpasya vyutpādanaṃ syād yadi lakṣyaṃ lakṣaṇaṃ tan nirdiṣṭaṃ bhavet | prabhedasya ca tadā syād yadi tan nirdeśaḥ syāt | na cātra tadvācakam astīty āha "tatra tredhāvyutpādane vyavasthite satīti" | evañ ca nirdeśapradarśanaṃ paraṃ kṛtaṃ boddhavyaṃ na tu lakṣaṇānuvādena lakṣyavidhirdarśitaḥ |
252,ii
"hetu"r iti tu lakṣyamanūdya "pakṣadharma" ityādilakṣaṇaṃ vidheyam avaseyam | "itinā" niyamasyākāro darśitaḥ | pratipādyopalakṣaṇaṃ bhāvagrahaṇaṃ | tena "bhāveṣu" abhidheyeṣu ity arthaḥ | abhāveṣu tathā na syāt |
252,iii (HBṬĀ_252,iii)
atra tu sāhāyakaṃkumārilasākṣiṇam apakṣipann āha "tad uktam" iti | saṃvitter "anugamo" 'nubandhaḥ sthairyam | dhārāvāhitvam iti yāvat | "sakṛjjātā tu" vipakṣābhāvasaṃvittir adṛḍhā yatra, na tatra, "yathāvadhāraṇam" ity anena sūcayati | hiryasmād "indriyasya" "bhāvāṃśenaiva saṃyogaḥ" | "saṃyoga"śabdena saṃbandho vivakṣyate | na tv anyatarakarmādiguṇa eva | sāmānyāder apratyakṣatvaprasaṅgāt | so 'pi kasmād ity āha — "yogyatvād" iti | bhāvāṃśena saha sambaddham indriyaṃ yogyaṃmīmāṃsakamate | sator eva sambandhopapatter iti bhāvaḥ | sa viṣayo 'syeti "tadviṣaya"s tasya bhāvas tattā | kasyā sety apekṣāyām āha "pratyakṣasy"eti | kasmād ity āha — "arthe"ti | virodhiny anupapannā "caturdhā" caturbhiḥ prakāraiḥ |
252,iv (HBṬĀ_252,iv_253,i)
asāmānyatayaiva tatsādhanībhaviṣyatīty āha — "tatra" iti |
252,v
"anukrāntaṃ rūpaṃ" (6.9) svabhāvo yasya tat tathā | anukrāntaṃ prakāntam ekajñānasaṃsargitulyayogyatālakṣaṇaṃ vācyam |
252,vi
hetvantaram api tathā bhaviṣyati ity āha — "yadi" (6.9) iti sambhāvayati | "hiḥ" (6.9) yasmād arthe | "syāt" tathārūpam iti prastāvāt | "ādi"(6.9)śabdāt kālasya saṃgrahaḥ | ghaṭavad iti cāśayaḥ |
252,vii
"ayaṃ prakāraḥ" (6.12) kāryakāraṇavyāpyavyāpakalakṣaṇaḥ | "tasmāt" (6.12) kāryakāraṇabhāvādyabhāvāt | "te" (6.12) kāraṇavyāpakānupalabdhī | na ca tasya cātyantāsato 'vikalakāraṇasya bhāvaḥ sambhavati iti bhāvaḥ |
<253>
253,i
amūṣāṃ sambhavam abhyupapadyedānīṃ dūṣaṇaṃ datte — "sambhave ca" (6.14) iti |
253,ii (HBṬĀ_253,ii)
nanu katham ayaṃ niyamaḥ sidhyatīti praśne kim idam akṛtaṃ niyamasiddhyanaṅgam abhidhīyata ity āśaṅkyāha — "evaṃ manyata" (6.18) iti | "evaṃ" vakṣyamāṇakam | "iha" (6.18) vāṅmaye vyavahāre | "tadviparyayeṇa" (6.18) tasya niyamyamānasya viparyayeṇa | "tadvipakṣasya" (6.19) tasya niyamaviṣayasya vipakṣaḥ tadvipakṣas tasya "vyāptau" | (6.21) satyām | pratiṣedhyasya hetutvasya yaḥ "svabhāvas" tena yad"viruddhaṃ" hetvābhāsatvaṃ tasya "upalabdhyā" (6.25) |
253,iii (HBṬĀ_253,iii)
nanu hetūktalakṣaṇapratītikāmo hetor eva rūpaṃ pratīyatām, kathaṃ punaḥ parasparaparihāravattayā tayor virodhaḥ pratīyata ity āha — "tadātme"(7.1)ti | tasya hetor ya "ātmā" tatra "niyato" yaḥ "pratibhāsa"s tasya yaj "jñānaṃ" saṃvedanaṃ tasmāddhetoḥ "viparītasya anyatayā" tadanātmatayā sāmarthyāt jñātayā | itthaṃbhūtalakṣaṇā ceyaṃ tṛtīyā | "tadābhāsatā" tasyāḥ "pratīteḥ" (7.2) sāmarthyena niścayāt |
253,iv (HBṬĀ_253,iv_253,v)
tasmāt kiṃ bhavatīty āha — "parasparam iti" (7.2)
253,v
syād etat — atyantāsato hetvantarasya na kenacit saha virodhāvagatiḥ yena viruddhopalambhāt abhāvagatir bhavati | tatra ca hetutvam atyantāsat kathaṃ niṣidhyeta iti pūrvapakṣadvayam utprekṣamāṇa āha — "te ca" (7.4) iti | "co" yasmād arthe | nāpi ca tena niṣidhyamānaṃ hetutvam atyantāsattayopagatam iti sambandhanīyam | tarhi kim atra tattvam ity āha — "kevalaṃ" (7.6) iti |
253,vi (HBṬĀ_253,vi_253,vii)
"anyatra" (7.6) kāryādau "prasiddhaṃ" niścitaṃ "vyāmohād" ajñānāt "tatra" (7.6) hetutrayabāhye arthe "āropitaṃ" (7.7) sattvena vyavasthāpitam | "śaṅkitam"asti na veti' saṃśayāspadīkṛtam |
253,vii
"tat" (7.7) tasmāt | "kiṃ" kasmāt sāmarthyāt prakāśyamānam ity uktam | evam upalakṣaṇatvād asya kathaṃ niṣedha ity api draṣṭavyam |
253,viii (HBṬĀ_253,viii_254,i)
nanu kiṃ hetvantare hetutvaṃ bhavatvābhavat hetvābhāsatvabhāvān nivartamānam avagataṃ yena tasyānena virodho vakṣyata ity āha — "na ca" (7.8) iti |
253,ix
idānīm atyantāsattvam abhyupagamyāpi doṣābhāvaṃ pradarśayitum āha — "nāpi" (7.10) iti |
<254>
254,i
kathaṃ punas tatraiva tadavagamo na bhavatīty āśaṅkyāha — "na hi" (7.11) iti |
254,ii (HBṬĀ_254,ii_254,v)
mā tatrāvadhāri virodho 'nyatrāpi katham atyantāsatas tadavagama ity āha — "sarvatra" (7.13) iti |
254,iii
"lakṣaṇaṃ" (7.15) vastūnāṃ vibhaktarūpaṃ, tat prayojanam asya iti tathā | niyatarūpapratītir eva sarveṇa samaṃ tasya virodhapratītir iti samudāyārthaḥ |
254,iv
"durmatīnāṃ vispanditāni" (7.18) vyākṛtāni, teṣu |
254,v
prakaraṇaṃ nigamayann āha — "iti sthitam etat" (7.18) iti | "itiḥ" (7.18) iti anantaroktam upapattiprakāraṃ pratyavamṛṣati | "itiḥ" (7.20) abhiprāyasyābhiprāyeṇa viṣayīkṛtasyākāraṃ darśayati |
254,vi (HBṬĀ_254,vi_254,vii)
pramāṇayor dvaitāt dvayor aniyatarūpadarśane "katareṇe"(7.25)ty uktam | "upagatam" ity anenāropam āha | viśeṣapratiṣedhāt śeṣavidhānaṃ labdham ity abhiprāyeṇa "pakṣadharmatāsadbhāve pi" (7.27) ity āha |
254,vii
bhavatu avinābhāvābhāvo hetvābhāsatvan tu kasmād ity āha — "avinābhāveti" (8.2) | "asiddhaviruddhānaikāntikā"nāṃ "sāmānyadharmeṇa" (8.3) sādhāraṇena dharmeṇa |
254,viii (HBṬĀ_254,viii_254,xi)
saṃprati viśiṣṭena nāmnā sādhanam idam avacchindan āha — "iti" (8.3) ityādi |
254,ix
avinābhāvavaikalyam eva tu kutaḥ siddhim ity āha — "avinābhāvavaikalyañ ca" (8.5) iti |
254,x
tebhyaḥ svabhāvādibhyo vyatiriktānāṃ "vyāpakānupalabdhyā" (8.6) vakṣyamāṇasya vyāpakasyānupalabdhyā |
254,xi
tadanupalabdhir eva kuta ity āha — "trividhe"(8.5)ti | tadbhāve hi trividhāntarbhāvād eva tadvyatiriktatvam eva na bhaved iti bhāvaḥ |
254,xii (HBṬĀ_254,xii_254,xiv)
kiṃ tadvyāpakānupalabdhyā tatsiddhim adhyārohatīty āha — "tathāhi" (8.6) iti |
254,xiii
tādātmyena tadutpattyā veti vivakṣitam | na tu dvābhyām eva | tasmād utpattis tatkāraṇād votpattiś ca tadutpattir iṣṭā draṣṭavyā |
254,xiv
kutas tābhyāṃ tasya vyāptir ity āha — "tayoḥ" (8.7) iti | "tatra" (8.7) avinābhāve | "tasya" (8.8) avinābhāvasya | "tayoḥ" (8.8) sator "eva" |
<255>
255,i (HBṬĀ_255,i_255,iv)
kasmāt tayor eva tasya bhāvaḥ? | kiṃ punar anyathāpi na bhāvaḥ ity āha — "atatsvabhāvasyeti" (8.8) |
255,ii
pūrvoktatadutpattiniṣedhena yasya yasmād anutpattir yatkāraṇād vā tasy"ātadutpatter" iti (8.8) boddhavyam |
255,iii
atra svātantryajihāsayāvārtikam upanyasyati — "taduktam" (8.9) iti |
255,iv
syād etat — dṛṣṭacaram idaṃ yat atatsvabhāvena anutpannena ca kenacit kasyacid avyabhicāro yathā rasādinā rūpāder ity āha — "rūpādinā" (8.15) iti |
255,v (HBṬĀ_255,v_255,ix)
"rasāder avinābhāvaḥ" (8.15) avyabhicāritvam |
255,vi
kenety āha — "rūpādinā" (8.15) iti | "ādi"śabdāt sparśādisaṅgrahaḥ |
255,vii
"tatkāraṇotpattir eva" (8.16) ity abhidadhānas tadutpattiśabdena pūrvaṃ dve vidhe vivakṣite iti sphuṭayati |
255,viii
etad ev"ānyathā" (8.17) ityādinā draḍhayati |
255,ix
viśeṣābhāvo 'siddhaḥ, ekārthasamavāyitvam eva viśeṣa ity abhipretur vacanam "ekārtha" (8.19) ityādinā śaṅkate |
255,x (HBṬĀ_255,x_255,xiii)
ekārthasamavāya ity atra dvayī vyutpattiḥ — ekasminn arthe ekasmin samavāya ekārthasya vā samavāya iti |
255,xi
atra tu "eka"sminn "arthe" dvayoḥ "samavāyaḥ" iti vivakṣitam | sa "nimittaṃ" yasya "avinābhāvasya" sa tathā |
255,xii
siddhāntī pratividhāsyamānaś codayati — "nanu" (8.20) iti |
255,xiii
"ayutasiddhānām ādhāryādhārabhūtānāṃ yaḥ sambandha ihapratyayahetuḥ sa samavāyaḥ" (Praśasta. p. 696) ityādāv ādhāryādhāragrahaṇād "upavarṇyate" ityāha |
255,xiv (HBṬĀ_255,xiv_255,xvi)
astu tathāvidhayor asau kā kṣatir iti āha — "sa ca" (8.20) iti | "co" yasmād arthe |
255,i5
tasyābhidheyatvenābhimatasvarūpāndhakāre atiprasaktidoṣān na "sidhyati" (8.21) | sthityādikaraṇenādhārabhāvasyānyatra niṣiddhatvād iti bhāvaḥ | "itiḥ" (8.21) hetau |
255,xvi
samavāyam abhyupetya etad uktam | tad eva tu nāstīti saṃprati pratipādayann āha — "yathā ca" (8.22) iti | "tādātmye ce"(9.1)ti "tena" sahety eva yojanīyam |
<256>
256,i (HBṬĀ_256,i_256,iii)
"ye" (9.2) vastusvabhāvāḥ "evaṃ bhavanti" (9.2) tathābhūtāvyabhicāriṇo bhavanti |
256,ii
bhavantas tarhi kiṃ kartāra ity āha — "kevalam" (9.3) iti | "draṣṭāraḥ" (9.3) paricchedakāḥ tathābhūtavastusvabhāvānām iti prakaraṇāt |
256,iii
"akasmāt"śabdo 'nimittavacanaḥ tenākasmād bhavo 'hetuka ity arthaḥ | "itiḥ" (9.4) tasmāt "na kasya cid"vastunaḥ "sa svabhāvo" viramet | sarvasya sarvaḥ svabhāvaḥ syād ity arthaḥ |
256,iv (HBṬĀ_256,iv_256,v)
digādivad ahetoḥ sato deśakālaniyamo neṣṭa eveti vādini tu "deśakāla"grahaṇaṃ dṛṣṭāntārthaṃ draṣṭavyam | tena yathā deśakālaniyamo heturahitasya nāsti tathā dravyaniyamo 'pi na syād ityarthaḥ |
256,v
etad eva "taddhi" (9.5) ityādinā samarthayati | "hir" yasmāt "tad"gamakaṃ vastu kartṛ "kiñcid" gamyaṃ "kvacid" dharmiṇy"upanīyeta" agnir vā "na veti" (9.5) tadviparītaṃ vā syāt | "yasya" (9.5) vastuno "yatra" (9.6) gamye "kiñcid" dravyam "āyattaṃ", "na ve"ti asya vivaraṇaṃ "anāyattam" iti |
256,vi (HBṬĀ_256,vi_256,ix)
anvayamukhenoktvā vyatirekamukheṇāpy upapādayati "anyathā" (9.6) iti |
256,vii
"tasmād" (9.7) ityādinopasaṃharati |
256,viii
"pādaprasārikā" (9.9) iti | sukhāvasthānopalakṣaṇam idaṃ draṣṭavyam | abhidhātavyam eva kāraṇam |
256,ix
na tu bhavadabhipretam ity āha "tac ca" (9.10) iti | "itiḥ" (9.10) tasmāt | "tadvikalā" (9.11) avinābhāvarahitāḥ | etad evācāryavacanena saṃsyandayann āha — "tathā cāha" (9.11) iti |
256,x (HBṬĀ_256,x_256,xi)
syād etat — asaty api tatsvābhāvye tatkāryatve vā kiñcid arthāntaram avyabhicaradṛṣṭam eva yathātape tarucchāyā | yathā tulāyā arvāgbhāgonnāmāvanāmau parabhāgāvanāmonnāmāv iti | evam ādyasmābhirdharmottarapradīpe vistareṇa nirūpitam ity āstām tāvad iha |
256,xi
syād etad — avinābhāvasya tādātmyatadutpattyor avyabhicāre nimittam na tāvat tādātmyatadutpattī sto yathā cāyaṃ tathā tadanyopi tadavyabhicārī ca syān na ca tasya tatsvabhāvatvaṃ tatkāryatvañ ceti |
<257>
257,i (HBṬĀ_257,i)
atrocyate | nāvinābhāvo nāmānya evānvayavyatirekavato 'vinābhāvino rūpāt | kevalaṃ kayācid vyapekṣayā tato bhinna iva kathyate. na tu tāvatā vastuto bhinna eva. avinābhāvi ca rūpaṃ kiñcid avyabhicaritavyād arthāntaraṃ kiñcid anarthāntaram, tasya tatkāryatayaiva pratibandho 'narthāntarasya tu tādātmyena | ata evāvinābhāvabhāvāt tādātmyatadutpattivyavahāraḥ sādhyate | tadabhāvaṃ tu tad api rūpaṃ nāstīti pratipādyata iti sarvam avadātam |
257,ii (HBṬĀ_257,ii_257,iv)
"atra" (9.15) asminn arthe "prayogo" (9.15) dvyavayaṃ sādhanavākyam | tadutpattipakṣe tu tatkāraṇena cety api |
257,iii
syād etat — yathā tādātmyatadutpattyabhāvo 'py anupalabdhiḥ sādhyāvyabhicāriṇī tathānyad api kiṃ na bhaved ity āśaṃkyāha "svabhāve"(9.18)ti | abhāvavyavahārayogyatāyāḥ sādhanādity abhiprāyaḥ | "tādātmyaṃ" (9.19)" lakṣanaṃ" nibandhanaṃ yasya sa tathā | tad apyācāryasyābhimatam iti darśayann āha "taduktam" (9.22) iti |
257,iv
idānīm imam eva "pakṣadharma"ityādiślokaṃ anyathā vyācikhyāsuranena yāvanto 'rthā nirdiṣṭāḥ tāvataḥ parisaṃkhyātum āha — "tad evam" (9.25) iti | "tasya" saṃkhyāniyamasy"opapattir" yuktiḥ |
257,v (HBṬĀ_257,v)
etac chlokavyākhyānasyāparām api vidhāṃ darśayann āha — "athavā" (9.28) iti | pūrvan tu lakṣyānuvādena lakṣaṇavidhānaparaṃ vivakṣitam | na tv avadhāraṇacintākṛteti tato bhinnam idaṃ vyākhyānam | katham idam uktam avadhāraṇam upapadyata ity abhipretya pṛcchati | "kiṃ kāraṇam" (10.1) atreti prastāvāt | "kim" iti sāmānyataḥ kāraṇaṃ pṛcchati | avinābhāvabhāvād iti śliṣṭanirdeśam abhisandhāya "trividhasya ca" (10.3) ity uktam | tathā hy avinābhāve niyamān niyatatvād ity ukte kasyety āśaṃkāyāṃ "trividhasya ca" śrutatvāt trividhasyeti yujyate vaktum |
257,vi (HBṬĀ_257,vi)
evam ubhayāvadhāraṇena vyākhyātena korthātiśayaḥ prakāśito bhavatīty āha "tena" (10.3) iti | dvāv api "iti" śabdau hetvarthau | evam uktaṃ bhavati | "tataḥ" (10.7) kāraṇāt "trividhahetuvāhyeṣu hetuvyavahāraṃ kurvanto nirastā bhavanti" | kutaḥ? "avinābhāva"syā"bhāvāt" | "trivedhe ca hetāv ahetutām ācakṣāṇā nirastā bhavanti" | kutaḥ atrā"vinābhāvasyāvaśyaṃ bhāvāt" (10.8) |
<258>
258,i (HBṬĀ_258,i)
asmin vyākhyāne "hetvābhāsās tato 'pare" iti vyākhyātuṃ pūrvapakṣaṃ racayann āha "tathaitat" (10.11) iti | dvedhā hi tadaṃśavyāptiviraho viparyayavyāpteḥ viparyaye bādhakapramāṇābhāvād ity abhiprāyeṇāha "viparyaye"(10.17)tyādi | "te" (10.17) buddhiniviṣṭā "asiddhaviruddhānaikāntikā heturūpavikalatayā" "hetvābhāsā gamyanta eva" | asiddhetyādi tu vāstavānuvādaḥ | na tu tatsaṃjñayā jñātais taiḥ prayojanaṃ hetutvamātrajñānena caritārthatvāt | evam api vā prajñaiḥ jñāyanta iti na kācit kṣatiḥ |
258,ii (HBṬĀ_258,ii_258,iv)
evadeva sāmānyanyāyopadarśanamukhena prasādhayann āha — "tathāhi" (10.19) iti |
258,iii
atrāpi vyākhyāne aṅgāṅgibhāvena pratipāditānām arthānām avacchedaṃ kurvann āha — "tad atreti" (10.27) | "tadubhaya"sya — trividho hetur eva, trividha eva hetur ity asyāvadhāraṇadvayasya "kāraṇam" (11.1) upapattī dve ity arthatvāt | "śliṣṭasya" ṣaṣṭhyā saptamyā ca saṃgatasya, avinābhāvaniyamāt — ity asya nirdeśāt | anantaroktās trayo 'rthā imau ca dvikāraṇalakṣaṇau dvāv arthāpattayaś caka iti ṣaḍarthā bhavanti |
258,iv
asminn eva śloke pūrvavyākhyānāparityāgenāvṛttyaivāparam api vyākhyānam abhyuccinvann āha "kiñceti" (11.4) |
258,v (HBṬĀ_258,v)
nanu prathama eva vyākhyāne "tridhaiva sa iti prabhedasya vyutpādanam" iti bruvatā sa hetus traidhā kāryasvabhāvānupalabdhibhedabhinna iti prakāśitam evaitat, kathaṃ vyākhyānāntaram idam iti cet | satyam etat | kevalaṃ "tridhaiva sa" ity atra vyākhyānāntaram idaṃ vidheyaṃ tac ca tadā sujñātaṃ bhavati, yady asya prākpravṛttaṃ vyākhyānam upadarśya pradarśyata ity abhiprāyeṇa tad vyākhyānam anūditam | etad apekṣeṇa tu athavety anena kiñcaśabdārtham ujjvalayatā yat pradarśyate tad eva vyākhyānāntaraṃ draṣṭavyam | ajahatkāryatvādiprabheda evāyaṃ prabhedo jñātavyaḥ | tenāyam arthaḥ — kāryādibhedabhinna eva pratyekaṃ pakṣadharmatvānvayavyatirekātmakas trirūpa eveti | etenaikadvipadaparyudāsena ṣaṭpakṣān pratikṣipya saptamapakṣaparigraheṇānumānalakṣaṇam abhipretaṃ vārtikakṛto darśayati |
258,vi (HBṬĀ_258,vi^1) (HBṬĀ_258,vi^2)
yata ekapadaparigraheṇa trayaḥ pakṣā, dvipadaparigraheṇāpi traya iti ṣaṭkam, tatparyudāsena saptamaparigrahaḥ | tathāhi pakṣadharmo hetur ity ucyamāne yasya sapakṣenanvayo vipakṣe ca pravṛttiḥ sopi hetuḥ syāt | yathā nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvād iti | sapakṣe yasyānvaya ity ucyamāne vipakṣapravṛtter apakṣadharmasya hetutvaṃ syāt | yathā nityaḥ śabdaś cākṣuṣatvāt sāmānya<259>vad iti | tathā sapakṣavyatireka ity ucyamāne yo 'pakṣadharmaḥ sapakṣe ca nāsti sa hetuḥ syāt | yathā anityaḥ śabdo 'sattvād iti | pakṣadharme sapakṣe ca yo 'sti sa hetur ity ucyamāne nityaḥ śabdaḥ prameyatvād iti vipakṣavṛttir hetuḥ syāt | pakṣadharmaḥ sapakṣe nāstīty ucyamāne nityaḥ śabdo jātimattve sati śrāvaṇatvād ity ayaṃ sapakṣavṛttihīno hetuḥ syāt | sapakṣe 'sti vipakṣe ca nāstīty ucyamāne anityāḥ paramānavaḥ kṛtakatvād ity ayam apakṣadharmo hetuḥ syāt | tad etat sarvam mā bhūd iti samudāyopādāne prayojanam iti | idam eva ca sarvaṃ buddhāvādhāyadharmottarapradīpe 'smābhir abhyadhāyi "trirūpāl liṅgād iti ca ācakṣāṇena" ityādi |
259,i (HBṬĀ_259,i)
nanu pakṣadharmavacane pakṣadharmatoktā | anvayavyatirekātmakayos tu rūpayoḥ kenābhidhānaṃ yenaivaṃ vyākhyāyata ity āha "tadaṃśe"(11.6)ti | atraiva sāmarthyāvacchinnam avadarśayann āha "nābādhite"(11.7)tyādi | pūrvaprabhedāparityāgenāsya bhedasya vivakṣitatvāt | ubhayam api tacchabdena parāmṛṣati | avinābhāvabhāva evābādhitaviṣayatvasya bhāvāt na tadrūpāntaram, vastūnāñ ca viruddhasvabhāvadvayābhāvāt tatraikasmiṃs tadavinābhāvini tadviruddharūpāvinābhāvino 'nyasyāsaṃbhavenāpyapratipakṣatvaṃ nāma tadantargatam eva | yasya tu tadvyatiriktam iṣṭaṃ tadabhiprāyeṇa "vyatirikta"(11.10)grahaṇam | "rūpāntarasya"(11.12) "sambhavaḥ"(11.12) sadbhāvaḥ, sa yasyāsti tasmin |
259,ii (HBṬĀ_259,ii_259,iv)
avinābhāvābhāvam eva "nahi" (11.13) ityādinā samarthayati | rūpāntarayoginy apy avinābhāvāsambhavād asiddhas tadbhāva ity āha "tadvati" (11.14) pratibandhanibandhanāvinā bhāvavatīti | yadi tasminn api rūpāntaraṃ syāt kevalam apramāṇakam etad ucyata ity āha "yathā ce"(11.15)ti | "vakṣya"te hetunā vyaktīkriyata iti |
259,iii
pakṣo dharmadharmisamudāyaḥ | tathābhūtasamudāyasādhakapramāṇābhāvena taddharmatayā sarvasyaiva grahītum aśakyatvād iti bhāvaḥ | atha kathañcit taddharmasya "siddhiḥ" (11.19) niścayas tasyāṃ vā siddhaprayojanatvāt tasya hetor vaiyarthyam |
259,iv
parasthānapatitatvāt para evāsāv ity abhiprāyeṇaiśvarasena eva "paraḥ" (12.6) abhipretaḥ |
259,v (HBṬĀ_259,v_260,i)
"vyadhikaraṇa"tvena sādhyādhikaraṇād "vi"bhinnādhikaraṇatvena "asiddham" (12.12) aniścitam, tatra cirāspadībhūte dharmiṇi dvayor apy anyayor asiddhatvāt | idam iha svarūpāsiddham idaṃ tu vyadhikaraṇāsiddham ity etad eva kuto vyavasthāpyam iti cet | satyam etat | kevalaṃ tatrāsiddho 'pi hetur anyadharmigatatvenopādīyate, sa vyadhikaraṇāsiddho boddhavyaḥ | <260> kasmāt tatsaṃbandhanārthaṃ nāśaṅkanīyam ity āśaṃkāyāṃ tad abhidhānīyaṃ tadabhivyaktatvād anena noktam | dharmo hetus tadaṃśena vyāpta ityukte vā sakalopi hi jānāty eva | na tasyātmana evāṃśena vyāpta ityabhiprāyāt |
260,i
"ācāryeṇa" (13.22) iti | ācāryadignāgena |
260,ii (HBṬĀ_260,ii)
paksasya dharmiṇo dharmasyānupapatteḥ na tāvat karmadhārayo ta evāsaṃkhyāpūrvakatvāc ca na dviguḥ | anavyayatvāc ca nāvyayībhāvaḥ | yac chabdavācyāsaṃbhavāt, na hi sa eva dharmī sa eva dharma ity arthavirodhāc ca samāsāntasyānicpratyayaprasakteś ca na bahuvrīhiḥ | napusaṃkaliṅgāt dvivacanaprasaṅgāc ca "cā"arthāsaṃbhavāc ca na dvandvaḥ | saptamīsamāsasūtre ca dharmaśabdasyāsaṃgrahād yogavibhāgena tatsamāsabhāvepi ṣaṣṭhīsaptamyor abhedād ity abhiprāyavān prāha "ṣaṣṭhītatpuruṣād" (14.22) iti | ṣaṣṭhīsamāse ca rājapuruṣādau svāmyantaravyavacchedo dṛṣṭo rājñaḥ puruṣo nānyasyeti | tadvad ihāpi pakṣasya dharmo nānyasyety anyayogavyavacchedaḥ syād ity abhisambandhaḥ |
260,iii (HBṬĀ_260,iii^1) (HBṬĀ_260,iii^2)
nanu "jvālā" (15.21) vahniḥ | "ādi"śabdād buddhyādi kṣaṇikatveneṣṭam iti tat katham aksaṇivādinaṃ taṃ prati pakṣasyābhāva ity āha "yad apīti" (15.21) | "na pratyakṣataḥ" (15.22) iti bruvatoyaṃ bhāvaḥ — yadi pratyakṣeṇa kṣaṇasyopalakṣaṇaṃ syāt, tadā dṛṣṭāntaparyeṣaṇā paryavasānaṃ gacchet | yadā tv anumānatas tadā tad api teṣām anumānam adṛṣṭāntakaṃ kathaṃ syād iti sādhanaṃ duḥkham iti | etac ca kasyacit parasya kṣaṇikatvābhyupagamam abhyupagamyoktam | na tu sahetunāśavādibhir buddhyāder apy utpattikṣaṇa eva bhāvo na tu dvitīye kṣaṇa iti evaṃ lakṣaṇaṃ kṣaṇikatvam eṣṭavyam, āśutaravināśitvābhiprāyeṇa kṣaṇikaśabdapravṛtter iṣṭatvād iti draṣṭavyam iti | tatra prati...ndhanasyāvinābhāvasya bādhakapramāṇataḥ siddhāv apy anyatve 'traiva vṛttir apekṣaṇīyeti paribhā... "kālpanikatvaṃ" (15.24) tasya pratipannaṃ syād ity āśayaḥ | "pratipannaṃ" (15.25) svīkṛtam abhyupagatam iti yāvat | "sa" (15.26) iti svasādhyapratibandhaḥ | "anyatra" (16.1)viniścaye | "yad" vastu dhūmādikaṃ "kvacit" parvatādau "dṛṣṭaṃ" niścitaṃ "tasya" dhūmādeḥ "yatra" vahnyādau "pratibandhaḥ" pratibaddhatvam "tadvidaḥ" pratibandhavidaḥ puṃsas t"asya" pratibandhaviṣayasya vahnyādeḥ "tad" dhūmādikaṃ "gamakam" anumāpakaṃ "tatra" parvatādau "itiḥ" evam arthe | "gatir" balaṃ sāmarthyam iti yāvat |
260,iv (HBṬĀ_260,iv_261,i)
"evaṃparam" (16.5) evaṃpradhānam etad arthaṃ "tattulye sadbhāvaḥ" iti vacanam | sa hetuḥ kalpitatvena dharmo yasya sa "taddharmā" (16.5) sādhyadharmī tasya | vastubalād āgataṃ "vāstavam" |
<261>
261,i
pakṣatvena tasya sapakṣatvaṃ nirākriyata ity āha sādhyatvene(16.6)ti | icchāvyavasthitalakṣaṇatvena tasyāvāstavatvaṃ darśitam | tena hīnabalatvam sādhyāvinābhāvitvasyāvinābhāvād iti saṃbandhaḥ | kasmāt tannibandhanaṃ tad ity apekṣāyām āha — "anyathā" (16.8) iti | "tasyā"vinābhāvitvasy"āyogād" ayujyamānatvād iti | "idam" (16.10) atrānanuvṛtter iti |
261,ii (HBṬĀ_261,ii)
"satyam i"(16.10)tyādinā pratividhatte | "kasyacidi"(16.14)ti śiṃśapātvāder vṛkṣatvādivyavahārasādhanasya | yadāpi tathāvidhasya hetor anyatve ca prasiddhena pratibandhen kāryaṃ tadāpy anyatrāpy ananuvartamānaḥ kathaṃ duṣyed ity āha "tadā hī"(16.18)ti | viruddhopi viparyaye samyagdhetuneti ceti viparyayāniścitavṛttitvam uktam | tasmin dharmiṇi saṃśayahetuḥ syāt | sādhyabhāvābhāvayor ity arthāt |
261,iii (HBṬĀ_261,iii)
sādhyabhāvābhāvavimukta eva dharmī bhaviṣyati prakārāntarasadbhāvāt, tat katham asau tatra saṃśayahetuḥ syād ity āśaṃkyāha — "tadubhayabahir bhāvāyogāt" (16.19) sādhyavṛttivyavacchede vahnibhāvāyogāt | kasyety āśaṃkāyām āha "taddharmiṇaḥ" (16.19) tasya hetor āśrayasyeti | kasmāt punas tena sādhyadharmavatā | tadabhāvavatā vā bhavitavyam prakārāntarasyāpi sambhavād ity āha "sādhye"(16.20)ti | anyonyavyavacchedarūpāṇām ekabhāvasyāparavidhināntarīyatvāt kutaḥ prakārāntaraṃ saṃbhavatīti bhāvaḥ |
261,iv (HBṬĀ_261,iv)
syād etat — antarvyāptiprasādhakād eva pramāṇādvivādādhyāsitasya dharmiṇas taddharmatvajñānān maulasya hetoḥ katham ativyaktam api vaiyarthyaṃbhadantadharmākaradattena na lakṣitam iti | aho abhiprāyāparijñānavilasitam | evaṃ hi bruvato 'syāyam āśayaḥ — dṛṣṭāntadharmiṇīva sādhyadharmiṇy api sarvopasaṃhāreṇa dharmānavacchedena vyāptigrahe maulād eva sādhyasiddheḥ kuto vaiyarthyam | itarathā dṛṣṭāntadharmiṇyapi viparyaye bādhakapramāṇavṛttāviṣyamāṇāyāṃ katham iva maulo hetur vaiyarthyaṃ nāśnuvīta | tathāhi tatrāpi tatpravṛttaṃ dharmisāmānyopagraheṇa vyāptiṃ pratipadyate | tathā ca pakṣīkṛtasyāpi jijñāsitadharmavattvaṃ tata eva siddham iti |
261,v (HBṬĀ_261,v)
athocyate — bādhakapramāṇamāhātmyāt sattvasya kṣaṇikatvasiddhāv api kiṃ na śaśaviṣāṇādes tattvaṃ siddhaṃ tatas tadvyāvṛttirūpatāpratipādanārthaṃ dharmiṇo 'vaśyaṃ "saṃścāyam śabdādiḥ" ity arthaḥ upasaṃhartavyaḥ | itaḥ sattvahetor evāsaṃhṛtāt śabdādeḥ kṣaṇikatvāvagatir nāsmanmate hetor vaiyarthyam iti |
261,vi (HBṬĀ_261,vi)
nanu samānam idam asmākam api | tathāhi vyāptigrāhakāt pramāṇāt tatra pravṛttād api dharmiviśeṣāparigraheṇa plavamānākārā pravṛttiḥ kṣaṇikatvasattvayos tādātmyagrāhiṇī jātā na tu pravṛttyaṅgam | "saccedam" iti tu darṣite sati "idaṃ kṣaṇikaṃ śabdādi" iti pravṛttyaṅgaṃ pratītir upajāyate, yato viśiṣṭe deśādau pravarttata iti | katham asmanmate maulasya hetor vaiyarthyam <262>amandamandākṣeṇocyata iti | dharmottarādibhirvigarhite 'py asminmate gatir iyaṃ asmābhir upavarṇitā | atrāpi tu kiñcid vācyaṃ tad asmābhir evasvayūthyavicāre darśitam iha tu mā bhūd virasībhāva iti nocyata iti |
262,i (HBṬĀ_262,i)
nanu viśeṣaṇena sahodito nipāto 'yogaṃ vyavacchinatti | "viśeṣaṇaviśeṣyābhyām iti" vacanāt | atra ca pakṣa eva vyavacchedakavad viśeṣaṇam iti tenaiva sahāvadhāraṇaṃ vācyam | tathā ca pakṣasyaive dharma ity uktau tadavastho doṣa iti cet | naitad asti | "viśeṣaṇaviśeṣyābhyām" ity atra śābdīṃ gatim anāśrityāśritatvād viśeṣaṇam, āśrayatvād viśeṣyam ity ārthena viśeṣaṇaviśeṣyayor abhipretatvāt | sati caivaṃ pakṣo na viśeṣaṇam, āśrayatvād viśeṣyas tu bhavati, dharmas tv āśritatvād viśeṣaṇam eva na viśeṣya iti | tena sahoditanipāto 'yogam eva vyavacchinattīti sarvam avadātam |
262,ii (HBṬĀ_262,ii_262,v)
"caitro" (17.4) nāma kaścit puruṣaḥ | tenaivākāreṇa jñātasya jñānāya praśnānupapattiḥ | "sāmarthyam" (17.11) | "ādi"(17.11) śabdāt prakaraṇādisaṃgrahaḥ | "prakṛṣṭe" ananyasādhāraṇe "guṇe" 'tiśaye "vṛtti"r yasya sa (17.12) tathā | tad uktaṃ "na hi viśeṣasannidhir eva sāmānyaśabdānāṃ viśeṣāvasthitihetur api tu prakaraṇasāmarthyādikam api" iti | "pārthe hī"(17.12)tyādinaitad eva samarthayate | pārthaḥ pṛthāyāḥ kuntāyā apatyam | yogarūḍhiś caiṣā tenārjuna evābhidhīyate | "śrotuḥ" (17.19) arthāt praṣṭuḥ pratipādyasyeti yāvat | "tādṛśaṃ" (17.13)" sātiśayaṃ" dhānurddharyaṃ yadānyagāmi niṣidhyate |
262,iii
kamāt tatra dhanurdharatvamātram ity āha "pratipādye"(17.15)ti |
262,iv
parāmṛṣyate (17.21) vācyatvena parigṛhyate |
262,v
anabhimataṃ pratiṣedhayati "na dharma" (17.21) iti | kuta ity āha — "dharmasye"(17.22)ti |
262,vi (HBṬĀ_262,vi)
nanu kaiṣā vācoyuktird"dharmasya dharmāsaṃbhavād iti" | kiṃ dhūmādīnāṃ āśritatvena dharmāṇāṃ dhūmatvapārthivatvādayo dharmā na santi? yenaivam ucyata iti | satyam etad vā kevalaṃ bodhe yatnaḥ karaṇīyaḥ | dharmaśabdeneha sādhyo vahnyādir abhipretaḥ sa ca tasya dharmo nāsty eveti kim avadyam | athātra kena dharmo 'bhihito yena dharmasya dharmabhāvapratipādanaṃ yujyata ity āha <263> "aṃśaś ca" (17.22) iti | "co" yasmād arthe | aṃśa ivāṃśo yathāṃśo 'śiviśeṣaṇas tathā dharmopi dharmiviśeṣaka ity abhiprāyaḥ | pakṣaśabdena samudāyavacanāt tad ekadeśa evāṃśo vaktavya ity āha "pakṣaśabdena" (17.22) iti | tasyaivaikadeśaḥ kiṃ nocyata ity āha "tasya ca" (17.22) iti |
263,i (HBṬĀ_263,i)
"dharmāṇāṃ dharmādhāratvāsaṃbhavādi"(17.28)ti pūrvaṃ boddhavyam | yato vyāpye sati vyāpakasya niyamenopasthāpanam eva vyāpakaniṣṭhā vyāptis tatkaraṇāt | "vyāpyasyaiva" (18.3) na tu vyāpakasya "vyāptatāpratīti"r avinābhāvitāpratītiḥ | kim apekṣā sā tathā pratītir ity āha "vyāpake"(18.2)ti | vyāpakabhāvam apekṣate "īkṣikṣamibhyāṃ ca" (Vā. 1981) iti karmopapade ṇaḥ | "vyāpaka"sya "bhāvaṃ" niyamaviṣayaṃ rūpam apekṣya paryālocya tathā pratītir bhavatīty arthaḥ |
263,ii (HBṬĀ_263,ii_263,iii)
tatra bhāvam evety abhimatam avadhāraṇaṃ pradarśyānabhimataṃ nirākurvann āha "na" "tv i"(18.3)ti | "nāpi tatraive"(18.5)ti | avadhāryata iti vartate | "sādhāraṇaḥ" (18.6) sapakṣāsapakṣasādhāraṇaḥ | doṣāntarasamuccayārthaś cakāraḥ | "vā"(18.8)śabdo vyāpakadharmāpekṣayā pakṣāntaram avadyotayati |
263,iii
"tatraive"(18.8)ty avadhāraṇam abhimataṃ pratipādyānyathāvadhāraṇaṃ niṣedhayann āha "atrāpī"ti (18.9) |
263,iv (HBṬĀ_263,iv)
etad eva sūtrakāravacanena saṃsyandayann āha "tad uktami"(18.17)ti | liṅge sādhane sati "liṅgī" sādhyaṃ "bhavaty eva" | anena vyāpakadharmagatā vyāptir darśitā | "itara"lliṅgaṃ "punarliṅginy eva" sādhya eva bhavatīti | anena vyāpyadharmagatā vyāptir uktā | uktena prakāreṇa "niyamasyā"vadhāraṇasya "viparyāse" vaiparītye viparyāsaś ca ekatrāyogavyavacchedena viśeṣaṇamaparatrānyayogavyavacchedena tasmin "viparyāse" sati "liṅgaliṅginorasambandho" vyāptir ity arthaḥ | "tena" (18.20) vyāpter ubhayatra ekākāratāpratipattipratiṣedhapradarśanena | ayañ ca doṣaācāryeṇaye dhūmaṃ saṃyoginaṃ hetum icchanti, tān pratyabhihito na tunaiyāyikān prati | tair dhūmasya ekārthasamavāyitvāl liṅgatvenopagatatvāt | te hi dhūmā<264>vayavinaṃ pradeśaṃ vā dharmiṇam ādhāya sāgnitvasiṣādhayiṣayā dhūmatvaṃ dhūmavattvaṃ vā sāmānyaṃ hetum upādadata iti |
264,i (HBṬĀ_264,i_264,ii)
"iha" (18.23) vyāptivatsadgamakatve "ākhyātaṃ" (18.23) prakāśitam | "tathāhī"(18.23)tyādinaitad eva samarthayate |
264,ii
etad api tadvacanena saṃsyandayann āha — "tathā ca" (19.1) iti | dviṣṭhatvāt sambandhasya katham ubhayatraikākāratāvyāptir na syād ity āśaṃkya "yady api i"ty anena dviṣṭhaṃ sambandhaṃ vāstavam abhyupagamyāpi pratividhatte | kayor asāv ity āha — "aṅga" (19.2) iti | aṅger jñānaparasya grahaṇād aṃgyate liṅgyate pratīyate 'nena parokṣārtha ity aṅgaṃ liṅgam | tena liṅgaliṅginor ity arthaḥ |
264,iii (HBṬĀ_264,iii)
kiṃbhūtaḥ sa ity āha | sahe(19.2)ti | tayor eva yugapadbhāviprakṛtatvāt | dviṣṭhatvābhyupagamād eva ca sahabhāvitvābhyupagamopy āyātaḥ | "yady api"śabdasānnidhyāt "tathāpī"ty arthato draṣṭavyam | "tasya" saṃbandhasya "vṛttir" vartanam | tayor liṅgaliṅginor ity arthāt | kayor iva sety āha — "ādhārādheyayor" iveti saptamyantād "vatiḥ" |
264,iv (HBṬĀ_264,iv)
yathā ādhārādheyabhāvalakṣaṇaḥ sambandho dviṣṭhopi naikarūpayā vṛttyā dvayor vartate yata evaikasambandhayogepi nādhārasyādheyatvam ādheyasya vādhāratvaṃ tathā liṅgaliṅginor vyāptir api dhūmatvādāv anyathā, anyathā ca vahnitvādau | ata eva dhūmatvādir eva vyāpyatayā gamako na prameyatvādiḥ | vahnitvādir eva vyāpakatayā gamyo na tu tārṇatvādir nāpi dhūmo gamyo vahnir gamaka iti |
264,v (HBṬĀ_264,v_264,vii)
yata evaṃ tasya vṛttiḥ "tena" (19.4) kāraṇena | "itī"(19.4)tyādinā prakaraṇopasaṃhāraḥ |
264,vi
"anyatra" (19.10) itinyāyabindau | viniścaye 'pi "trirūpāl liṅgāt" ityādinoktaḥ |
264,vii
spardhayāvasthānaṃ "kakṣā" | "tulyā kakṣā" (19.22) yasya sa, tadbhāvas tattā, tasyāḥ "sūcakaṃ" prakāśanaṃ tad eva "arthaḥ" prayojanaṃ yasya "vā"śabdasya |
264,viii (HBṬĀ_264,viii_265,i)
paramārthatas tādātmyāt (19.24) iti bruvatā tadupapādayatā cānvayena vyatirekagatau vyatirekeṇa cānvayagatau svabhāvahetur adhikṛta iti darśitam | tena yat kenacid upakṣiptam —
"sāmarthyam icchataḥkīrter naṣṭaṃ dvitvāvadhāraṇam"
iti
tad apahastitam draṣṭavyam |
<265>
265,i
"prasaṅgato" niścayarūpāt prastāvāt | "pakṣadharmas tadaṃśena vyāpto hetuḥ" iti vacanāt | "sūtrasya krameṇa" paripāṭyā | "sarvasye"ti sarvasyaivety avadhāraṇīyam | "pratyakṣānumānābhyām" iti sāmasty aniṣedho boddhavyo na tu kasyacit | dvābhyām anyasya punar ekaikeneti |
265,ii (HBṬĀ_265,ii_265,iii)
avikalpanatvāt pratyakṣāsya kathaṃ tato niścayas tasya sambhavīty āśaṃkyāha — pratyakṣeṇa "pratī"(20.8)ti | "co" (20.8) yasmād arthe | "sāmānyavikalpajananād i"(20.9)ti dhūmādiliṅgapratyakṣābhiprāyeṇoktam | "upacārata" (20.9) iti pratyakṣato "niścaya" ity upacārataḥ "ucyata" iti |
265,iii
nanu sāmānyaṃ liṅgaṃ kathaṃ tasyādhyakṣato niścaya ity āha "yady apī"(20.11)ti |
265,iv (HBṬĀ_265,iv)
"yas tu" (20.19) ityādinoddyotakaramatam āśaṃkyate | "agnisambandhī" (20.19) vahnimān | sa deśo 'pratyakṣo 'dhodeśasya tādrūpyād ity āśayaḥ | kiṃ tathābhūtaṃ nabhosti? sattve vā kiṃ tasya bhāgostīty āśaṃkyabauddhābhipretam eva darśayan para āha "āloke"(20.20)ti | ādirahaṇāt tamaso grahaṇam | tad uktam " ālokatamasī nabhaḥ" ityāśayaḥ | "pradeśe" vastutaḥ sādhyādhāra iti draṣṭavyam | tarhy anumānotseda eva prāpta ity āśaṃkya puner eva vyavasthāṃ kurvann āha "tasmād" (20.22) iti |
265,v (HBṬĀ_265,v)
kathaṃ punaḥ sa eva dharmī sa eva hetur bhavitum arhatīty āha "sāgniḥ" (20.22) iti | anena dhūmaviśeṣasya dharmitvaṃ dhūmasāmānyasya hetutvaṃ darśayati | samānacodyopadarśanamukhena "tasyāpi" (20.23) ityādinā siddhāntī pratividhātum upakramate | "tasya"ivaṃ mateḥ | "tāvata" (20.27) iti dṛśyādṛśyavibhāgavataḥ dhūmepi dharmiṇi uktena prakāreṇa etat saṃgacchata iti sāmyābhimānaśasyaṃ parasya śātayann āha "pradeśa" "eva ce"(21.1)ti | "ca"śabdaḥ paramatād viśeṣārthaḥ | anyatropalabhyamānasyānyadeśāpekṣayā gamakatvaṃ katham ity āha "deśakāle"(21.2)ti |
265,vi (HBṬĀ_265,vi_265,viii)
ācāryeṇāpy etad abhimatam ity upadarśayann āha "yadāhe"(21.3)ti | ataś caivam abhyupetavyam iti darśayann āha "pathe"(21.9)ti | anumānahetutvād anumānaṃ pratyayabhedabheditvādi |
265,vii
"dharmiṇo vā"(21.15) svarūpagrahaṇam api tāvat kathaṃ yujyate ity eva yojyam |
265,viii
"tayoḥ sambandhasya" (21.15) ādhārādheyalakṣaṇasya grahaṇam | "itiḥ" (21.16) pratyavasthīyamānasyākāraṃ darśayati |
<266>
266,i (HBṬĀ_266,i_266,ii)
evam asau pratyavatastha iti kathaṃ jñāyata ity āśaṃkyāha "tena hī"(21.16)ti | "hir" yasmāt "tena"kumārilena | jyotiṣṭomādeḥ śreyaḥsādhanatvaṃ "dharmo" boddhavyaḥ | yad āhaśabarasvāmī"ko dharmmo yaḥ śreyaḥsādhanaḥ" (Śābarabhā.1.1.2) iti | ata evakumārilopyāha —
"śreyaḥsādhanatāpy eṣāṃ nityaṃ vedāt pratīyate" (Ślokavā. 2.14)
iti |
266,ii
jaiminisūtre śabarasvāmīyam "etad bhāṣyam" (21.17) | etadbhāṣyam iti cārthadvāreṇoktam | na tv īdṛśa evabhāṣyagranthaḥ | pramāṇasyeti vivakṣāyām "anumānādina" (21.18) iti nirdeśaḥ |
266,iii (HBṬĀ_266,iii_266,iv)
kadā tatpūrvakaṃ tad ity āha "yade"ti | "nirvikalpā" kalpanāśūnyā "indriyasya dhīḥ" (21.19) | saiva kathaṃ tathety āha "smṛtī"(21.19)ti |
266,iv
yasmād arthe vā yadāśabdo draṣṭavyaḥ | vikalpanam antareṇāpi kathaṃ na tathā grahaṇam ity āha "nace"(21.20)ti | liṅgādeḥ pratyāsannatvāt liṅgādikam evā"vikalpyeti" draṣṭavyam | "tathā" sambaddhatvena "gṛhītir" grahaṇam | "itiḥ" ākṣepasyākāraṃ darśayati |
266,v (HBṬĀ_266,v)
pratyakṣeṇāgrahaṇaṃ kasyety apekṣāyām āha "liṅgāde"(21.23)r iti | kuta ity āha — "avikalpanād" iti | "tad" ity agrahaṇam | "ne"ti niṣedhayati | vikalpasyāpīṣṭatvāt pratyakṣeṇeti prakaraṇāt | kiṃ vikalpamātrasya tathotpattir ity āśaṃkyāha — "arthe"(21.24)ti | "artharūpam" upakāri yasya, tasmādvopakāropy astīti tathā |
266,vi (HBṬĀ_266,vi)
nanu nirvikalpasavikalpabhedenārthavijñānasya dvaite satīdaṃ vaktuṃ yujyate | na caitat saṃbhavīty āha — "astī"(21.25)ti | "hir" yasmādarthe | vikalpāt pūrvaṃ bhāvāt "prathamam" (21.25) ādyam bālādiṣu tathāvidhavikalpāniṣṭer jñānaṃ dṛṣṭāntatayeṣṭam | "śuddhavastujam" (21.26) śabdasmaraṇarahitavastujam ity arthaḥ | "tataḥ" (21.27) ālocanājñānāt "para"m uttarakālam | "puna"r aprathame | "jātyādibhir" viśiṣṭaṃ "yayā buddhyāvasīyate sāpi" na kevalam ālocanājñānam iti "api"śabdaḥ | evaṃ ca bruvato 'yaṃ bhāvaḥ — yady api prathamaṃ nirvikalpakabodhena dvyātmakaṃ vastugṛhītam indriyasaṃbandhāt, tathāpi na viśeṣyaviśeṣaṇabhāvāpattyā gṛhītam, ayaḥśalākākalpayor jātitadvatoḥ sākṣātkaraṇāt | tathā gṛhṇattv idaṃ pramāṇam eveti | "iti"nā (22.1) ukteḥ ākāraṃ darśayati | "uktaṃ" (22.3) sāmarthyād etad uktam | na tu sākṣāt tenoktam etat | yasmāt tenaivaṃ bruvatā sāmarthyād etat prakāśitaṃ "tataḥ" (22.3) tasmāt | "tena"kumārilena "upadarśito" yo "doṣaḥ" "saugatānām eva pratyakṣeṇa liṅgādyagrahaṇām" ity evaṃlakṣaṇaḥ, tasya "pratividhānāya" |
<267>
267,i (HBṬĀ_267,i_267,iii)
śiṣyāṇāṃ sukhapratipattyarthaṃ "sadhūmaṃ hī"(22.4)tyādiphakkikāyāḥ samudāyārtham upadarśayann āha "ayam atre"(22.5)ti |
267,ii
nanu cāvikalpakaṃ pratyakṣaṃ neyato vyāpārānkartuṃ samarthaṃ tat kathaṃ tannibandhanas tanniścaya ity abhidhātari katham idaṃ "sadhūmaṃ hī"tyādivaco na plavata ity āśaṃkāyām "atre"(22.5)ti | "hiḥ" (22.5) avadhāraṇe |
267,iii
ekasya sākṣād itarasya sāmarthyāj jananāt "vidhipratiṣedhavikalpadvayaṃ janayatī"(22.9)ty uktam |
267,iv (HBṬĀ_267,iv^1) (HBṬĀ_267,iv^2)
kadācid vidhivikalpaṃ kadācit pratiṣedhavikalpaṃ janayatīty abhiprāyeṇa caitad uktam | "evam etadi"(22.10)ti yathāyogaṃ vidhivikalpo darśitaḥ | "nānyathā" (22.10) ityādi yathāyogaṃ pratiṣedhavikalpaḥ | kim anubhūte 'rthe vikalpodayaḥ? naivam ucyata ity āha "yathānubhavam"(22.11)ti | yady anubhavānatikrameṇa vikalpodayas tadā sarvatrāṃśe tadudayaprasaṅgaḥ ity āha "abhyāse"(22.11)ti | "abhyāsādisahakāriṇām ity" abhyāsādisahakārikāṇām iti boddhavyam | na tu vikalpasyotpadyamānasyābhyāsādiḥ sahakārī, anubhavasya tu bhavati | kaścit khalu yannamanubhavo bhūyodarśanalakṣaṇābhyāsasahakāryanurūpaṃ vikalpaṃ janayati | asyāpy ayam arthaḥ — nānubhava ity eva vikalpaṃ janayati | kiṃtu kaścit punaḥ punas tatrotpadyamānas tādṛśo bhavati | yathā rūpakādiparīkṣakāṇām | kaścit tu svabhāvātiśayalakṣaṇaṃ pāṭavam apekṣya janayati | asyāpy ayam arthaḥ — kaścid anubhavaḥ prakṛtyaiva paṭīyān jāyate yas tatra kṣamaḥ | yathā yogināṃ sarvatra | asmādādīnāṃ kvacid viṣaye | kvacit punar avidyānubandhāt sadṛśāparāparotpādavipralabdhaś ca sarvadaiva tiraskṛtapaṭimā yo naiva tatkṣamo bhavati | yathārvāgdarśināṃ kṣaṇikatvādau | "pāṭavādī"(22.11)ty atrādigrahaṇāt pratyāsattitāratamyādayo gṛhyante |
267,v (HBṬĀ_267,v_267,vi)
syād etat — sambandho 'yam iti niścayānanubhavanāt kathaṃ sambandhaniścayas tannibandhana ucyata ity āśaṃkyāha "tathāhī"(22.13)ti | pāścātyavidhipratiṣedhavikalpajananaṃ yathoktaḥ prakāras tena |
267,vi
nanu sambandhasyādhārādheyalakṣaṇasyānanubhavāt kathaṃ tanniścayas tannibandhana upavarṇyata ity āha "na ce"(22.16)ti | "tathā" (22.19) auttarādharyeṇa "avasthitam arthadvyam āśritya" (22.19) gṛhītvā |
<268>
268,i (HBṬĀ_268,i)
yadi tathābhūtavastudvayād anyo nāsti tarhi katham "anayor ayaṃ saṃbandhaḥ sambandhinau caitau" iti vyavahāra ity āha — "teneti"(22.20) | yena tathābhūtavastudvayānubhavāśrayataḥ samāropitaḥ sanbandhaḥ tena kāraṇena "vyavahāra"(22.21)ś ca "ayaṃ dharmī ayaṃ dharmaḥ" iti śābdo 'bhipretaḥ | "dharmadharmitaye"(22.21)tītthaṃbhūtalakṣaṇā ceyaṃ tṛtīyā | etad vyavahāre kāraṇam āha "bhedāntare"(22.20)ti | na tv ayaṃ paramārthiko vyavahāra ity arthaḥ |
268,ii (HBṬĀ_268,ii)
nanu ca tathābhūtavastudvayād anyasya sambandhasyābhāvāt, tasya ca pratyakṣeṇa grahaṇāt sambandhaniścayas tathābhūtavastudvayakṛtos tu, liṅgasāmānyaniścayas tu kathaṃ tatkṛtaḥ | pratyakṣeṇa liṅgasāmānyasyāgrahaṇāt | na ca viśeṣo liṅgam ity āśaṃkyāha "sāmānye"(22.22)ti | "api"śabdaḥ sambandhavyavahārāt sāmānyavyavahārasyānatiśayakhyāpanārthaḥ |
268,iii (HBṬĀ_268,iii)
syād etat — anugatasya vastuno 'bhāve 'nugatapratyayo nirhetukaḥ kathaṃ bhaved ity āha "teṣām eva" (22.23) iti | na svalakṣaṇasya vikalpajanane sākṣād vyāparas tasyātadviṣayatvād ity āha — "anubhave"(22.23)ti | yadi te vijātīyasvabhāvās tathāpi kathaṃ tatpratyayahetutvaṃ teṣām ity āha — "vijātīye"(22.23)ti | "ekākāra"syābhinnakārasya "parāmarṣaḥ", sa cāsau "pratyaya"ś ca tatra "hetutvāt" | ācāryavacanenaitat saṃsyandayann āha "tathā cāha" (22.25) iti | ekasyābhinnasya pratyavamarṣas tad evedam iti samanvāhāra iti vigrahaḥ kāryaḥ na tv ekaś cāsau pratyavamarṣaś ceti | evaṃ hi pratyavamarṣaś cāsyāpi bhinnatvāt katham ekatvaṃ? tadaparāmarśād iti yady ucyeta tadā tasyāpi tattvaṃ tata ity anavasthā | tathā ca yāvad antimasya tathātvaṃ na jñāyate tāvad ādimasyāpi tattvavyavasthā na syāt, asatyāṃ ca tasyām ekadhīhetubhāvena vyaktīnām apy abhinnatvam arpāyituṃ na śakyetety alam iha vistareṇa |
268,iv (HBṬĀ_268,iv_268,vii^1)
yasmāt tair ayaṃ vikalpo janyate tataḥ (23.1) |
268,v
anubhūtālambanaṃ jñānaṃ smṛtiḥ, atra tu sāmānyaṃ kenānubhūtam ayaṃ gṛhṇāti, yena smṛtitvaṃ syād ity āha "tatpratibhāsina" (23.1) iti |
268,vi
vijātīyavyāvṛttaṃ svalaksaṇaṃ pratyakṣeṇekṣitam, na tu vyāvṛttir ity āha "nahī"(23.3)ti |
268,vii (HBṬĀ_268,vii^2)
syād etat — vikalpānām anarthagrāhitayā bāhyārthāsaṃsparśād eva kathaṃ gṛhītagrāhitvalakṣaṇaṃ smṛtitvam ity āścarya upasaṃhārāpadeśenāha — "tasmāt" (23.4) iti | yady evaṃ dvaidham api vikalpaḥ pratipattur adhyavasāyavaśād gṛhītabāhyārthagrāhitayā smṛtir ucyate, tarhi paramārthataḥ kiṃviṣaya ity āha "vastuta" (23.7) iti | yato 'yaṃ vikalpaḥ paramārthato nirviṣayopi pratipantradhyavasāyānurodhāt smṛtir abhipretaḥ "tataḥ" (23.7) tasmāt | "yad" etad vakṣyamāṇakam "āha" <269> kaścitkumārilādiḥ | kim āhety āha "sāmānye"(23.7)ti | "abhedenā"bhinnākāraṃ yadvijñānaṃ tad "etat" "smārtaṃ" smṛtirūpam iti "yo"bauddho vadet | "tasyā"ivaṃvādino "nūnaṃ" niścitaṃ "vandhyāsute 'pi" viṣaye yat"smaraṇaṃ" tatra "śaktatā" sāmarthyam astu | vandhyāsutasyāpi smartum asau śakta iti yāvat kathaṃ tasyātyāntābhāvasmaraṇaśaktatopakalpyata iti āśaṃkāyāṃ cūrṇakenopapattim āha "sāmānyasyānanubhūtatayā" ananubhūtatvāt | evaṃ bruvato yaṃ bhāvaḥ — anubhūte hi smṛtir bhavati | yadi vānanubhūtepi smaraṇam upapadyate tadā vandhyāsutepy ananubhūtatvāviśeṣāt smārtā buddhiḥ kiṃ na kalpyata iti |
269,i (HBṬĀ_269,i_269,ii)
"aṅga"(23.18)śabdo 'dhyeṣāmantraṇe | "kiṃ"śabdaḥ sāmānyataḥ praśne | "punaḥ"śabdas tu viśeṣataḥ | tenāyam arthaḥ — yuṣmān evādhyeṣya sāmānyato viśeṣataś ca etat pṛcchāma iti | śataṃ saṃvatsarāḥ puruṣāyuṣam | atra svātantryaparijihīrṣayā tatkārikā upakṣipann āha — "tathā cāhe"(23.19)ti | "yasya" (23.20)bauddhasyamatena | tasya "ekaliṅgini" (23.28) "gatir yugasahasreṣu bahuṣv api na vidyata" (23.29) iti sambandhaḥ kāryaḥ |
269,ii
"ānantyāt" (23.28) iti hetuḥ | tasyaiva samarthanaṃ sarvam |
269,iii (HBṬĀ_269,iii)
aliṅgajam evānumānaṃ bhaviṣyatīty āha — "nace"(23.21)ti | "co" yasmād arthe | "liṅgavinirmuktaṃ"(23.21) liṅgarahitam | "asāmānyasya" svalakṣaṇasya anavagatam eva liṅgaṃ liṅgijñānaṃ kariṣyatīty āha — "nace"(23.23)ti | "caḥ" pūrvavat | pradīpayogyatayā gamakasvasyābhāvād iti bhāvaḥ | "tasya" (23.24) sāmānyarūpasya liṅgasya | "tasya" liṅgasāmānyagrāhiṇo 'numānāntara"syodbhūtiḥ" (23.25) janma | kiṃbhūtāl liṅgāt "sāmānyajñānasaṃhitāt" sāmānyajñānayuktāt sāmānyātmanā jñātād iti yāvat | asya ca liṅgasāmānyasya jñāyamānasyānumeyatvam, pratyakṣeṇa tvanmate sāmānyāgrahaṇād iti bhāvaḥ | "tasya" liṅgasya sāmānya"syodbhavas tadudbhavo" (23.26) liṅgenāpareṇety arthāt | tenāpi sāmānyarūpatayā anumānāntarād eva jñātena tathābhāvyam ity abhiprāyeṇāha — "anumānāntarād eva jñātene"(23.27)ti | astv evaṃ kā kṣatir ity āha "evaṃ ce"(23.27)ti |
269,iv (HBṬĀ_269,iv_270,ii)
nanv evaṃ liṅgānumānasyaivānantyaṃ na tu liṅgyanumānasya tat kathaṃliṅgyanumānānām ity uktam iti cet | satyaṃ, kevalaṃ tad evādyaṃ liṅgaṃ jñāpakahetvadhikārāt jñāyamānasāmānyarūpatayā cānumānena niścīyamānaṃ liṅgi jātam | svaliṅgyapekṣayā liṅgam apīṣyata iti abhiprāyād adoṣa eva |
<270>
270,i
"eka"smil "liṅgini" (23.28) dharmiṇi |
270,ii
nanu ca sāmānyarūpasya liṅgatve tasya cānumānenaiva grahe na pratyakṣatas tanniścaya upapadyata ity abhidhātari katham idamācāryīyaṃ "sadhūme"tyādinā pratyakṣatas tanniścayasyopavarṇanaṃ yujyata ity āśaṃkyāha "evaṃ manyata" (23.30) iti |
270,iii (HBṬĀ_270,iii)
"prakṛtyā vibhramād" (24.1) bhrāntatvāt | "sāmānyaṃ" hi vijātīyavyāvṛttiḥ | ayam artho — vijātīyavyāvṛtter anyasya sāmānyasyābhāvāt vijātīyavyāvṛttyavagama eva sāmānyāvagamaḥ | vāsanādvayanibaddhaś ca vikalpaḥ svapratibhāsam eva niyataṃ bahīrūpatayā sādhāraṇatayā pratipadyamāno bāhya eva vijātīyavyāvṛttyā mayā pratīyata iti manyata iti | prakrtyā bhrāntatvāt sāmānyasya | sa vivecitabhedo270,iv (HBṬĀ_270,iv_270,v)
bheda eva vikalpena pratīyata ity uktam |270,v
atha yadi prakṛtibhrānto 'yaṃ vikalpas tarhi kathaṃ tasya atadvyāvrttavastuprāpakatvalakṣaṇaṃ saṃvādakatvam ity āha "liṅgavikalpasya ce"(24.2)ti | kasmāt punar vikalpābhāsasāmānyasya liṅgatvam na tu dhūmādisvalakṣaṇasyety āha "nahī"(24.6)ti | "tasye"(24.6)tyādinopapattim āha | atraivopacayahetuṃ darśayann āha "sādhye"(24.7)ti |
270,vi (HBṬĀ_270,vi)
ayam atrābhiprāyaḥ | avaśyaṃ hi kiñcid anumitsatā dhūmādisvalakṣaṇadarśanottarakālam — "idaṃ sādhyam idaṃ sādhanam" iti saṃkalayitavyam | sati cāsmin saṃkalpe sataḥ kṣaṇabhaṅgitayā vastudarśanābhāvāt | darśanena ca viṣayiṇā viṣayasya dṛśyasyābhidhānaṃ tena dṛśyasya liṅgasvalakṣaṇasyābhāvād ity arthaḥ | tataś ca katham svalakṣaṇadarśanāśrayo gamyagamakabhāvo bhaved yena kalpitadharmadvārako gamyagamakabhāvo na bhaved iti |
270,vii (HBṬĀ_270,vii_270,viii)
nanu yadi pratyakṣapṛṣṭhabhāvināpi vikalpena sāmānyaṃ pratīyate, tarhinyāyabindau yadavādi tena "anyatsāmānyalakṣaṇaṃ so 'numānasya viṣayaḥ" iti virudhyetety āśaṃkyāha "yat tūktam i"(24.9)ti | tadanyasye(24.11)ty anumānottarakālabhāvino 'prāptaprāmānyasyāgnir atretyādyākārasyānyasyāpi svatantrasya vikalpasya |
270,viii
evam api kim artham avadhāryata ity āha "svalakṣaṇeti" (24.12) | "svalakṣaṇaṃ viṣayo" grāhyatvena naiva bhavatīti pratipādayitum ity arthaḥ |
270,ix (HBṬĀ_270,ix)
pūrvapakṣadvayapūrvakaṃ phakkikāyāḥ samudāyārthaṃ vyākhyāyāvayavārthaṃ vyākhyātuṃ "tatra" (24.13) ityādinopakramate | "ādi"śabdād ekavināśe sarvavināśādisaṅgrahaḥ "pratyakseṇa dṛṣṭavataḥ" <271> ity asya tātparyārtham āha "na tvi"(24.26)ti | kathaṃ punar asya tathāmananam anupapannam ity āha "nahī"(24.27)ti | "vastuvalabhāvine"(24.27)ti hetubhāvena viśeṣaṇam |
271,i (HBṬĀ_271,i)
syād etat — kathaṃ viviktatāpratītiḥ | yadi kevalapratītis tarhi sābhāvasaṃvittibhantareṇa natarāṃ prasiddyatīti kathaṃ pratyakṣeṇa tathāgrahaṇam upavarṇyata iti | tad asat | tathāhi bhinnam abhāvam icchatāpi vastūnāṃ svarūpaṃ parānanupraviṣṭam avaśyaiṣṭavyam, anyathā prātisvikām evaṃ tadabhāvasyaivāyogānām | ataḥ parānanupraveśena graha eva kevalagrahaḥ | itarathetaretarāśrayatvaprasaṅgaḥ | tāvat khalv abhāvasaṃvittir nāsti tadātmavad yāvat kevalagraho na bhavet | tāvac ca kevalagraho nāsti yāvat nābhāvasaṃvittir iti |
271,ii (HBṬĀ_271,ii)
kiñca yathā kevalo 'bhāvo 'paraṇābhāvena vinā pratīyate tathā bhāvopy antareṇāparābhāvaṃ kevalaḥ kiṃ na mīyeta | evam anabhyupagame vānavasthā prasajyeteti | tad āhavārtikālaṃkāre prajñākaraguptaḥ
"praparānanuveśena pratītiḥ kevalagrahaḥ |
nanu kevalasaṃvittir abhāvavittitaḥ kutaḥ |
sāpi kevalasaṃvittiṃ vinā neti samānatā ||
yathā vā kevalo 'bhāvo vinābhāvena mīyate |
tathā bhāvopi naivañ ced anavasthā prasajyate ||"
iti |
271,iii (HBṬĀ_271,iii_271,iv)
kathaṃ nirviṣayasya vikalpasya yathādṛṣṭabhedasya paramārthaviṣayatvam ucyata ity āha "niścayety"ādi |
271,iv
"anenai"tad upapattyapekṣayā | paramārthaśabdayogovārtikakārasya ṭīkākṛtādarśitaḥ | lakṣyate cāyamācāryasyābhimataḥ | samāno yadvat yādṛśo dṛṣṭo "yathādṛṣṭaḥ" | sa cāsau "bheda" eva "paramārthaḥ" | sa eva viṣayo 'dhyavasāyavaśād yasyeti sa tathā | itarathā tu paramārthato 'viṣaya eva |
271,v (HBṬĀ_271,v_271,vi)
"paramārthaśabdaṃ prayuṃjāno vārtikakāraḥ kathaṃ na pramādya" evaṃ tubhaṭṭārcaṭena kathaṃ na vyākhyātam iti na pratīmaḥ |
271,vi
pramāṇalakṣaṇasāmānyena yogam upadarśya pramāṇaviśeṣasya pratyakṣasyāpi lakṣaṇena yogaṃ darśayann āha "sad" iti | | indriyāṇāṃ iti vyaktivivakṣayā bahuvacanam | cakṣur indriyāpekṣayā granthasyāsya yojanāyāṃ tu indriyasya nāyanaraśmyavayavina indriyasyānumānasiddhasya saṃbhāradaṃśena saṃyoge saṃbandhe saty asya vikalpasya nītopanityātmano bhāvād iti |
<272–278>
272–278,i (HBṬĀ_272–278,i_272–278,ii)
"yadvendriyaṃ pramāṇaṃ syāt tasya cārthena saṃgatiḥ (Ślokavā. 4.60) ityādivacanāt svābhimānāt pratyakṣatvenendriyam udāharaṇīkṛtaṃ pareṇa | na punaḥ pratipādyapratipādakayor buddhisāmyaviṣayo dṛṣṭānto bhavitum arhati | bauddhasyaivam aniṣṭer bādhakābhidhānāc ceti |
272–278,ii
"prathamamitī"(25.13)ty atra cchedaḥ subodha eva | "ādyami"(25.12)ty etad vyācakṣāṇa āha "ādau" (25.14) iti | kasmādādavityākāṃkṣāyāṃ āha "vikalpapravṛteri"(25.14)ti | "ādau bhavam" iti tv arthaḥ yasyārthasyetyādinā svalakṣaṇenāsādhāraṇasyaivopalakṣaṇād "asādhāraṇaviṣayaṃ svalakṣaṇam" iti vyācaṣṭe | "itarayo"(25.16)r vidhipratiṣedhavikalpayoḥ | uktam evārthaṃ tathāhī(25.17)tyādinopapādayati |
272–278,iii (HBṬĀ_272–278,iii_272–278,iv)
"asaṃkīrṇarūpe" (25.25) aparāmṛṣṭasvabhāve |
272–278,iv
nanu ca tasyāsaṃkīrṇarūpatā na svataḥ kiṃ tv abhāvāṃśasadbhāvāt | tat katham evam abhidhīyata ity āśaṃkya kāraṇam āha "tathāhī"(25.26)tyādi | "anyathā" (25.27) tasya pararūpamiśratāprakāreṇa | "sa evābhāvāṃśaḥ" (25.28) parābhāvo "na siddhyet" parātmavad iti bhāvaḥ | atraivābhyuccayahetum āha "na ceti" (25.28) | "sā" (26.1) saṃkīrṇarūpatā kathaṃ na yuktimatīty āha "svahetubale"(26.2)ti | "svahetubalāyātasya" taddhetubhāvena viśeṣaṇam | yogaparivarjanaṃ tasyāyogāt "tena" vastuneti sāmarthyāt |
272–278,v (HBṬĀ_272–278,v)
nanu tena tasya saṃkīrṇarūpasya vināśane parābhāvena sarveṣām eva bhāvānām udayakṣaṇād ūrdhvam abhāvād abhāvaikarasaṃ jagat syād iti prasaṃjayituṃ yuktaṃ na tu "tena saṃkīrṇarūpavināśena varaṃ svahetor evāsaṃkīrṇarūpāṇām udayo 'stvi"(26.4)ti | satyam | yathāśrute syād eṣa doṣaḥ | kevalam asya tātparyārthabodhe yatnaḥ karaṇīyaḥ | iha khalu bhāvānāṃ kṣaṇabhaṅgitvepi sadṛśāparāparakṣaṇodayād vastusantānaviṣayā pratītir asti na tv abhāvaviṣayaiva | ata eva tattvavārmatayām upaplavatotpadyate | udayottarakālam avyavadhānena vastuviṣayā ca pratītiḥ katham upapadyeta yadi sa evābhāvaḥ pūrvasiddhaṃ saṃkīrṇarūpaṃ vināśyāty adasaṃkīrṇarūpam utpādayet | sati caivaṃ varaṃ svahetor eva tathāvidhātām udayos tv ity ucyata iti | hetutvenārthākriyākāritvena vasturūpatvād abhāvarūpataiva hīyetety etad upekṣyaiva caitad uktaṃ draṣṭavyam |
272–278,vi (HBṬĀ_272–278,vi)
prathamaṃ saṃkīrṇarūpāṇām utpādobhyupeyate paścād asaṃkīrṇarūpāṇām udayam upagantum — kā punar atra hānir ity āśaṃkyāha "kimi"(26.5)tyādi | kaścit kila parivrāḍaśucau patitaṃ <279> modakaṃ karaṇa gṛhṇan kenacit sotprāsaṃ pṛṣṭaḥ " kim aśucer modakam udgrhṇāsi" iti | sa evaṃ pṛṣṭas taṃ pratyavādīt "prakṣālyā traiva tyakṣyāmi" iti | so 'yaṃ "parivrājakamodaka"grahaṇārtho "nyāya"s tad"upagamena kim" (26.6) | yathā ca tatra tanmatam "atraiva tyaktavya evāyam" tadā kim aśucim rakṣitasyānnasya grahaṇena, varam ayaṃ pūrvāvasthāne nevāstu ity upālambhas tathātrāpi | yadi tv abhāvata evāsaṃkīrṇarūpāṇāṃ paścād utpādo 'bhyupetavyo varaṃ prathamata eva tathābhūtānām udayo 'bhyupagamyatām ity ābhiprāyaḥ | tatas tathāvidhasya pramāṇaprasiddhau cāyam upālambhābhiprāyo draṣṭavyaḥ | "tasmādi"(26.6)tyādinā prakṛtopasaṃhāraḥ |
279,i (HBṬĀ_279,i)
"pratyakṣabalena" (26.13) ity asya tātparyārthaṃ darśayann āha — "yadi tu" (26.13) iti | "yadiḥ" saṃbhāvayati "tur" bhinatti | "vyavacchedeviṣayā" (26.14) vyavacchinnarūpaviṣayātadrūpaparāvṛttarūpaviṣayeti yāvat | tathā saty "api smṛtir na syāt" | vyāptigrāhakapramāṇānadhigatasya viśiṣṭadeśādivartitad asādhāraṇarūpasya grahaṇād iti bhāvaḥ |
279,ii (HBṬĀ_279,ii)
"anyarūpam idaṃ na bhavati" itīyam abhāvapratītiḥ kena pramāṇeneṣṭā yenāsyāḥ prāmāṇyam ācāryeṇa nivāryata ity āśaṃkyācāryasyābhiprāyaṃ parisphuṭayann āha — "nābhāve"(26.20)ti | kasmāt punar etat pratītijanakatvenānyad abhāvākhyaṃ pramāṇaṃ na bhavati, eṣā ca tatphalam ity āha "nahī"(26.20)ti | ākriyate adhyavasīyata iti ākāro (26.21) viśeṣo vyāvṛttir eva | kiṃbhūta ity āha — "pāṭave"(26.22)ti | "pāṭavaṃ" tīkṣṇatā buddher iti prakaraṇāt | "ādi"śabdāt pratyāsattitāratamyāder grahaṇam | pāṭavādipratyayāntaraṃ svaniścayāyāpekṣata iti tatsāpekṣa uktaḥ | etad evopapādayann āha "nahī"(26.22)ti |
279,iii (HBṬĀ_279,iii_279,iv)
"anadhigamād iti" (27.10) vastuno viśeṣaṇatvenāgrahaṇād iti draṣṭavyam | na tu sarvathā279,iv
grāha eva vācyaḥ | ayaḥśalākākalpasya svatantrasya tena grahaṇasyābhimatatvāt | anyathā "nirvikalpakabodhena dvyātmakasyāpi vastuno grahaṇam |" (Ślokavā. p. 118) ityādi virudhyeta | indriyasambadhādhīnālocanājñānotpattiś ca katham aniṣṭamātrena nivartyeteti | "punar" a(27.14)prathame | "varṇyata" (27.16) iti vadan pramāṇāprasiddhatāṃ darśayati | prakhyānaṃ prakāśanaṃ pratibhāsanaṃ prakhyā | "taimirikādijñāna"syeva "prakhyā" (27.27) yasya sa tathoktaḥ | ata eva tatsadṛśa ity ārthaḥ |279,v (HBṬĀ_279,v)
atha mā bhūt sāmānyam arthakriyāsādhanaṃ vyaktis tāvat tatsādhanībhavati | tadadhyavasāyitayaiva ca vidhivikalpaḥ pramāṇaṃ kiṃ na bhavatīty āśaṃkya "na tatra prāmāṇyam iti" (27.24) dūrasthena sambandhaḥ kāryaḥ | "tasya" (27.23) vidher vikalpasyeti prastāvāt | <280> katham aprāmāṇyam ity āśaṃkyaṃ yojyam | "tasya" nirvikalpakapratyakṣaviṣayasya nirvikalpakajñānenādhigamād iti | "co" (27.23) vyaktam ity asminn arthe | na mayārthakriyāsādhananirvikalpapratyakṣaviṣayādhyavasātṛtvaṃ tasyocyate, yena tvayaivam ucyata ity āha "tataḥ" "param i"(27.19)tyādi | "co" (27.21) yasmād arthe | tatoyam arthaḥ — yasmād evam ucyate pūrvapakṣavādinety arthāt | evam abhidhāne 'pi kathaṃ tadadhyavasāya ukto bhavatīty āśaṃkyāha "tatreti" (27.21) |
280,i (HBṬĀ_280,i)
jātim atiriktām adhigacchato 'sya prāmāṇyaṃ bhaviṣyatīty āśaṃkyoktam evārtham adhikavidhānārtham anuvadann āha "jātes tv iti" (27.24) | "apiḥ" (27.25) akṣamāyām | tasyā arthakriyāsādhanatvābhāvenānarthatvād, arthakriyāsādhanasyaiva cārthatvāt | apūrvārthavijñānatvasya pramāṇalakṣaṇasyābhāvād abhipretya "na prāmāṇyam" ity uktam |
280,ii (HBṬĀ_280,ii_280,iii)
anena yaḥ pareṇa vidhivikalpasya "tatrāpūrvārthavijñānam" ityādinā sāmānyena pramāṇalakṣaṇayogo darśitaḥ sa nāstīti darśitam | yopi "satsaṃprayoga" ityādinā viṣeśeṇa pratyaksalakṣaṇayogo darśitaḥ so 'pi nāstīti darśayann āha "ata eveti" (27.25)" | ata eva — "jāter arthakriyāsādhanatvābhāvenānarthatvād eva | "pratyakṣatāpi" asya vikalpasya asaṃbhavinī | kathaṃ na saṃbhavatīti āha — "arthakriye"(27.25)ti | tena "sahendriyāṇāṃ" (26.26) yaḥ "saṃprayogaḥ" sambandhas tasyā "abhāvāt" (27.26) |
280,iii
mīmāṃsakamatena sataiva sahendriyaṃ sambanddhuṃ prabhavati nāsatety abhiprāyaḥ | tad uktaṃkumārilena —
"bhāvāṃśenaiva sambandho yogyatvād indriyasya hi" (Ślokavā. pra. 18)
iti |
280,iv (HBṬĀ_280,iv)
"asya" (28.13) arthakriyāsādhanaviṣayasya jñānasya "arthakriyāsādhane" (28.14) vastuni "pravṛttyaṅgatvād" upadarśitārthaprāpakatvād iti yāvat | "netarat pramāṇaṃ vravītī"(28.13)ti saṃbandhanīyam | "itarad i"(22.8)tyarthakriyāsādhanaviṣayaṃ yan na bhavatīti | "tadviparītatvāda"(27.14)rthakriyāsādhane pravṛttyanaṅgatvāt | etad eva samarthayann āha "tathāhīti" (28.14) | "apratāraka"(28.15)m upadarśitārthaprāpakam ity arthaḥ | "lokepī"(28.15)ty atracchedo vyakta eva | "loke" vyavahartari jane | "api" vyaktam etad ity asminn arthe |
280,v (HBṬĀ_280,v_281,i)
nanu yadi nāma tadarthakriyāsādhane pravartakaṃ na bhavati tathāpi tat prāpakatvenāvisaṃvādakatayā pramāṇaṃ kiṃ na bhavatīty āśaṃkyāha "yac ce"(28.16)ti | "anadhigacchad" iti (28.16) | atra hetau śatur vidhānāt pravartate | anadhigamād iti kāraṇam uktam |
<281>
281,i
"tatsadhyatayā" (28.22) sāmānyajanyatay"opagatām abhinnajñānābhidhānalakṣaṇām" | "samānaprasavātmikā jātiḥ" iti vacanāt | "vyaktisādhyām" (28.23) iti vyaktisādhyatayopagatām iti pratyetavyam | anena yauvārthakriyāyuṣmābhir vyaktisādhyatayopagamyate saiva tatsādhyā bhaviṣyatīty api pakṣaḥ pratikṣiptaḥ | ubhayatrāpi vyakter evānvayavyatirekābhyāṃ sākṣāt pāraṃparyeṇa ca tatra sāmarthyasya pramāṇenāvagatatvād ity abhipretam |
281,ii (HBṬĀ_281,ii)
nanu kasmin kāle karotīti praśne "svalakṣaṇapratipatter ūrdhvam" (28.23) ity uktam yuktam | na tu "kīdṛśa" iti praśne iti cet | satyam kevalaṃ "svalakṣaṇapratipatteḥ" (28.24) uttarakālaṃ pratīyamānatvād ūrdhvam uttarakālam ity uktam upacārata iti boddhavyam | tatpratipatter ūrdhvaṃ pratīyamānatvam eva darśayann āha "tatsāmarthyeti" (28.25) | yad vā kīdṛśam iti praśnayitvaiva "tatsāmarthyeti" yojyam | tatsāmarthyotpannavikalpagrāhyatvam api kiṃ svalakṣaṇapratipatter ūrdhvam eva kiṃ vā kiyatkālaparyavasāne ity apekṣāyām uktam tatpratipatter ūrdhvam iti "evaṃ bravīti" (28.27) | kiṃviśiṣṭaṃ sāmānya tathātayā bravītīti | parābhiprāyeṇāpy evam abhidhānaṃ kim artham ity āha "darśaneti" (28.27) | nanu kiṃ sāmānyamātram evārthakriyāsādhanaṃ na bhavati, yena "parais" tathā"bhidhānād evaṃ bravītī"ty ucyata ity āśaṃkyābhyupagamam evottaraṃ racayann āha — "sarvam eveti" (28.29) |
281,iii (HBṬĀ_281,iii^1) (HBṬĀ_281,iii^2)
yadi evam anumānavikalpagrāhyasyāpi sāmānyasya tathātvāt tadviṣayasyānumānavikalpasyāpi prāmāṇyan na syāt | tataś ca śabdapraveśe 'kṣitārānirgamavṛttānto jāta ity āśaṃkyāha "yat tv api" (29.1) | "tur" viśeṣārthaḥ | yat "sāmānyam arthakriyām upakalpayati" (29.3) | kīdṛśam ity apekṣāyām āha — "anadhigateti" (29.2) | anadhigataṃ pūrvajñānenāparicchinnaṃ yad arthakriyāsādhanaṃ tadviṣaya āśrayatvādhyavasāyena yasya tat tathā | hetubhāvena caitad viśeṣaṇam | anena ca vidhivikalpāvabhāsisāmānyasyārthakriyāsādhanaviṣayatvepi nānadhigatārthakriyāsādhanaviṣayatvam iti na tadviṣayasya prāmāṇyam iti darśitam | tadviṣayatvam evāsya kuta ity āha "sambaddheti" (29.2) yad arthakriyāyāṃ sambaddhaṃ kāraṇabhāvena tatsaṃbandhāt tadārūḍhatvāt tanniṣṭhatvād iti yāvat | sambaddhasambaddhatvam evedṛśam asya kva ity apekṣāyāṃ "kāraṇe"(29.1)tyādi yojyam | tathābhūtaliṅganiścayadvāreṇa pratīyamānatvāt "kāraṇavyāpakasaṃbaddhaliṅganiścayadvārāyātam" (29.1) uktaṃ veditavyam | kāryañ ca vyāpyañ ca tathāvasīyamānaṃ svakāraṇaṃ vyāpakaṃ cātadrūpaparāvṛttaṃ pratyāyayatīti bhāvaḥ | anena sarvaṇaitad uktaṃ anumānavikalpena hi paramārthato 'rthakriyāsādhanam eva vahnyādi viśiṣṭadeśādyavacchedena | <282> ekato vyāvṛttyollikhyamānaṃ sāmānyaṃ, nānyad atas tadadhyavasāyinas tasya prāmāṇyam upapadyate |
282,i (HBṬĀ_282,i_282,ii)
nanu darśanottarakālabhāvino vikalpasya viśiṣṭadeśāditayā gṛhītasyaivārthakriyāsādhanasya tathādhyavasāyād iti vidhivikalpagrāhyam api sāmānyam anadhigatārthakriyāsādhanaviṣayaṃ sat svagrāhiṇaṃ vikalpaṃ prāmāṇyena jojayiṣyatīty āha — "idam iti" (29.4) | "tuḥ" pūrvād vaidharmyam asya dyotayati |
282,ii
"udāhriyate" (29.9) | udāharaṇīkriyate | prakṛtaparityāge kiṃ kāraṇam iti cāśayaḥ | "nirākartum u"(29.10)dāhriyata iti saṃbandhanīyam |
282,iii (HBṬĀ_282,iii)
dṛṣṭāntam eva vivaṭayituṃ "kāṃ punar i"(29.10)tyādinopakramate | parasparaṃ vyāvṛttyā hi vyaktayo bhinnam eva jñānam upajanayeyuḥ | kathaṃ punar abhinnāṃ dhiyam abhidhānaṃ cādadhatīty āśaṃkyāha — "evam" (29.23) iti | "tad ekaṃ" vāhadohādikāryaṃ tatra "pratiniyamaḥ" | pratiniyatatvam avaśyaṃ prāgbhāvitvaṃ "lakṣaṇaṃ" (29.23) yasyā sā tathoktā | upakartavyam abhivyaktavyaṃ na tu janayitavyam ity avaseyam | nityatayā tasya pareṇa tathātvānubhyupagamāt | parābhyupagamān apekṣāyāṃ cāsya dṛṣṭāntatvānupapatteḥ | tasmād vivakṣitād "aparaṃ sāmānyaṃ" (29.24) tadekasāmānyaṃ vyaṃjakatvākhyam | "anyathā" (29.24) tadaparasāmānyayogena vyaṃjakatvaprakāreṇa | tadabhivyaktayepi tadaparaṃ sāmānyaṃ tadekasāmānyābhivyaṃjakākhyaṃ sāmānyābhivyañjakatvākhyam aparam upeyam | tathā tadabhivyaktayepy anyad ity ana"vasthāyā" aparyavasānasya "prasaṃgāt" (29.24) prāpter hetoḥ | sādhayiṣyanti vivakṣitasāmānyayogam antareṇa svabhāvata eveti prakaraṇād avaseyam |
282,iv (HBṬĀ_282,iv_282,v)
nanu kiṃ pramāṇaparidṛṣṭārthāpalāpe prayatir bhavatāṃ yenaivam abhidhīyata ity āha "kim" (29.6) iti | atha kim ajñāyamānapramāṇakam asad avaśyaṃ bhavati yena sarvathā tadarthakriyocchedaḥ kriyata ity āha "pramāṇābādhitena ce"(29.26)ti |
282,v
pramāṇābādhām eva mātrayā darśayituṃ "tathāhī"(29.27)tyādinopakramate "nopalakṣayāma" (29.28) iti vadan dṛśyānupalambhaṃ bādhakaṃ darśayati | "avibhāvanaṃ" (30.2) nirluṭhitagarbhavadvibhāgenāpratipattiḥ | rūparūpiṇor ananyatvena bhede rūpiṇa ema bhedāpatter ity abhipretyāha "padārthadvayopagamaprasaṃgād iti" (30.5) | "ādi"(30.5)śabdāc chabdajñānaparigrahaḥ |
282,vi (HBṬĀ_282,vi)
nanu bhinnasāmānyayogād bhedo bhāvānāṃ, na punaḥ pratibhāsabhedād ity āśaṃkya yadi apy atra śataṃ doṣāḥ sambhavanti, tathāpi granthāvastirabhayād ekam eva dūṣaṇaṃ datte "sāmānyasyeti" <283> (30.7) | evaṃ manyate yadi sāmānyabhedād bhāvabhedas tadā gavāśvarasyeva gotvāśvatvayor api bhedas tadaparasāmānyabhedād bhaved iti sāmānyasyāpy aparasāmānyaprasakter iti | astv eva kā kṣitir ity āha — "niḥsāmānyasyeti" (30.7) | "asye"(30.7)ti sāmānyasya |
283,i (HBṬĀ_283,i^1) (HBṬĀ_283,i^2)
"eteneti" (30.10) "na tathāvidham upalakṣayām" ityādinopadarśitena dṛśyānupalambhena | kathaṃ punar dṛśyānupalambhaḥ siddho yena tannirākṛtam etat syāt "yata" (30.15) iti | "tadāsiddham i"(30.15)ty annugamāpekṣatvaṃ buddher iti prakaraṇād draṣṭavyam | "tatra" (30.16) indriyabuddhāv "anupalakṣaṇād" (30.16) apratibhāsanāt | aspaṣṭanīlādyākārā sāmānyabuddhir abhimataṃ saṃvedyata iti cātrābhipretam | vyaktirūpam apāsyānyaspaṣṭam eva rūpam upagatam | tatrāvabhāsate tad eva sāmānyam asmākam ity āśaṃkya tad api nāstīty abhiprāyavān āha "spaṣṭasyāpī"(30.27)ti | anupalakṣaṇād ity abhisambaddhyate | saṃprati dvitīyasya spaṣṭarūpasyopalakṣaṇam abhyupagamya tasyānugābhirūpatvaṃ pratiṣedhayann āha | "tad bhāve ce"(30.17)ti | "co" viśeṣārthābhidhānābhyupagame | anena kiṃ tad dvitīyaṃ spaṣṭaṃ rūpaṃ sābaleyabāhuleyavyaktidvayāntarālaṃ na vyāpnoti kiṃ vyāpnotīti vikalpayor buddhisthīkṛtayor madhye 'vyāpanapakṣe doṣaṃ darśayati | "vyaktidvaya"sy"āntarāla"m avakāśam "avyāpnuvataḥ" (30.17) svasattayān abhisambadhnataḥ | "kathaṃ tadanugamo" (30.18) vyaktyantarānugamo vyaktyantaravyāpitvaṃ niṣkriyatvena gatvā vyāpārāsaṃbhavāt tathātvepi pūrvavyaktiviyogānuṣaṅgāt | na ca tatsāṅgam iti ca bhāvaḥ |
283,ii (HBṬĀ_283,ii_283,iii^1)
dvitīya vikalpepy āha "vyāptau ce"(30.18)ti | "tatra" (30.19) antarāle |
283,iii (HBṬĀ_283,iii^2)
na tasya tatra vyaktaṃ rūpam asti vyañjakābhāvāt tenānupalakṣaṇam ity āha "nahī"(30.19)ti | avaśyaṃ hi bhūtale tat kayācid vyaktam iti na tasyāvyaktarūpasaṃbhava iti bhāvaḥ | vārtikakārasyāpy ayam artho 'bhipreta iti pratipādayann āha — "tathā ce"(30.20)ti | prakṛtopayayogibhāga eva paṭhituṃ yujyata itivārtikasya pādatrayam evāyam apaṭhat | uktayopapattyā vyaktaikarūpasaṃbhave cedam anyatrāpīti nidarśayann āha — "ekatrāpīti" (30.23) | "co" vaktavyāntarasamuccaye | sarvasarvagatavādinam adhikṛtyoktaṃ "sakaleti" (30.23) | svāśrayasarvagatavādinaṃ tu prati "svāśraye"(30.24)ti | "nāma"(30.25)śabdo 'sambhāvanāyām | iha ekatraivāśraya ity anenāpy aṃśenāyaṃ na dṛṣṭāntaḥ kintu yathā kṣaṇikatvasya nirvikalpakabodhena dṛṣṭasyāpi na darśanāvasāyas tathā sakalasvāśrayarūpapratibhāsepi na darśanāvasāya ity anenaiva | astu tarhi sarvabhuvanavartirūpasya niścayaḥ | sarvasvāśrayavartino vā kā <284> kṣatir ity āha "tata" (30.27) iti | "tata"s tādṛśarūpaniścayāt | "tac"(31.1)chabdena sāmānyaṃ pratyavamṛṣyate | "sahacāri"śabdena ca saṃbaddhaṃ vivakṣitam | tenāyam arthas tatsahacāriṇaḥ sāmānyasaṃbaddhasya tatsamavāyaviṣayasyeti yāvad iti | etac canaiyāyikādīnpratyabhihitam |
284,i (HBṬĀ_284,i_284,ii^1)
mīmāṃsakaṃpratyāha — "tadabhinnasvabhāvasya ce(31.1)ti" |
284,ii (HBṬĀ_284,ii^2)
kim indriyabuddhau sāmānyasya pratibhāsa āhosvidvikalpabuddhāv anumānātmikāyām iti vikalpayor antarnihitayor ekaṃ vikalpaṃ nirākṛtyāparaṃ nirākartum āha "athe"(31.3)ti | "ādi"śabdād śabdādiparigrahaḥ | prāktanam "evābhipretye"(30.15)ti padam atrābhisaṃbadhyate | tataḥ "anumānādibuddhim iti" dvitīyayā nirdeśaḥ | yathāspaṣṭo vyaktyākāro 'rthākāro vā lakṣyamāṇaḥ samvedyamānosti na tathā svalakṣaṇapratibhāso vyaktyākāro lakṣyamāṇostīti yojyam | kasmād evam ity āha — "tadabhāva" (31.5) iti tasya svalakṣaṇasyābhāve "tāsāṃ" (31.6) sāmānyabuddhīnām | atraivābhyuccayahetum āha "ākārāntareṇa ce"(31.6)ti | svajñāne indriyajanmani jñāne | spaṣṭāspaṣṭarūpadvayayogi svalakṣaṇaṃ tenendriyajñāne spaṣṭena rūpeṇa pratibhāty anyatra punar aspaṣṭenety āha "aneke"(31.6)ti | "atiprasaṅgādi"(31.7)ti ghaṭa pratibhāsepi paṭapratibhāsakalpanā syāt | ghaṭapaṭalakṣaṇarūpadvayāyogitvāt paṭasyetyāder uttarasyātrāpi suvacatvād ity abhisandhiḥ | "tasmādi"(31.7)tyādinopasaṃharati | iyam abhinnābhāsā sāmānyākārā svalakṣaṇād udbhavo 'syā iti "svalakṣaṇodbhavā satī bhinnārthagrāhiṇī" vyāvṛttavastugrāhiṇī "na pratibhāti" | "kiṃ tv anādī"(31.9)ti |
284,iii (HBṬĀ_284,iii_284,iv)
"dṛḍhatvāt sarvadā buddher" iti bruvatā yadi buddher dārḍhyam abhihitaṃ tad api nirūpayann āha — "dṛḍhatvañ ce(31.10)ti" | sahetukavināśavādipakṣe "kṣaṇikatvābhyupagamād i"(31.10)ty āśutaravināśitvābhyupagamād iti veditavyam | "asyāḥ" (31.11) sāmānyabuddheḥ | "tad" (31.10) abādhyamānatvam |
284,iv
"syā"cchabdo 'nekāntavacano niyatosti tena "syādvādo"(31.12)nakāntavāda yad vā syād akṣaṇikaḥ syāt kṣaṇika ityādi (31.12) syād iti vādaḥ "syādvāda"s tasya "bhaṃgo" nirākaraṇaṃ tasmād evāvadhāraṇīyo bādhaka iti prakṛtatvāt | syādvādabhaṅgam adhītyeti karmaṇi lyablope ceyaṃ pañcamī draṣṭavyā |
284,v (HBṬĀ_284,v^1) (HBṬĀ_284,v^2) (HBṬĀ_284,v^3) (HBṬĀ_284,v^4)
"evaṃ manyata" (29.22) ityādinā yad upakrāntaṃ tad upasaṃharann āha "tasmād i"(31.16)tyādi | "yas tu" (31.18)" mithyātve doṣa" (32.1) iti sambandhaḥ | <285> "uktaḥ" (32.1) pareṇety arthāt | kiṃ kṛtvāsāv ukta ityāha "pūrvapakṣayitveti" (31.19) | "sāmānyam" (31.22) ityādir "bhaviṣyatī"(31.22)tyantaḥ pūrvapakṣagranthaḥ | asyaiva pūrvapakṣasyākāram "iti"(30.23)śabdo darśayati | "tasya" (31.19) sāmānyasya "vṛtte"(31.19)r vartanasya | "niyāmakaṃ" vyavacchedakam | sābaleyādiṣu karkādisādhāraṇe parasparaṃ bhinnatvepi gotvam eva vartate nāśvatvam ity etan nimittam | "yathai"kasmāt sābaleyāt karko bhinnas tathā bāhuleyopi tatas "tulyepi bhinnatve" (31.21) bhede "keṣucit" (31.21) sābaleyādiṣu vṛttir gotvasya avṛttitāvidyamānavṛttitvam avidyamānatvam evāśvatvasyādiśabdasaṃgṛhītasya | kasya keṣucid vṛttyavṛttiteti apekṣāyām uktaṃ "gotvāder i"(31.22)ti | "animitteti" kākākṣinyāyenobhayatrāpi vṛttyavṛttitāyāṃ buddhāv api saṃbadhyate | tenāyam artho yathā gotvādeḥ keṣucid vṛttyāvṛttitānimittāpi niyāmakasāmānyarahitāpi "tathā" (31.22) tadvad"buddhi"(31.22)r abhinnābhāsā dhīranimittā janakagotvasāmānyaśūnyānāditathāvidhavāsanāsāmarthyāt keṣucid eva "bhaviṣyatī"(31.22)ti | "tena" viṣayaṃ vinā buddhyutpattyabhāvena "tat"(31.25)sāmānyaṃ "dhruvaṃ" nityam "icchaṃti" | yad vā "tena" kāraṇena "tat"sāmānyam "icchanti dhruvaṃ" niścitam | "tenābhi"nnena viṣayeṇa vinā anugamātmikānāṃ buddhīnām utpāde ko doṣa ity āha | "tā hīti" (31.26) | "tā" abhinnābhāsā sāmānyabuddhayaḥ | anena sāmānyābhāve tathābhūtabuddhyutpāde bādhakapramāṇam uktaṃ pareṇa | asāv eva vandīkṛtam arthaṃ pratikurvann āha — "na tv iti" (31.27) | "vṛttir" niyateti prakaraṇāt | na "duṣyatī"(31.27)ti bruvato 'yaṃ bhāvas tadantareṇa tathāvidhabuddyutpāde mithyātvadoṣosti bādhakaḥ | "sāmānyasya" (31.27) tu sāmānyāntareṇa keṣucid eva vṛttau kim asti bādhakaṃ yena tatrānyasāmānyam abhyanujānāmīti | "asau" (32.1) mithyātvaprasaktidoṣo "na tathāgata"siddhāntatīti"pariśuddhabuddhīn a"(32.2)smadādīn "bādhate" vyathayati | kasmād ity āha "sāmānye"(32.2)ti | yady api pūrvavat sāmānyabuddher mithyātvavyavasthānibandhanaṃ pramāṇaṃ mātrayā darśitaṃ tathāpi bahumukham evāsyā mithyātvavyavasthāpakaṃ pramāṇam astīti pratipādayituṃ "tathāhī"(32.3)tyādinopakramate | "sāmnā" (32.4) galakambalaḥ | "ādi"śabdāt kakudādiparigrahaḥ | "nāsādhāraṇaṃ" sāmānyarūpatāhāniprasaṅgāt | nodayavyayaprasaṅgayogi nityatvābhāvaprasaṅgabhāvād iti buddhistham | "itiḥ" (32.8) anantaroktaṃ pratyavamṛṣati | kuto na yuktam ity āha "viruddhe"(32.9)ti | amum arthaṃ sātirekaṃ kārikābhir vaktuṃ para <286> mukhenāha āhace"tyādi" | "nāśa" iti vyakter itiprakaraṇād draṣṭavyam | "ajātatā" (32.10)" keneṣṭhe"(32.11)ti liṅgavipariṇāmena saṃbandhanīyam | "kena" (32.11) kāraṇena | "tadvad" vyaktivat | "ananvayo" (32.11) vyaktyantarānanugāmitvam |
286,i (HBṬĀ_286,i)
nanu ca "sāmānyāny api caitāni nāśīny āśrayanāśata" (Ślokavā. pṛ. 380) iti vacanānmīmāṃsakairvyaktināśe nāśa iṣṭa eveti kim ucyate vyaktināśe 'nāśaḥ | keneṣṭa iti prakṛtaṃ mīmāṃsakamatam iti | satyam etat | kevalam evaṃvaktur ayam āśayaḥ yady ekaṃ sāmānyaṃ tato bhinnañcābhinnañ ca saṃgacchate tadā vyaktirūpeṇa vyayate tadvyatiriktena ca rūpeṇānuvartata iti syād api yadi paraṃ manomodakopayogamātravad etad iti | etac cādhastād yathāvasaram ihaiva pratipādayiṣyate | ata eva ca kaiścinnaiyāyikair nāśīnīty upalabhyānīty etad arthaṃkumārilenoktaṃ vyākhyātam iti |
286,ii (HBṬĀ_286,ii^1) (HBṬĀ_286,ii^2)
vyaktijanmani janmāniṣṭau sāmānyasya dūṣaṇam idam upasthitam iti darśayann āha — "vyaktī"(32.12)tyādi | jātir iti vakṣyamāṇāpekṣayā strīliṅgena nirdeśaḥ | niṣkriyatvāj jāter ity abhipretya nāgatety abhyupagamayati | "prāg" (32.13) vyaktyudayāt pūrvam | dṛśyāyā anupalabdhatvād ity abhiprāyeṇa ca "nāsīd ity u(32.13)pagamayati" | "cedi"(32.12)ty atrāpi saṃbadhyate | tasyā vyakter utpadyamānāyā "deśo" diśyate 'sminn iti kṛtvādhāra uktaḥ | anenaitad darśayati | tatsaṃbabdhorubandhanena vā prakāreṇa bhavet sa caikopi na bhavatīti | "sā" jātiḥ "tayā" vyaktyā "saṅgatā" saṃbaddhā "kathaṃ" (32.13) na kathañcit | tajjanyajanmani sāmānyasyeṣyamāṇe tādātmyaṃ tāvad bhedān na yujyate | tatsambandhamātram api na saṃgacchata ity abhiprāyo 'syaivaṃ ca vaditur boddhavyo 'nyathāmīmāṃsakamatetādātmyād anyasya sambandhasyāniṣṭer āgatāśrayāntarādityādidvārā sambandhamātraniṣedho 'nupayuktaḥ prasajyeta prastutañ ca tanmatam iti | vyaktināśe 'vināśitveṣṭau ca sāmānyasyāyaṃ doṣaḥ syād iti darśayann āha "vyaktī"ti (32.14) | niṣkriyatvād ity abhiprāyeṇa "nāgate"(32.14)ty āha | "tacchūnye"(32.14) naṣṭavyaktirahite dṛśyādarśanābhiprāyeṇa ca "na sthite"ty āha | "kveti" (32.15) kākvā praśnayuktaḥ kathanāśakyatvaṃ pratipādayati | jāter vyaktyātmakatvopagame tadudayavyayayos tadanvayavyayau na syātām | satyāñ ca tadviṣṭāv ayam ayañ ca doṣa iti pratipādya tattadiṣṭau ca jātes tādātmyopagama eva jaghanya iti pratipādayann āha "vyakte"(32.16)r ityādi | sā vyaktir ātmā svabhāvo yasya tadbhāvaḥ | "anupaplutaṃ" (32.17) vādyādibhir aprāpitāsvāsthyaṃ ceto <287> yeṣāṃ teṣām | katham iṣṭam | kṣepe cāyaṃ kimaḥ prayogaḥ | upaplutacetasām evamīmāṃsakānāmidam iṣṭam iti sāmarthyād darśitam | pramāsiddhau prakṛṣṭaṃ kārakaṃ pramāṇam ucyate 'viśeṣādhāyitve ca sādhakatamatvābhāvāt katham asya tattvaṃ syād ity āśayaḥ |
287,i (HBṬĀ_287,i)
"naivai"(32.27)ti vyācakṣāṇaś "ca"(32.27)kāram avadhāraṇe darśayati | "liṅgagrahaṇāt" "tarakālabhāvino" (32.28) vikalpasyeti prakaraṇāt | tasmin vikalpe pratibhāsanāt tasya sāmānyam iti prakāśitam | saṃbaddhasaṃbandhād ityādi pūrvoktaḥ prakāraḥ | vyaktisvabhāvatve tasya kathaṃ tadakartṛtvam ity āha "tasyeti" (33.3) | kalpitaṃ vikalpena ghaṭitaṃ "rūpaṃ" (33.3) svabhāvo yasya tasya | "tadasaṃbhavād" (33.3) rañjanādyarthakriyānupapatteḥ | sarvanityasādhāraṇadūṣaṇam iha samuccinvann āha | "nace"(33.4)ti | "anyā" "ce"(33.5)ti tadekasādhyatayopagatābhinnajñānābhidhānalakṣaṇam avaseyam | "iti"(33.6)r evam artho "manyate" (33.6) cetasi nidhattevārttikakāra ity evaṃ bruvāṇa iti cārthād draṣṭavyam |
287,ii (HBṬĀ_287,ii)
"anadhigatārthaviṣayaṃ pramāṇam" iti pramāṇalakṣaṇaṃ pareṇa kārikayā darśitam iti darśayann āha "tatrāpūrveti" (33.11). aham ahamikayā kriyā "āhopuruṣikā" tayā (33.16) karaṇabhūtayā | tatsvalakṣaṇam aspaṣṭarūpatayā anukarotīti tadanukārīti vivakṣitam iti prakaṭyann āha | "aspaṣṭanīlasvalakṣaṇānukārī" (33.27) aspaṣṭanīlasvalakṣaṇābhāsam ity arthaḥ | sarva eva hi vikalpo 'spaṣṭasvalakṣaṇābhaḥ | nīlādi paśyatas tu vikalpayato yaḥ spaṣṭārthapratibhāsābhimānaḥ, sa tadvikalpasamasamayajanmano nirvikalpasya prasādāt | yathā caitat tathoce samīcīnam ācāryo viniścaya iti tata evāvagantavyam | kathaṃ punar aspaṣṭanīlasvalakṣaṇānukāri na tu nirvikalpavat spaṣṭasvalakṣaṇānukārīty āśaṃkya yojyam — "sākṣād" (33.27) vyavadhānena "anutpattes" tataḥ svalakṣaṇād iti prakaraṇāt | yadi tatas tan notpannam, tarhi tasya niyatanīlādyākāraparigrahaḥ kutastya ity āśaṃkya yojyam — "darśane"(33.17)ti | darśanenānubhavenāhitaḥ "saṃskāro" (33.27) vāsanā "tasyāvedha" (33.27) ākṣepas tadvaśāt | "co"(33.27) vyaktam etad ity āsminn arthe |
287,iii (HBṬĀ_287,iii)
nanu yat tatrāvabhāsate tat svalakṣaṇam | yena spaṣṭanīlasvalakṣaṇānukārīty ucyata ity āha "dṛśye"(33.28)ti | "dṛśyavikalpyayor" ekīkaraṇāt | dṛśyavikalpyāv arthāv ekīkṛtyāsya pravṛtter ity arthaḥ | dṛśyavikalpyaikīkaraṇaṃ ca tasya tathotpatter eva draṣṭavyam | tadavabhāsino 'bāhyatvād eva na paramasāvanukarotīty āśayaḥ | "sa" (34.1) vikalpaḥ | tapānālambane kathaṃ gṛhītagrāhitvalakṣaṇaṃ smrtitvam ity āśaṃkyāha "tathāhī"(34.4)ti |
<288>
288,i (HBṬĀ_288,i)
smṛtirūpatvam evānumānavikalpasya pratipādayan paraḥ prāha — "tathāhi"(34.11)tyādi | agnitvādinā rūpaṇānavacchinnatvāt "anagnivyavṛttaṃ vastumātram" ity āha "mahānasas" sūpakāraśālā | "ādi"(34.12)śabdādayas kārakuṭyāder grahaṇam | "prāk" (34.15) pūrvaṃ vyāptigrahaṇakāla ity ākūtam | "pradeśaviśeṣe" parvatādau | "tadvas" (34.13) anumānavikalpavat |
288,ii (HBṬĀ_288,ii)
nanv adhigatāv adhigantur apy anumānavikalpasya prāmāṇyapradarśanenāsyāpi tathābhūtasya prāmāṇyam āveditam evati kim anenoktānatiśāyinoktenāpīty āśaṃkyāha "evaṃ manyata" (34.14) iti | pūrvapakṣiṇaitasminn uktepy evaṃ bruvāṇo niyatam evaṃ vakṣyamāṇakaṃ "manyate" (34.14) cetasi niveśayati | "yad i"(34.14)tyādinā mananīyam eva darśayati | "ādi"(34.15)śabdāt kālasya parigrahaḥ | "sādhyadharmigrāhi" (34.17) parvatādigrāhi | "dṛṣṭāntadharmigāhi" (34.17) mahāsādidharmigrāhi | tatra dṛṣṭāntadharmigrāhiṇā darśanena naiva parvatādiviśiṣṭam anagninā vyāvṛttaṃ vastu gṛhītam | nāpi tadāha nāpi parvatādisādhyadharmigrāhiṇānvayādyavedināpi | tathātve 'vipratipattiprasaṃgāt tadviśiṣṭam anagnivyāvṛttam vastu gṛhītam iti darśanadvayānadhigatam uktam | "ayogovyavacchedena" (34.18) saṃbandhavyudā...ena "tadviparītatvād" (34.20) anumānavikalpaviparītatvāt | tena yathā dṛṣṭ..yaiva niścayanāt |
288,iii (HBṬĀ_288,iii)
nanu "vastvadhiṣṭhānatvād va"(34.23)stvālambanatvād ity abhipretam | tathā cānumānāsaṃgrahaḥ ity āha "vastvadhiṣṭhānatvaṃ ce"(34.23)ti | cakāras tuśabdasyārthe | pramāṇasya vyāpāraḥ prāpaṇam tasya viṣayas tam abhipretyocyate | "nālambanalakṣaṇaṃ" (34.25) viṣayam abhipretyocyate iti sambandhanīyam | ālambanalakṣaṇaṃ grāhyarūpam | uktād anyena prakāreṇa "anyathā"vyāpinī sarvapramāṇāsaṃgrāhikā | viprakṛṣṭo deśakālasvabhāvair vyavahito viṣayo yasyāḥ sā tathoktā |
288,iv (HBṬĀ_288,iv^1) (HBṬĀ_288,iv^2)
"tatrāpī"(35.1)tyādi pratividhānam | vikalparūpasyaiva vastuno dharmitvāt | tasyaiva ca tatpradhānatvādyanupādānatvasādhyatvāt | tatrāpi pramāṇavyavasthāyās tad eva vikalparūpaṃ vastvadhiṣṭhānam astīti samudāyārtha | darśanavidhipratiṣedhavikalpānāṃ darśanasyaiva prāmāṇyaṃ netarayor iti prakṛtam | uktañ ca "tatra tadādyam eva"(25.11) ityādinā | tatkuto 'sya vastvāśrayeṇa pramāṇavyavasthāpratipādanasyopapādanam ityāśaṃkya saṃgati darśayitum "idaṃ ce"(35.12)tyādinopakramate | tasya anadhigatavasturūpādhigantṛtvasya "asi"ddhatā | tasyā "udbhāvanaṃ" (35.16) prakāśanaṃ tadartham | <289> "tasyaiva" (35.20) svalakṣaṇasyaiva | sāmānyasyāpy arthakriyāsāmarthyalakṣaṇatvāt tadviṣayopi vikalpaḥ prāmāṇyānnāpaitīti pūrvapakṣam utpaśyann evaṃ bruvāṇaḥ kiṃ manyata ity āha "sāmānyasyeti" (35.21) | "tadviparītatvād" a(35.21)rthakriyāsāmarthyalakṣaṇaviparītatvāt | yathā ca tasyārthakriyākāritvasaṃbhavi tathā purastād uktam iti | gūḍhābhisandhiś caivaṃ "manyata" (35.21) iti draṣṭavyam | "tatopi" (35.23)" vastuny eva" (35.24)" puruṣasya pravṛtter i"(35.23)ti saṃbandhaḥ | "tatsāmarthyajanmā vikalpo" na "pramāṇam i"(35.23)ti sādhye ca hetupadam etat | kathaṃ pravṛttir ity āha "tadadhyavasāyene"(35.24)ti | kasmāt tadadhyavasāyena pravṛttiḥ kalpyate ity "anyathe"(35.25)ti | "tatra" (35.24) svalakṣaṇe pūrvasyā upapatter asyāś ca tulyatvāt kim anena punar uktenety āha "pūrvam i"(35.27)ti | etañ ca śābdīṃ gatim āśritya bhedo darśito draṣṭavyaḥ | athārthābhedāt kiṃ mukhabhedamātreṇa bhedenopadarśiteneti nirbandhas tad evocyata ity abhiprāyavān āha "yad ve"(36.1)ti | "kim itī"(36.6)tinipātānipātasamudāyaḥ kasmād ity asyārthe vartate |
289,i (HBṬĀ_289,i)
syād etat svalakṣaṇe nirvikalpakaviṣaye pravartayann api tadanubhavāt prameyāntaraviṣayaḥ san prāmāṇyaṃ prāpsyatīty āśaṃkyāha "ayam asyābhiprāya" (36.12) iti | "tatraiva" (36.13) prameyāntare svaviṣaya eva "pravartayed" i(36.14)ti | sambhāvanapadam etat | śakyārthaṃ vā | kiṃ kartuṃ pravartayed ity āha — "rūpaṃ" "tatsādhyam" i(36.14)ti | prameyāntaramātraṃ tadviṣayam abhipretya tatraiva pravarttayet "tatsādhyām arthakriyām adhigantu"m i(36.14)ty uktam adhunā tu yadi sāmānyalakṣaṇaṃ tatprameyāntaraṃ tadā "naiva vā" (36.14) ity uktam | "naiva vā pravartayet" na svalakṣaṇe nāpi sāmānye na "kvacid apīti" pravṛttimātrapratiṣedhād ghriyate |
289,ii (HBṬĀ_289,ii)
yad vā pūrvaṃ sāmānyasādhyām arthakriyāmanākalyyābhihitam "tatraiva" (36.13) ityādi | idānīṃ tu tatsādhyām arthakriyāmākālyyoktam — "naiva ve"(36.14)ti | kasmād evām ity āha — "tadviṣaye"(36.15)ti | tatsiddhaya eva pravartayiṣyatīti āha "vikalpe"(36.16)ti | "tatsiddhe"(36.14)r abhinnajñānalakṣaṇāyā arthakriyāyā niṣpatteḥ | sāmārthyāc cābhinnābhidhānalakṣaṇāyāś cety api vedyam |
289,iii (HBṬĀ_289,iii^1) (HBṬĀ_289,iii^2)
nanu tataḥ prameyāntaraviṣayopi pratyayas tadviṣaye pravarttayanniṣpāditasvaviṣayārthakriyo vā kvacit pravarttayan prāmāṇyam api prāpsyatīty āha — "nahī"(36.16)tyādi | "pratyayā" (36.17) ity atra bahuvacanena sākalyaṃ darśayati | "sādhitā" niṣpāditā "arthakriyā" (36.18) | <290> svaviṣayārthakriyā yeṣānte tathā, teṣāṃ "kvacid api" (36.19) na "pravartayantī"ti pūrvakeṇābhisambandhaḥ | "viśeṣeṇa" (36.19) viśeṣeṣyaiva yair mīmāṃsakair evaṃ "vyākhyāyate" (36.19) teṣāṃ mata iti sāmārthyāt | "dvyātmakasya" (36.21) sāmānyaviśeṣātmakasya | vijñānābhinnahetutvād icchāder vijñānātmakatvaṃ siddham abhipretya prāmāṇyānuṣaṅgaḥ kṛto veditavyaḥ | "pramāṇānāmiyattā" (36.26) vyavacchedaḥ | kumārilamatena pratyakṣānumānopamānārthāpattiśābdābhāvāḥ ṣaḍ eva pramāṇānīty evaṃrūpā "viśīryeta" (36.27) truṭyet | "dhārayā" pravāhena "vahanaśīlāni" (37.1) bhavanadharmāṇi | "anekāntas" tad"abhinnayogakṣematva"lakṣaṇo hetur iti prakaraṇāt | ekasminn arthe sajātīyāni sajātīyavijātīyāni vā "pramāṇāni saṃplavante" pravarttanta iti "vādī" (37.5) | "pratikṣaṇaṃ" (37.7)" bhidyata" (37.8) iti sambandhaḥ | keṣāṃ kṣaṇiviśeṣasādhye 'rthe vāñchā bhavati | yady asmadādīnāṃ tathārthādarśitvād eva na saṃbhavatīty āha "yogināmi" i(37.11)ti | yogaś cittaikāgratā sa yeṣām asti teṣām, nityayoge praśaṃsāyāṃ vāyaminirdraṣṭavyaḥ | śamathavipaśyane vā yogas tadvatām | nanu teṣāṃ svārthāsaṃbhavāt kim abhipretyāsmin vāñchā bhavatīty āha — "pare"(37.11)ti |
290,i (HBṬĀ_290,i)
atha paropakāriṇaḥ pareṣām evopakurvantu kasmāt punaḥ kṣaṇaviśeṣasādhyam arthaṃ prāptuṃ pariharttuṃ vābhilaṣantīty āha "kasyacid" i(37.12)ti | kasyacit kṣaṇaviśeṣasādhyasyārthasya "kathaṃ cit" sākṣāt pāraṃparyeṇa "vopayogād upa"(37.12)yujyamānatvāt | "kvacit" (37.12) prāṇinīti prakaraṇād avaseyam | anena paropakārāṅgatvaṃ tasya darśitam | "tadā" (37.12) nānāyogakṣematvam iti sambandhanīyam | tadety atracchedo vyakta eva | etad eva nidarśayann āha — "yathe"(37.12)ti | sāmānyocchedasyārthasya viṣayopadarśane yathaitaddarśitam, tathānyad api draṣṭavyam iti yathāśabdasyārthaḥ |
290,ii (HBṬĀ_290,ii)
bhāvanāmārgavyudāsena "darśanamārga" (37.12) ity uktam | duḥkhe dharmajñānakṣāṃtiḥ, duḥkhe dharmajñānam | duḥkhe 'nvayajñānakṣāṃtiḥ, duḥkhe anvayajñānam | samudaye dharmajñānakṣāntiḥ, samudaye dharmajñānam | samudaye 'nvayajñānakṣāntiḥ, samudaye 'nvayajñānam | nirodhe dharmajñānakṣāntiḥ, nirodhe dharmajñānam | nirodhe 'nvayajñānakṣāntiḥ, nirodhe 'nvayajñānam | mārge dharmajñānakṣāntiḥ, mārge dharmajñānam | mārge 'nvayajñānakṣāntir ity evaṃ pañcadaśaksaṇā darśanamārgaḥ taduktamabhidharmakośe "adṛṣṭadṛṣṭer dṛṅmārgas tatra pañcadaśakṣaṇāḥ" (AK. 6.28) iti | tasmin darśanamārge phalabhūtāḥ pañcasaṃkleśaskandhāḥ | duḥkhākhyaṃ satyam | <291> tasmin "duḥkhe dharmajñānakṣāntiḥ" (37.13) svarūpajñānayogyatā | duḥkhasākṣātkārijñānopajananayogyaḥ kuśala iti yāvat |
291,i (HBṬĀ_291,i^1) (HBṬĀ_291,i^2)
sa kṣaṇaḥ kiṃ karotīty āha | "daśānām" i(37.13)ti | rāgapratidhamānāvidyāvicikitsā pañca, satkāyadṛṣṭimithyādṛṣṭyantagrāhadṛṣṭidṛṣṭiparāmarṣavrataparāmarṣalakṣaṇā dṛṣṭayaḥ — daśānuśayāḥ eṣām "vāsanāṃ nirodhayati" (37.13) vināśayati | kathaṃ karotīty āha | "tadviruddhe"(37.14)tyādi | tair anuśayair viruddho 'yam āśayaś cittasaṃtatyavasthāviśeṣas tasyotpādanāt | duḥkhe dharmajñānakṣāntikṣaṇasyārthakriyām upadarśya duḥkhe dharmajñānakṣaṇasya tato bhinnām arthakriyāṃ darśayitum āha — "duḥkha" (37.14) iti | "duḥkhe dharmajñānaṃ" (37.14) duḥkhasvarūpasākṣātkārapravṛttajñānam | "nirvāṇaṃ" (37.15) mokṣaḥ prāpyate anayeti vyutpattyā, nirvāṇasya prāptir yasmād iti vyutpattyā vā tāvat kleśaviviktatā "nirvāṇaprāpti"śabdenoktā | darśanamārgapraheyāṇāṃ dvātriṃśataḥ kleṣānāṃ madhye 'nena daśānāṃ eva kleṣānāṃ nirodhād daśakleśaviviktatānātatasyāt pādanāta samudayādijñānādiprahātavyakleśaprahāṇipratirūpā nirvāṇabhāvasya davīyaḥ siddhyavasthānād anyathaitad asamaṃjasaṃ syād iti | athavā nirvāṇaśabdena naivārcaṭaḥparamaniḥśrayasātmane yad evam ūce kiṃtvavāntaraniḥśreyasaṃ tathābhūtam iti na kiñcid avadyam | kathaṃ tathākarotīty āha "anuśayati" (37.15) | sati tasmin manāgapi te punar notpadyante | api tu tadvivikta eva kṣaṇaprabandha iti tadā sudārḍhyāpādanaṃ tasyādhīsayam | pūrvakena ca kṣaṇena kleśā niṣkleśitā uttareṇa tu yathā te punar na praviśanti, tathā ācaritam ity anayor vyāpāraprayojanam | ata evābhidharmakoṣe "cauraniṣkāśanapāṭapidhānavad" iti (AK 6.28 Bh) darśitam | duḥkhe dharmajñānakṣāntidharmajñāne ca kāmāvacarakleśapratipakṣatayā jñātavye duḥkhe dharmajñānakṣāntidharmajñānayor udāharaṇadiṅmātratvena anyeṣām api tathā viviktatvād "eṣām" i(37.16)ti bahuvacanenāha grāhakāṇyālambakāni | kāni punas tāni grāhakāṇīty āha "pare"(37.16)ti | paracittaviṣayāṇi jñānāni "paracittajñānāni" (37.16) |
291,ii (HBṬĀ_291,ii^1) (HBṬĀ_291,ii^2)
etad uktaṃ bhavati | darśanamārgam adhigacchato duḥkhe dharmajñānakṣāntyādiksaṇāḥ | kramabhāvinaḥ kramabhāvibhir jñānair yogyaṃtareṇa yad ālambyate parārthoddeśena tathā tadviṣayāṇi tadyogāntarajñānāni "pṛthag eva" (37.16) pūrvapūrvajñānād bhinnāny eva pramāṇānīti darśanamārgādhigantṛkṣaṇaviṣayāṇāṃ yogijñānānāṃ pṛthag eva prāmāṇyam iti pratipādya saṃprati sāmānyenaiva yogijñānāni bhinnārthakriyāsāmarthyakṣaṇaviṣayāṇi sarvāṇy eva pramāṇānīti pratipādayiṣyann āha — "parahite"(37.17)tyādi | <292> "bhagavatām" (37.18)" adhyakṣacetasāṃ nānāyo" "gakṣematvāt" (37.21) | pṛthag eva prāmāṇyam iti śeṣaḥ prakaraṇalabhyaṃ vā | adhikaraṇe ceyaṃ ṣaṣṭhī | tena bhagavat sambandhīni yāny adhyakṣacetāṃsi sākṣātkārapravṛttāni jñānāni teṣām ity ārthaḥ | kiṃbhūtānāṃ bhagavatām ity āha "sarve"(37.19)ti | "sarvabhāvān" bhāvanābalajena jñānena "pratikṣaṇamīkṣamāṇānāṃ" (37.20) paśyatām | kathaṃ teṣāṃ nānāyogakṣematvam ity āha "tadviṣaye"(37.20)ti | teṣāṃ bhagavat sambandhya"dhyakṣacetasāṃ" (37.20) ye viṣayābhinnāḥ kṣaṇās taṣāṃ "bhinnāsvarthakriyāsūpayogato" (37.21) vyāpārāt | anena viṣayasya tathātvād viṣayiṇas tathātvam uktam avaseyam | kasmāt punas te pratikṣaṇaṃ bhāvān vīkṣanta ity āha — "kaścid eve"(37.18)ti | "itiḥ" (37.19) hetau | anugrāhakavibandhakānurūpam ācaritum ity arthād eva sthitam |
292,i (HBṬĀ_292,i)
nanu tathāpi siddhārthā bhagavantaḥ svārthamaṇīyāṃsam apy apaśyantaḥ kasyacit kṣaṇasya kasyacit prāṇino 'nugrāhakatve vibandhakatvepi kasmād bhāvān pratikṣaṇaṃ vīkṣanta ity āśaṃkya hetu bhāvena bhagavad viśeṣaṇapadam āha "parahite"(37.17)ti | parasmai hitamāyati pathyaṃ tasyādhānaṃ karaṇam | tasya "dīkṣā" anuṣṭheyam evaitad iti niyamas tadvatām | nityayoge cāyaṃ matup | "jñānam" eva sadasadvivekakaraṇād āloka iv"āloka"s ten"āvabhāsita" udyotito 'ntarātmā yeṣān teṣām (37.18) antarātmeti lokabhānayoktaṃ paramārthatas tu tathābhūtajñānāv alokavatām ity arthaḥ |
292,ii (HBṬĀ_292,ii)
aśabdaviṣaye prathane vācye veḥ parātstṛṇāterghaño 'bhāvād vastuvistara ity asādhur ayaṃ prayoga iti cet | tat tu nātiśliṣṭam | yataḥ sūtre prathanaṃ vistīrṇatvam abhipretam | tad āhakāśikākāraḥ"prathanaṃ vistīrṇatā" iti | na cātra vistaraśabdena vastūnāṃ vistīrṇatvam abhipretam api tu bāhulyaṃ yathā tṛṇasya vistara ity atra | ata eva "prathana iti kiṃ? tṛṇavistara" iti pratyudāhṛtam | asya cārthaṃbhāgavṛttikāropi añjasā vyāñjīt "tṛṇasya vistaro bāhulyam ity arthaḥ" | tat katham aprathane varttamānād asmād dhātor ghañ bhavitum arhatīti | ata evaprajñākaraguptopivārtikālaṅkārasyādau "prāyaḥ prastutavastuvistarabhṛto nakṣanta evoccakair vaktāraḥ" ity avocad iti |
292,iii (HBṬĀ_292,iii)
kiṃ sarvavedino 'dhikṛtya bhavatāyaṃ hetur anekānta ucyate, athāsmadādīn iti vikalpayor buddhisthīkṛtayoḥ pūrvasmin vikalpe pratisamādhāyāparasminn api pratividhātukāmaḥ "tad yadī"(37.21)tyādinopasaṃhartum upakramate | "kṣaṇānāṃ vivekaḥ" pṛthak tvaṃ tad draṣṭuṃ śīlaṃ yeṣāṃ tān "adhikṛtyo"(37.21)ddiśya "ucyate" |
<293>
293,i (HBṬĀ_293,i)
prakaraṇāt "pūrveṇābhinnayogakṣematvād" iti hetur anaikāntika ityākhyāyate | tadā "nānekāntaḥ sa hetur" iti prakaraṇāt | vipakṣagamanābhāvād iti bhāvaḥ | "athe"(37.23)ti pakṣāntaram upakṣipati | "saṃvyavahāraḥ" pravṛttinivṛttilakṣaṇam anuṣṭhānaṃ prayojanaṃ yeṣāṃ "tān" (37.23) | paramārthato bhedakāraṇam uktam "anyānyakāraṇataye"(38.5)ti | tatrādya eva pramāṇam | na samyañco 'pi parāñcaḥ pratyayā iti samarthayituṃ "tathāhī"(38.8)tyādinopakramate | "tatsādhana"(38.8)m arthakriyāsādhanaṃ tasya "prāpaṇaṃ" tatra "samarthe" (38.9) "aklīvā"vidyamānaviplavā "dhī"(38.10)r yeṣām te tathā teṣāṃ prekṣāpūrvakāriṇām ity arthaḥ "artha"sya "kriyā" niṣpattis tasyāḥ "sādhanaṃ" niṣpādakaṃ tasya "bhedo"bhinnatvāt | "saṃdhukṣaṇa" (38.16) saṃdīpanamādiśabdāt pavanasvedanādiparigrahaḥ |
293,ii (HBṬĀ_293,ii^1) (HBṬĀ_293,ii^2)
"yady evam i"(39.18)tyādi yac codyam | "tathāhī"tyādi pratyakṣaṃ pramāṇam abhrāntam ity uktaṃ bhavatīti vaktavyam | anantaroktād eva kāraṇakalāpāt | pratyakṣalakṣaṇānuktau ca pratyakṣasyaivānabhidhāne parokṣapratipatteḥ sarvasyā anumāne 'ntarbhāvapradarśanepi kathaṃ pramāṇadvaitamākhyātaṃ bhavati? darśanam eva pramāṇam ityākhyānāc ca nājñānam indriyādi pramāṇam iti darśitaṃ bhavati | bhinnāyās tu prathamāyāḥ katham apākaraṇam? kiṃ ca mukhyavṛttyā yad uddiśya śāstraṃ pravartate tad arthaṃ tad ucyate | na tu sāmarthyānuṣaṃgato vā yad vyutpādayati tad arthaṃ tad ucyate | na ca pratyakṣavyutpādanābhyupagamepi mukhyavṛttyā tadvyutpādane pravṛttam idam iti kathaṃ sāmānyena samyagjñānavyutpādanārtham ucyate | anyathā anumānavyutpādanārthatvepi tasya sāmarthyād anumānābhāsapratipādanam anuṣaṅgato vikalpasya dhārāvāhināñ ca parācāṃvikalpajñānānāṃ pramāṇābhāsatvapratipādanam astīti anumānatadābhāsavyutpādanārtham iti pramāṇāpramāṇavyutpādanārtham iti vā kiṃ nocyate? yadapy anyat samyagjñānavyutpādanārtham abhipretam, tatrāpi kalpanāprabhṛtor mithyājñānasyāpi prasaṃgato vyutpādanam astīti tad api samyagjñānavyutpādanārtham iti kiṃ nocyata iti yat kiñcid etat | tathā yady anumānatas tathābhūtasya niścayāt tasya prādhānyam ucyate, tadā pratyakṣato dharmigrahaṇaṃ vyāptigrahaṇañ cāntareṇa nānumāne pravṛttir astīti tasyāpi kiṃ na prādhānyam ucyate? na ca tasyāparabhāvāt prādhānyakalpanā jyāyasī | kiñ ca tad api tattve niścāyakam anumānaṃ samastatattvaniścāyakasākṣātkārapravṛttapratyakṣāṅgam upasarjanam | tad etabhūyeyaṃ pradhānaṃ bhavitum arhatīti kathaṃ viparyastās tattvavidaḥ |
293,iii (HBṬĀ_293,iii^1) (HBṬĀ_293,iii^2) (HBṬĀ_293,iii^3) (HBṬĀ_293,iii^4)
api ca svasaṃvedanaṃ pratyakṣām antareṇa sarvathā na kasyacit tattvavyavasthānam iti tasyaiva prādhānyaṃ kiṃ na kalpyata iti | sa hi mithyājñānaṃ pratyakṣasya viṣayo yatra tenānurūpo niścayo janitaḥ na ca tatra vivādaḥ saṃbhavati yenānumānāt tanniścayaḥ pārthyate | <294> athottarakālabhāvinaḥ saṃśayasyānumānato nirāsāt tasya tathātvam ucyate | tarhi pratyakṣasyātiśayena tadvācyam, tatsaṃśayānutpādasya pratyakṣanibandhanasya bahulam upalambhāt | atha tadā tatpratyakṣaṃ gṛhītagrāhitayā na pramāṇavyapadeśayogyaṃ satsaśayaṃ nirasyati anumānam api tathaiveti kim anenoktena? na ca kṣaṇikatvādi pratyakṣasya viṣayo yenānumānatas tanniścayāt prādhānyaṃ tasya kalpyetety alaṃ bahunā | pratyakṣasyāpi paṭunaḥ pravartakatvāt kiṃ na prādhānyaṃ? nahi yogyatā yogyād vastuno 'nyā yā parokṣā satī tena niścetum aśakyānyena niścīyeta tanniścāyakaṃ tajjñānam anyat pramāṇaṃ sad anumānaṃ syāt | kintu yogyam eva vastu yogyatā, yathā ca pratyakṣasyārthasyaikaprakārā pratipattis tathācāryeṇa svayam evānyatra darśitam | atha yady api yogyatā yogyavastusvabhāvā tathāpi parokṣaphalasavyapekṣā parokṣeti | nanu phalasya parokṣatve sā kiṃ paramārthataḥ parokṣā kiṃ vā parokṣakalpā? tatra yadi parokṣaṃmate parokṣaiva tadā pratyakṣaparokṣayor ekātmatānupapatter bhinnaiva syāt | yathāmīmāṃsakānāṃkāryārthāpattisādhanā | atha parokṣaiva; kathaṃ punaḥ pratyakṣasvabhāvā parokṣaiva | tanniścayasya kartum aśakyatvād iti cet | yadi nāmābhyāsāt pūrvaṃ niścetum aśakyā tathāpy abhyāsadaśāpannena paṭīyasā pratyakṣeṇa svato 'pasāritabhrāntinimittena kiṃ na niścīyate? phalam api tasya dāhādi nātyantaparokṣam anyatra tatkṛtasya tasyānekaśo 'nubhavāt | ata evābhyāsena tat paṭutaraṃ jātam | na tu abhyudayādi dānacetanādikāryatvena niścitaṃ kenacid yena tatrāpy abhyāsāt tathāniścayaḥ syāt | yāvat ātyantaparokṣam eva | atas tadapekṣayā dānacetanāśakter aniścayo yuktaḥ | tad ayam artho yenāsakṛd vahnyāder dāhādyanubhūtaṃ sa tadā phalasya parokṣatvepi dāhādijananayogyam etad iti pratyakṣeṇa niścinoty eva | yathā cānabhyāsāvasthāyāṃ pūṃsaḥ kṛttimākṛttimamuktādipratipatteḥ paropadeśāpekṣaṇāt svato 'saṃbhavepi saty apy abhyāse sa eva puruṣaḥ puruṣāntaranirapekṣo muktādeḥ kṛttimādirūpatāṃ svayam eva pratipadyate | tathānabhyāsāvasthāyāṃ svatas tadyogyatāniścayepi abhyāsāditaḥ paṭimapratyakṣaṃ svayam eva tadyogyaṃ niścāyayiṣyatīti kiṃ nānumanyate | āha cātrabhartṛhariḥ"maṇirūpyādijñānaṃ tadvidāṃ nānumānikam" iti | kiñ ca na vyāptismaraṇam antareṇānumānaṃ pravartate | na cāgnyādi vastu dṛṣṭvā tatsādhyārthakriyāvāñchayā pravṛttau yad yad evam arthakriyākāri yathā mahānasādi dṛṣṭaṃ tadvastv iti pravṛtteḥ prāgvyāptismaraṇaṃ saty avādinā vadituṃ śakyata iti kathaṃ tatrānumānasya pravartakatvakalpanā na sāhasam | ataś caivaṃ yatas tādrūpyāvasāye pratyakṣaṃ nānumānasāpekṣamanavasthāprasakteḥ | yathā ca tasya pāṭavaṃ tādrupyaniścaye caritārtham upavarṇanīyam, tathā yogyatāniścaye kiṃ na varṇyata ity alam ativistareṇa |
294,i (HBṬĀ_294,i_295,i^1)
yat tu tac c"ānumeyatāṃ nātipatati" (40.19) tat svaparasaṃtānavartinīr buddhīr adhikṛtyoktam "anyatrānubhūtaviṣayebhya" iti vacanād iti | atra ca sarvatra samādhānaṃ dhīmadbhir eva vidheyam |
<295>
295,i (HBṬĀ_295,i^2)
ātmā "sādhyasādhanabhāvo" (41.20) gamyagamakabhāvaḥ | kṛtakatvādau "pāramārthikaṃ" (41.24) "sādhyasādhanayor dharmiṇiścabhedaṃ" (41.24) bhinnaṃ rūpaṃ "nālamba"te nāśrayate | kuto nālambata ity āha "sambandhe"(41.25)ti | paramārthabhinnānām akāryakaraṇabhūtānāṃ sambandhābhāve tathātvābhāvaprasaṃgāt | ekasminn arthe dvayoḥ samavāya "ekārthasamavāyo" (41.26)tra vivakṣitaḥ "kṛtakatvānityatve" (41.26) ādī yasya tasya | kṛtakatvam ādir yasya sāvayavatvādeḥ sādhanadharmasya | anityatvam ādir yasya sāvayavatvādeḥ sādhyadharmasya | "tasye"(41.27)ti samavāyasya | atraivāpecayahetum āha "samavāyād" i(42.2)ti | "ādi"(42.3)śabdād akāśadikkālamanaḥparamāṇūnāṃ saṃgrahaḥ | kathaṃ punaḥ kṛtakatvādeḥ śabdādau vṛttāv ātmādivrttir āsaṃjyata ity āha | "ya eva" "hī"(42.3)ti | "tasya" (42.5) samavāyasya | "na ca saṃyogavannānātvaṃ bhāvavalliṅgāviśeṣāt viśeṣaliṅgābhāvāc ca tasmād bhāvavat sarvatraikaḥ samavāya" (PPBh p. 172) iti vacanād ekatvenābhyupagamaḥ | athāpi syāt na samavāyād vṛttir api tu samavāya eva vṛttir iti tad apy avadyam | saṃbandhābhāvena bhāvoyaṃ vrttir iti kalpanāyā ayogāt | saṃbandhāntarakalpanāyāñ cānavasthāprasaṃgāt | yadi ca samavāyas tasya vrttir ātmādiṣv api tasya bhāvāt kathaṃ na tasya vṛttir iti tadavastho doṣa iti | "atha"(42.6)śabdaḥ pakṣāntaram avadyotayati | etasminn upagame gaḍḍapraveśe 'kṣitārānirgamvṛttānto jāta iti darśayann āha "saiva tarhī"(42.8)ti |
295,ii (HBṬĀ_295,ii)
abhūtvā yo na bhavati bhūtvā ca na vinaśyati sa "tadviparītarūpa"s tasya "yaḥ" "samāropas" tasya "vyavacchedaḥ" sa "viṣayo" (42.9) yasyās tasyāḥ | sā kim avaśyābhyupagamanīyā yenānyasyopagamo niṣidhyata ity āha "saiveti" (42.8) | paramārthena bhedo dharmiṇā sahety arthāt tadvatoḥ paramārthabhedavattvañ ca parābhiprāyeṇoktaṃ draṣṭavyam | "dharmiṇi" (42.11) śabdādau | taddharmatānapekṣāyāntu nityābhimateṣv api tau varteyātām iti bhāvaḥ | utpattivināśadharmatāyāḥ kalpanābuddheś c"āntarāle" ghāṭāmastakāntarālavartimāṃsapiṇḍāparanāma gaḍur iva "gaḍu"(42.11)r niṣphalatvāt tena | "vyatireko bhedas tadvatā" (42.12) |
295,iii (HBṬĀ_295,iii)
ayam abhisandhiḥ | yadi kṛtakatvādayo dharmā vyatirekiṇastava dharmiṇi pramāṇasiddhāḥ syus tadā satyām api tasya vastunas tathātāyāmajāgalastanavadanupayuktā api kena nāma nābhyupagamyeran | vastusvabhāvānām aparyanuyojyatvāt | kevalaṃ tad eva pramāṇasiddhatvaṃ na saṃbhavati pratyakṣapramāṇavādhitatvam eva lakṣyata iti |
<296>
296,i (HBṬĀ_296,i^1) (HBṬĀ_296,i^2) (HBṬĀ_296,i^3) (HBṬĀ_296,i^4)
atha kiṃ kalpanāniveśinaḥ kṛtakatvādayo dharmāḥ sādhyadharmam avabodhayanti yenāvaśyābhyupagamanīyāyā utpattivināśadharmatāyā eva tathāvidhabuddhinibandhanatvāt kim anyenety ucyata ity āśaṃkāyām abhyupagama evottaram ity abhiprāyavān āha "tathāhī"(42.12)tyādi | "sattāmātreṇa" (42.12) tanniścāyakajñānanirapekṣeṇa svarūpeṇa vastuna utpatteḥ prabhṛti sarvadeti veditavyam | "anavarataṃ" (42.14) satataṃ "taddharma"sya sādhyadharmasya "pratīti"s tasyāḥ "prasaṅgāt" (42.14) | kathaṃ nāma te tatpratītinibandhanaṃ bhavatīty āha "kiṃtv" i(42.14)ti | nanu vastvasaṃsparśitve vikalpasya kathaṃ vastunaḥ kṛtakatvādirūpatāpratītir ity āha "sa ce"(42.15)ti | "co" yasmād arthe | "tadrūpasya" (42.17) kṛtakatvādirūpasya vastuno 'saṃsparśepy agrahaṇepi | tadagrāhiṇaḥ kathaṃ tadadhyavasāya ity āha "paramparaye"(42.17)ti | "tadupādānatvāt" (42.18) kṛtakatvāt kṛtakatvādirūpabāhyopādānatvāt | "tasya" vikalpasyeti prakaraṇāt | nanu ca na kṛtakatvādayo dharmās tathāvidhabuddhinibandhanatveneṣyante kintv arthakriyākāritayā, tat kathaṃ tathāvidhavikalpasya tataḥ prasavaḥ | tasya tasya dharmasya vaiyarthyam ity āha "tadvyatiriktās tv" i(42.18)ti | "tu" śabdo yasmād arthe | tasmād abhūtvābhavanadharmaṇo bhūtvā cābhāvanadharmaṇo dharmiṇo "vyatiriktā" anye "tasyāḥ" "kalpanā"buddher "utpattis" tasyā "nimittaṃ" kevalaṃ "nimittamātram" (42.18) tadbhāvastayā | etad uktaṃ bhavati yadi kṛtakatvādiḥ dharmiṇo 'nyo na syāt tarhi kṛtakādibuddhir anubhavasiddhā nirnibandhanā syāt | na caivam ato 'sty etadbuddhikārī kṛtakatvādir iti tatkalpanā | tataś ca tanmātrakāritvaṃ parikalpanīyaṃ sādhīyaḥ | tathāpi tathāvidhād bhāvād anye te tannibandhanaṃ kalpyaṃtām ity āha "tadvaram" i(42.19)tyādi | yasmād evam anantaroktaṃ "tat" (42.19) tasmāt | tasya kṛtakatvāder yā kalpanā | "atraivedaṃ kṛtakatvādi nātmādiṣu" ity evaṃrūpā tasyā yannibandhanam abhūtvābhavanadharmatādi tad eva "tathāvidhavikalpaprasavanimittaṃ varam astu" (42.20) | hetum asyāniṣṭer āha "tasye"(42.20)ti | astu tadabhyupagamas tathāpi kathaṃ tasya vaiyarthyam ity āha | "tadabhyupagame ce"(42.21)ti | "caritārthā" (42.21) anyena niṣpāditaprayojanā "vyatirekavantaḥ" (42.21) tadvyatiriktāḥ kalpanānirmitāstu te saṃtu | tatra na kācid bādheti cārthāt sūcitam |
296,ii (HBṬĀ_296,ii^1) (HBṬĀ_296,ii^2)
syād etat — yadi vyatiriktānityatādidharmayogepi vastuna evāvasthāyitvādirūpaṃ vyavahartāraḥ pratipādayanti, tadā tasya bhūtvābhavanadharmatādyupagame tadupagame ca tasyaitadbuddhinibandhanatvasya yujyamānatvāc caritārthā vyatirekiṇo dharmā bhaveyur yāvatā vyatiriktānityatādibhāve tad eva vyavahartāraḥ pratipadyante | tat kathaṃ yad eva tatkalpanānibandhanam ityādyucyamānaṃ parabhāgaṃ puṣṇātīty āśaṃkyāha "avaśyañ ce"(42.22)ti | <297> "co" yasmād arthe | vyaktam etad ity asminn arthe vā | anityatāgrahaṇaṃ copalakṣaṇaṃ tena kṛtakatvādāv api yathāyogam eva tatpratyayaṃ "pratipadyante" (42.23) niścinvanti | kṛtakatvād anityatām anuminvanta iti prakaraṇāt | kasmād avastvātmānaṃ te tathā pratīyantīty āha "tasmād" anavasthāyīsvabhāvasy"ānurūpā" samīcīnocitā yā "arthakriyā" tad"arthitayā" "pravṛtteḥ" (42.24) pravartanāt | teṣām anumātṝṇām ity arthāt | atra viparyaye bādhakam āha "anyathe"(42.24)ti | vyatiriktānityatāyāṃ satyāṃ "nityatvāt" (42.25) sthiratvāt "tasya" śabdādivastunaḥ prastāvāt | "nityatvādi"(42.25)ti bruvāṇasyāyam āśayo bhinnanityatāyogepi vastuno nānyathātvaṃ tasyās tatrākiñcit karatvāt | kiñcitkriyāyāṃ vā bhedābhedādidoṣānuṣaṅgāt | bhedepi tato vyāvartamānasya tasyākāśāder iva nityatvavyavastheti vastuno "nityatvād"dhe(42.25)tos tasya nityatvasya vastuno yo "'vagamas" ten"ārthitve" nyāyaprāpte sati "ayam" anumātā anityaśabdādipadārtha"sādhyārthakriyārthī" — (42.25) "iti"s tasmāc "chabdādikaṃ" "nityam āśaṃkamānaḥ" (42.26) tad asaṃdehe 'numānāyogāt | tathā sandihānaḥ "kiṃ" kasmād vastuno "'nityatāvicāraṃ pratyāhitāsthaḥ" (42.26) kṛtatātparyārthaḥ | anityatāyās tadvyatiriktatvād tasya sthirātmatāniścayād eva tatsaṃśayapūrvakānityatāvicārasyaivāyogād iti bhāvaḥ |
297,i (HBṬĀ_297,i^1) (HBṬĀ_297,i^2)
"vyatiriktānityata"yeti kvacitpāṭhaḥ | tatra nityatve prayojye hetau tṛtīyā pratyeyā | vyatiriktāyām anityatāyāṃ vastunas tathā vicāro na yujyata iti pratipādya doṣāntaram api tasyāṃ darśayann āha "vyatiriktāyāṃ ce"(43.1)ti | "tatraiva" pratipannāyām anityatāyāṃ na vastuny apratipanna ity arthāt sūcitam | "tadvāreṇa" (43.2) vyatiriktānityatādvāreṇa | "pratipatte"(43.2)r vastunas tathātvajñānāt | vyavadhīyate vastvanenānityādineti "vyavadhis tena" (43.4) | vyavadhānaṃ vā vyavadhis tena "kim" (43.3) | "avyavahitasyaiva" bhinnānityatādivyavadhānaśūnyasyaiva varam astu pratipattiḥ | viśeṣahetum āha — "tenaive"(43.4)ti | vyatiriktānityatāprapipattāv api vastunas tathātvapratītiḥ kathaṃ yujyata ityādidoṣaśatam utpaśyan sotprāsam āha tad "etad" i(43.4)ti | "eṣo" (43.8)nantarokto doṣo "na" (43.8) bhavati | "tatsvabhāvatayā" (43.8) hetubhūtayā | "kathañci"(43.4)t kenacid rūpeṇa yo "bheda"s tasy"opagame kiñcitkalam utpaśyāmo" (43.10) notprekṣāmahe | yadi kathaṃcid bhedo na syād bhedādhiṣṭhānaḥ sādhyasādhanabhāvaḥ katham upapadyetety āha "sādhye"(43.10)ti | "api" (43.11) nyāyabalāyātāṃ saṃbhāvanām āha |
<298>
298,i (HBṬĀ_298,i^1) (HBṬĀ_298,i^2) (HBṬĀ_298,i^3_299,i)
sādhyadharmasya sādhanadharmarūpatopagame sati bhedopagame phalaṃ na kiñcid iti pratipādya saṃpratyekātmasādhyasādhanayor bheda eva na saṃbhavati | tat kathaṃ sa cetanopagamya iti pratipādayann āha "na ce"(43.11)ti | "kathaṃci"t kenāpi svabhāvena yo "bhedaḥ" (43.12) kṛtakatvānityatvayoḥ sa "na" yuktaḥ | kasmād ity āha "ekasmād" i(43.12)ti | yena dharmisvabhāvena tayor abheda iṣyate tasmād "ekasmāt svabhāvabhedāt tayo"(43.12)r dharmayor iti prastāvāt | yena svabhāvena "tayor" a(43.13)bhedas tenāpi na bheda eva yenāyaṃ doṣaḥ syāt | kintu tatopi svabhāvāt tayoḥ kṛtakatvānityatvayoḥ kathaṃcid bhedābhedau na bheda evābheda eva veti | yena svabhāvenābhinnāv iṣyete tadekasvabhāvād api "bhedavato"(43.14)r bhidyamānayoḥ | "tena" bhedāvadhinā svabhāvena "kathañcid abhedanimittam" (43.14) iti | yady abhedo neṣyate tadaikāntiko bheda eva syāt | sati caivaṃ pūrvako doṣa iti prāyeṇoktam || "tenāpy" a(43.16)bhedanimittenābhinnena svabhāvena kathaṃcid bhedanimittam iti prastāvād boddhavyam | "aparo 'bhyupagantavyaḥ" (43.25) | atrāpi yadi tena svabhāvena tayor abheda eva bhavet tadaikāntiko 'bheda eva tadā ca kalpanāv abhāsibhedanibandhanaḥ sādhyasādhanabhāvaḥ syāt tathā cāsmanmatānupraveśaprasaṅga ity āśayo 'vaseyaḥ | abhedanimitte bhedanimitte ca svabhāvāntare 'bhyupagate mābhūd aikāntiko 'bhedo bhedo veti punas tathābhūtasvabhāvāntarābhyupagamo nyāyaprāptaḥ | punas tatrāpy evam ity abhiprāyavānitiśabdahetāv abhiprāyavān āha ity "anantaive"(43.16)ti śabdo hetau | na kevalam avikalpakāyāṃ buddhāvaty"āpa"(43.16)śabdaḥ | "paraṃparā" (43.17) parapāṭiḥ | "tatkalpanayā" (43.28) bhinnābhinnasvabhāvakalpanayā "vipralambhante" (43.18) visamvādayanti | dūṣāntaram apy atropacinvann āha | "kathaṃcic ceti" (43.19) | bhedapakṣabhāvinā saṃbandhābhāvena sādhyasādhanabhāvāyogād ityādīnāṃ doṣāṇāṃ katham "anavasaro"(43.20)vasaro 'vakāśa evety arthaḥ | itopi bhinnābhinnarūpobhayadharmāsaṃbhava iti saṃkṣepeṇāha "yaś ce"(43.20)ti | "purodhāya" (43.20) puraskrtya vikalpabuddhyā ālambyeti yāvat kalpanāghaṭitasya pratiṣedhāt "pāramārthika" (43.24) ity āha | itiḥ tritayasyākāraṃ darśayati | trayo 'vayavā asyeti "tritayam" (43.20) |
298,ii
prakaraṇam upasaṃharann āha "tasmād" i(43.24)tyādi | "sa co"(44.18)ktarūpo 'nvayaḥ | "tasyā virodhād" a(44.20)nupapateḥ |
<299>
299,i
yathā cāyogas tathopariṣṭat sahakāriparvaṇi nirṇeṣyate |
299,ii (HBṬĀ_299,ii^1) (HBṬĀ_299,ii^2) (HBṬĀ_299,ii^3) (HBṬĀ_299,ii^4)
bhavato 'smād abhidhānapratyayāv iti "bhāvaḥ" (45.5) "kāryatvam" i(45.5)tyādinā tam evābhivyanakti | tadbhadānuvidhānam eva sādhyayann āha "candane"(45.23)tyādi | "ūrṇā" meṣaloma "bhedo" viśeṣaḥ | anenaitad āha — yady adṛśyaṃ tasya karaṇaṃ syāt tat katham akaraṇasyendhanāder bhedam anuvidadhyād iti | indhanabhedānuvidhānaṃ dhūmasya pratipādya vahnibhedānuvidhānaṃ pratipādayann āha — "alpe"(45.27)ti | alpaś ca mahāṃś cālpamahāntau tau ca tāv indhanavikārau ca tatkāriṇaḥ | prātipadikagrahaṇe na hi tadantasya grahaṇam iti | "ānmahataḥ samānādhikaraṇa" (Pā. 6.3.46) ityātvanna bhavati | "tadanurūpasyā"(45.27)lpamahato vā dhūmasya darśanād iti sambandhaḥ | adṛśyātmano 'gnyādisāmagryāṃ niyataṃ sannidhānam upekṣyāgnyāder eva kāryaṃ dhūma iti | etat sādhikām upapattim abhidhāyādhunā tanniyatasannidhānam eva tasya na yujyata iti darśayann āha "na ce"(45.28)ti | "co" vaktavyāntarasamuccaye | tasyāgnyādeḥ "kāryaṃ tatkāraṇaṃ" tadbhāvas "tattā" (46.1) | tasyaivādṛśyasya tadanantaraṃ bhāvān na dhūmaḥ syād iti bhāvaḥ | "co" (46.3)dṛśyakāryatvena samaṃ dhūmādikāryasya tulyopāyatvaṃ samuccinoti | "tasyā"dṛśyasya sataḥ tadbhāvānuvidhānam | "co" 'vadhāraṇe "samāna"(46.4)m ity asmāt parodraṣṭavyaḥ | atrāpi vṛkṣendhanayor api "tathābhāvakalpanāyāṃ tad evottara"(46.5)m iti | tadupalambhe pragupalabdhilakṣaṇaprāptam upalabdham upalabhyata iti | vṛkṣādibhāve niyatasannidher adṛśyātmanaḥ kutaścid indhanasya bhāva iti "punar" a(46.6)prathame "codye" parakīya "eva eva" vṛkṣabhedānuvidhānād indhanasya vṛkṣādisannidhāne 'dṛśyātmano niyatasannidhānatā yuktā, pratibandhābhāvāt "pratibandhe" (46.2)" ce"tyādi | vṛkṣādikāraṇatvaṃ tasya "vṛkṣādeḥ svahetor eva" (46.5) bījāder "bhāvadarśanād i"(46.5)ti parihāraḥ | tatrāpy adaśyātmano niyatasannidher ityādicodyaparihārayor ābhīkṣūnyenānavasthānāt paryavasānaṃ na syāt | tataś caikasyāpi niyatakāryatvaṃ na syād ity ākūtam | yadi va tasyāpy adṛśyasya bhāve niyatasannidhānanaparamadṛśyaṃ kāraṇaṃ kiṃ na kalpyate? nyāyasya samānatvāt | tathātrāpy evam ity "anavasthā" na vyavasthitaḥ kāryakāraṇabhavo bhaved ity arthaḥ | athavā "tatrāpi" (46.5) vṛkṣādau "tathābhāvakalpanāyām" (46.5) dṛśyabhāvakalpanāyāṃ pareṇa kriyamāṇāyāṃ tad evottaram indhanāder vṛkṣādibhedānuvidhānāt | na ca vṛkṣādisannidhāne niyatasannidhānatā yuktetyādi | nāpi vṛkṣādikāraṇatvam adṛśyātmano vṛkṣādeḥ svahetor eva bījāder bhāvadarśanad iti <300> ca | uttīryate 'niṣṭapakṣād anenety uttaram etat | bījādibhāve niyatasannidher ityādau "punaś codye" (46.6) ca parasya sa eva bījādibhedānuvidhānād ityādy anaṃtarokto 'smākaṃ "parihāraḥ" (46.6) paracodyapratividhānam | "anavasthā" (46.6) cānantaraṃ vyākhyāteti | "etene" (46.6)ndhanādeḥ svahetor eva vṛkṣāder bhāvadarśanād ti vacanasāmarthyāt, yasya yasmād bhāvo dṛśyate tasya tatkāraṇatvam iti pratipāditena | yasyā eva sāmagryā agnīndhanāder utpattis tasyā eva taddrśyatvam upajāyata iti | "ekasāmagryadhīnatā" (46.7) tayor niyatasannidhānanimittaṃ sāpi "pratyuktā" pratyākhyātā kasyacid bhāve vijñāyamānasyaiva tatkāryatvavyavasthāsiddheḥ | tadbhāve 'nupalabhyamānasya tu tatkāryatvakalpanāyām atiprasaṃgād iti bhāvaḥ | atraiva vaktavyāntaraṃ samuccivann āha "tad" i(46.7)ti | tasyādṛśyasy"ānvayavyatirekānuvidhānāt" (46.7) | "tad" a(46.8)dṛśyam | "tac cā"(46.8)nvayavyatirekānuvidhānam | nimittābhāvam evāvedayann āha kāryeti (46.10) | satsvanyeṣu kāraṇeṣu samartheṣu kāryam abhavattadutpattau kāraṇāntaram apekṣaṇīyaṃ pratipādayati | na tu bhavad eveti samudāyārthaḥ |
300,i (HBṬĀ_300,i^1) (HBṬĀ_300,i^2) (HBṬĀ_300,i^3) (HBṬĀ_300,i^4)
saṃprati tatkāraṇatvam upetyāpi nāsmatpratijñātasya kācit kṣatir iti pratipādayitum āha "bhavatv iti" (46.12) | "yato" (46.14) vahnyādeḥ kāraṇatvahāneḥ agnyāder anyasyāpi bhāvaḥ bhāve dhūmaṃ prati kāraṇatvena kathaṃ na agnyādeḥ "kāraṇatvahāniḥ" (46.14) | kathañ ca tanniścayena pravṛttau na visamvāda ity āśaṃkyāha tasya | abhyupagamanīyadṛṣṭāntadvāreṇāmumarthaṃ draḍhayann āha "nahī"(46.15)tyādi | "dṛṣṭa"sya kāraṇasya "hāna"m abhāvo na hy akāraṇatvena pratītasya kāraṇatvahānir ity arthaḥ | "tasya" dṛṣṭakāraṇasya "kāryaṃ taddarśanāt" (46.16) | "atatprāpti"(46.16)r dṛṣṭakāraṇāprāptiḥ prasajyata āpadyate aneneti prasaṅgāpādanam atiśayitaḥ prasaṅgo "'tiprasaṃgas" ten"ālaṃ" (46.16) na kiñcit | nanu ca tadbhāve bhāvas tadabhāve 'bhāvaś ca kāryadharmāv imau tat katham ayam eva kāryakāraṇabhāva uty ucyate | kāryabhāva iti tu yuktaṃ vaktum iti | satyam etat kevalam etasmin kāryadharme kathite kāraṇadharmopi svabhāve bhāvo bhāvanaṃ bhāvo bhāvayitṛtvaṃ sattayābhisambandhayitṛtvaṃ svābhāve cābhāvo 'bhāvanam abhāvayitṛtvam anutpādayitṛtvaṃ yat tallakṣaṇaḥ sujñāno bhavatīty ācāryeṇaivam uktam anenāpy evaṃ vyākhyātam | <301> tenāyam arthaḥ — arthāntaratve sati yaḥ prāgbhāvī svānvayavyatirekāv anuvidhāpayati tat kāraṇam | yaś ca paścādbhāvyanvayavyatirekānuvidhāpanānvyavyatirekānuvidhānalakṣaṇaḥ "kāryakāraṇabhāva" (46.22) iti | yad vā kāryakāraṇabhāvaniścayahetutvād ayam eva tathoktaḥ | tathā hi kāryagatābhyām eva tadbhāvabhāvatadabhāvābhāvābhyāṃ tayoḥ kāryakāraṇabhāvo vibhāvyate | asati kāraṇatve tadbhāvābhāvayos tadbhāvābhāvāv eva na bhavetām iti | nāyam evam ayam eva kāraṇabhāvo nāma anya eva dviṣṭhaḥ sambandho 'stīty āśaṃkyāha "sa hīti" (46.23) | "hi" yasmād arthe | "tābhyāṃ" (46.23) tadbhāvabhāvatadabhāvābhāvābhyām | svarūpeṇāsvīkṛtakāryakāraṇarūpayor agnidhūmayoḥ dūṣaṇāntaram anvacinvann āha "svabhāvena ce"(47.1)ti | "tasya" (47.4) apūrvasya rūpasya tena niṣpādyamānasya | "tato" (47.4)kāryakāraṇarūpābhyām | nahītvāyarthāntarasyatva samarthanam | tatas tasya "tato" (47.9)rthāntaratvāt | "pūrvake" (47.9) iti kāryakāraṇabhāvasambandhena kriyamāṇāt rūpāt prāgbhāvinī vahnis tasya dhūmarūpe "tadbhāvaḥ" (47.13) kāryakāraṇabhāvaḥ tayos tādrūpyepi kāraṇabuddhāv asyopayogān na vaiyarthyam ity āha — "karye"(47.13)ti | "api" (47.14) nyāyataḥ sambhāvanāṃ darśayati | katham avasīyate nārthāntaranimitte ity āha "tasye"(47.14)ti | tasya tābhyām arthāntarasya "tathāvidhasya" (47.16) tadvivekenāpratibhāsinaḥ | "api" (47.16) vyaktim ity etad asminn arthe | sarvaṃ sarvatra gṛhītam itīṣṭaṃ dharmam atikrāntaḥ prasaṅgo "'tiprasaṅgaḥ" (47.16) | tasyānupalabdhilakṣaṇaprāptatvād viśeṣaṇāsiddhoyaṃ hetur ity āha "anupalabdhī"(47.16)ti | kim avaśyam upalabhyamānena tena tadbuddhihetunā bhāvyaṃ yenaivam ucyata ity āha "na hī"(47.18)ti | "tadbuddhī" (47.18) kāryakāraṇabuddhī | "asya" (47.19) arthāntarasya "tayoḥ" (47.19) kāryakāraṇabuddhyoḥ | na cānvayavyatirekānuvidhānam aviduṣas tadbuddhī bhavata iti buddhistham | upapattyantaram atraiva samuccinvann āha "na ce"(47.19)ti | "svaviśiṣṭapratyayanibandhanaṃ" (47.20) svoparaktajñānanibandhanam | "kāryakāraṇabuddhyo"(47.21)r vikalpātmikayor iti prakaraṇād draṣṭavyam | tadbuddhinibandhanatvepi tasya katham avaśyam upalakṣaṇam ity āha "nahī"(47.22)tyādi | "co" (47.24) vaktavyāntarasamuccaye | "kāryakāraṇābhyām"
301,i (HBṬĀ_301,i^1) (HBṬĀ_301,i^2)
a(47.24)gnidhūmābhyām "arthāntarasya" (47.24) bhinnasya | kāryakāraṇabhāvarūpasya sattvasya sabandhāntarasadbhāvāt kathaṃ na ghaṭata ity āha | "sambandhe"(47.25)ti | tasmāt kāryakāraṇābhāvasaṃbandhād anyasya tenāpy arthāntareṇa sambandhena sahāsya kathaṃ saṃbandha iti paryanuyoge saṃbandhāntaraṃ kalpanīyam | punaḥ paryanuyoge punas tatheti "anavasthā"(47.25)prasaktis tataḥ | na caivaṃsambandhāntaraṃ parikalpyate | kiṃ tarhi kāryakāraṇabhūtavastukāryakāraṇākhyasambandhayor <302> akāryakāraṇabhāva eva sambandha ity āha "kārye"(47.26)ti | "tadbhāvasya" (47.27) kāryakāraṇabhāvasya bhinnasya kalpitasya tato 'sahabhāvitvāt | "kāryakāraṇakāle" (47.27) kāryakāraṇabhūtavahnidhūmādivastukāle | tayoś caikakālikatvaṃ kuto yenaikajanakatvaṃ syād iti | atra gajanimīlikāṃ kṛtvaitad uktaṃ draṣṭavyam | "sa ca" (48.3) kāryakāraṇādhyavasāyaḥ | bhavatv asau kalpitaviṣayas tathāpi bhinnasambhavaḥ kathaṃ na bhaved ity āha — "kalpite"(48.4)ti | tadvyavasāyasya kāryakāraṇatāvyavasāyasya | "tasya" bhinnasya kāryakāraṇabhāvasya | mābhūt kalpitaviṣayoyaṃ tadavasāya iti hi tasya kalpanā sa cet tathāvidha aiṣitavyaḥ kiṃ teneti bhāvaḥ | kiṃ kalpyamānosau tadbhāvaḥ kiṃ kāryakāraṇabhāvābhyāṃ sahitābhyāṃ janyate āhosvidekaikeneti pakṣayor ādyaṃ pakṣaṃ kṣapayann āha "kāryeti" (48.5) | kāryeṇa janyamānaḥ kāryabhāvaḥ syāt | kāraṇena janyamānaś ca kāraṇabhāva ity abhipretya "katham i"(48.6)ty āha | pratyekajanyamānatāyām api kāraṇam uddiśya nirūpayann āha — "yadā ce"(48.6)ti | "paścā"(48.8)cchabdāpekṣayā tu svakāryasyeti vibhaktivipariṇāmena yojyam | atasarthapratyayayogenaṣaṣṭhī prāpteḥ | "tat" tasmād "ubhayoḥ" (48.9) kāryatadbhāvayoḥ |
302,i (HBṬĀ_302,i^1) (HBṬĀ_302,i^2)
nanv ekasāmagryadhīnataivānayoḥ sambandha iti kathaṃ parasparāsambandha ucyata iti cet | na, kāryeṇāpi samam asya kāryakāraṇabhāvasya saṃbandhasya prakṛtatvāt sūktam idam | ekasāmagryadhīnateṣṭau ca tad utpatteḥ pūrvaṃ kāraṇaṃ na kāraṇaṃ syāt | tvanmate tadyogāt tadavyavasthiter yoyam aprāptatvād iti doṣo draṣṭavyaḥ | "kārya"sya dhūmādeḥ "kriyā" (48.11) karaṇaṃ "kathaṃ" | "tadapekṣaṃ" (48.13) taddhūmādikriyāpekṣam | "asya" (48.12) vahnyādeḥ asattvān mā sma tajjanayata, kā no hānir ity āha "tadbhāvaś ce"(48.15)ti | tadbhāvaḥ kāryakāraṇabhāvaḥ "saṃbandhaḥ" | kāraṇābhāvād anutpannāśvaśaśaviṣāṇā yathā na kathaṃ tadbhāvasambandho bhavitum arhatīty āśayaḥ | saṃpratyakṣaṇikapakṣam abhyupagamyāha — "akṣaṇikatvepīti" | pratyayahetuḥ kāryakāraṇabuddhihetur vā nātivartate | yadi hi tadāśritaṃ syāt tadā tatra tathāvidhaṃ bodhaṃ vidadhyād anyathāsati viprakarṣābhāvāt sarvatra tadbuddhiṃ janayen no vā kvacid apīti bhāvaḥ | idaṃ punar atra sādhu dṛśyate | ayaṃ khalu kāryakāraṇabhāvaḥ kāryakāraṇayor vastunor varttamāno nāṃśena vaṃśadaṇḍavad vartate akhaṇḍarūpatvāt | kāryābhāvaḥ kāraṇābhāva iti prāpter anekarūpatāpattiprasakteś ca | pratyekarūpakāryatvena vartamānaś ca yathākāryakāraṇayoḥ kāryakāraṇabuddhī janayati tathā pratyekaṃ janayet | sati caivaṃ vahnāv eva dhūmāpekṣayaiva kāryakāraṇabuddhī prasajyeyātāṃ tathā dhūmepi tadvahnyapekṣayaiva kāryakāraṇabuddhī prasajataḥ | mā sma vā kāryakāraṇayor api <303> bhūtām iti | tadekaprahāranihate 'pi sambandhe 'sminn imām īdṛśīṃ sūkṣmekṣikāṃ kurvatābhaṭṭārcaṭenakatham ayaṃ sthavīyān doṣo na darśita iti na pratīmaḥ |
303,i (HBṬĀ_303,i)
nanu yaḥ kila kāryakāraṇalakṣaṇasaṃbandhāntaravaśāt kayościd vastunoḥ kāryakāraṇarūpatām upaiti taṃ pratyetad ucyamānaṃ śobheta | asmākaṃ tu kāryasamavāyaṃ kāraṇatvaṃ kāraṇasamavāyitvaṃ ca kāryatvam icchatām ity anantaroktā doṣā na kiṃcid upaghnantītinaiyāyikavacanam āśaṃkya tadabhimānam apy unmūlayann āha — "samavayīti" | samavāyikāraṇasyaiva kapālādeḥ | tatraiva ghaṭādikāryasya samavāyāt | "co" yasmād arthe | "nimittakāraṇaṃ" kulālādi | "asamavāyikāraṇaṃ" kapālasaṃyogādiḥ | tayor na kāryasamavāyostīti na kāraṇaṃ syāt tataś cāvyāpitvaṃ lakṣaṇadoṣa iti sāmarthyād darśitam | kāryalakṣaṇasyāpy akāryasya "veti" "vā"śabdo 'piśabdasyārthe | tatsamavāyaḥ kāraṇasamavāyaḥ | samavāyikāraṇa eva kapālādau samavāyaḥ kāryatvaṃ na nimittāsamavāyikāraṇayor iti saptamyantaṃ padadvayam iha sambandhavyam, kapālādisamavāyina eva ghaṭāder udayopagamāt | tataś ca nimittāsamavāyikāraṇāpekṣayā ghaṭādikaṃ kāryaṃ na syād ity atrāpi avyāpitaiva darśitā |
303,ii (HBṬĀ_303,ii)
idānīṃ sādhāraṇaṃ dūṣaṇam upadarśayann āha "tasya ce"ti | "tasya" samavāyasya "co" vaktavyāntarasamuccaye | anyathātvavyākhyānam atra sāhasam iti nānūdyatepi | vyaktibhedavivakṣayopayuktakārye vā "sarvatra"śabdaprayogāt | "sarvatra" kāryakāraṇabhūte vastuni | "aviśeṣād" aviśiṣṭarūpatvāt | "parasparam" anyonyaṃ vahner dhūmo dhūmasyāpi vahniḥ | kāryaṃ kāraṇaṃ ca syāt, samavāyasya kāryatvakāraṇatvalakṣaṇasya viśeṣād ubhayas tādrūpyamatād rūpyaṃ vā na samaṃ syād ity evaṃ vaditur abhiprāyaḥ | athavā sarvatra kāle vastuni akāryakāraṇabhūtepi | sarvatra vā aṃtaśo mahāsāmānyasya sattāyāḥ samavāyabhāvān na samavāyabhāvo vibhāvitaḥ | kiṃtvaviśeṣa evānūdita iti draṣṭavyam |
303,iii (HBṬĀ_303,iii^1) (HBṬĀ_303,iii^2_304,i)
nanu nāviśiṣṭaḥ samavāyaḥ kāryatvakāraṇatvalakṣaṇatveneṣṭo 'smākaṃ kiṃtu pūrvottarabhāvābhāvaiśiṣṭa ity āśaṃkyāha "pūrveti" | pūrvottarakālāvacchinau padārthau pūrvottarāv uktau | tayor yau bhāvābhāvau, pūrvabhāva eva yad uttarasya bhāvaḥ | tadabhāva eva yo 'bhāvo 'bhavitṛtvam, purvasyāpi yaḥ svabhāva eva bhāvo bhāvanaṃ sattayābhisaṃbandhakatvaṃ svābhāva eva ca yo 'bhāvo 'bhāvanaṃ samaṃ abhāvayitṛtvaṃ tadviśeṣaṇaḥ samavāyaḥ kāryakāraṇalakṣaṇam | etad uktaṃ bhavati yo 'rthāntaraṃ svānvayavyatirekāv anuvidhāpayati, yaś cārthāntarasyānvayavyatirekāv anuvidhatte eva anvayavyatirekānuvidhāpanā nvayavyatirekānuvidhāyinī vastunī viśeṣaṇe yasya samavāyasya sa tadviśeṣaṇaḥ | <304> kāryakāraṇatvalakṣaṇatveneṣṭa iti na sarvatra tathābhāvaprasaṅga iti | anyathā vyākhyānaṃ tv abhāvaśabdasya duryojyatvāt sāhasamitī nānūdyatepi | etan niṣedhayann āha | "ayukteti" | hetum āha "tad" iti | "tena" bhāvābhāvavatā pūrvottarakālena vastunā"saṃbandhād" avidyamānasambandhatvāt | ayam artho viśeṣaṇaṃ vyavacchedakaṃ bhavati | tatra kena saṃbandhena tathābhūte ca vastuni samavāyam imam avacchinto yena tadviśeṣaṇaṃ syāt | evam eva ca tathātve sarvaṃ sarvasya viśeṣaṇaṃ syād iti |
304,i
nanu viśeṣaṇaviśeṣyabhāva eva sambandhaḥ | na ca sambandhena sambandhāntarānusaraṇaṃ śreyaṃ ity āśaṃkyāha "niratiśayasyeti" | niṣkrānto 'tiśayo vyavasthitarūpād viśeṣo yasmān niṣkrānto vātiśayāt | tasya kenacid atiśāyayitum aśakyasyety arthaḥ | nityatvāc ca niratiśayatvam iti buddhistham |
304,ii (HBṬĀ_304,ii^1) (HBṬĀ_304,ii^2)
evaṃ brūvāṇaś caivam abhipraiti viśeṣaṇena tāvad atiśāyake nāvaśyabhāvyam anyathā sarvaṃ sarvasya viśeṣaṇam āpadyeta | tatrānityasya kaścid atiśayam ādadhat kiñcid bhaved api viśeṣaṇam | yadi tatrāpi so 'tiśayaḥ kiṃ tato bhinna utābhinnaḥ, yadi bhinnas tasya kim āyātam athābhinnas tasyaiva tarhi karaṇam āpatitam iti kaścin na paryanuyuñjīta, na tu pūrvāparakālayo ravicalitatadrūpasya nityasyeti | saṃprati te yady avaśyaṃ viśeṣane asyaiṣṭavye iti nirbandhas tadaitat yuktarūpam ity upaga...arbham upadarśayann āha "tayor eva" veti | "vā"śabdo 'bhyupagataṃ pakṣāntaraṃ darśayati | "tayor" anvayavyatirekānuvidhāpanānvayavyatirekānuvidhāyinos "tadviśeṣaṇayos" tatsamavāyaviśeṣaṇatvenābhimatayos tallakṣaṇatā kāryakāraṇalakṣaṇatāstu | tayor eva pramāṇopapannatvād itarasya ca tadbādhitatvād ity āśayaḥ | "iti"r anantaroktaṃ pratyavamṛṣati | "evam abhiprāyavatā" vārtikakṛteti prakaraṇāt | agnīndhanādy eva sāmagrītyantarnītaniyamaḥ samāsaḥ kartavyo 'ta evāmūṃ niyamam asahamānasya bhinasāmagrīvādino matam āśaṃkya tannirākurvann āha "na ce"ti | anyathā kuto 'sya pratyākhyānagranthasyotthānaṃ syād iti | "svarūpata" "evāpara"sāmagrīnirapekṣeṇaiva rūpeṇa | "kārye" (48.23) janayitavye "yataḥ" (47.26) śaktivyāghātāt | "anyatre"(48.26)ti | nipāto 'nyavacanosti tenānyad ity ārthaḥ |
304,iii (HBṬĀ_304,iii_305,ii)
sāmagry api janayantī kiṃ sāmagryantarasavyapekṣā janayaty athānapekṣā | yadi sāmagryantarasāpekṣā tarhi saivānvayavyatirekābhyāṃ janikā syād ādyasāmagryāstu janakatvaṃ harītakiṃ prāpya devatā recayantīty anena tulyaṃ syāt | yadyanirapekṣā tadvadabhāvopi svahetulakṣaṇasāmarthyas tannirapekṣa eva kiṃ na janayatīty api dūṣaṇam iha draṣṭavyam | na ca sāmagrī tato bhedenopalabhyate | na cāsyā anupalabdhilakṣaṇaprāptatā yuktetyādy api pūrvavaddraṣṭavyam |
<305>
305,i
"anvayo" 'nvetṛtvam anvīyamānatvaṃ ca "vyatireko" vyatirecayitṛtvaṃ vyatiricyamānatvaṃ ca tāvā"tmānau" yasya tasya (49.11) |
305,ii
"ye" (49.18) mīmāṃsakādayaḥ | "tam" a(49.18)nvayaniścayam |
305,iii (HBṬĀ_305,iii)
"tasya svakāraṇāvyabhicāradvāraka" (49.27) ity ācakṣāṇo yasyārthāntarasya yenānvayaḥ sakalalokasākṣikaḥ so 'vaśyaṃ tajjanyas tatkāraṇajanyo veti pratipādayati ata eva "kāryakāraṇabhāvād vā" ity atrāpi tena samaṃ tatkāraṇena samaṃ vā kāryakāraṇabhāvād iti veditavyam iti | tatra svabhāvahetvādau viparyayeṇa bādhakapramāṇavṛttyādy eva darśitaṃ tat tu katham "anvayaniścaya" "ukta" (51.1) ucyata ity āśaṃkyāha "svabhāve"(51.2)ti | "viparyaye" (51.2) sādhyaviparyaye hetor "bādhakaṃ" viparītotthāpakaṃ yat "pramāṇaṃ" tasya "vṛttyā" (51.2) sādhyasādhanayoḥ tannibandhanatvāt | anvayaniścayasyeti prakaraṇāt | uttaratrāpy evaṃ draṣṭavyam | tadbhāvasiddheḥ tanmātravṛttisiddhes taddhetukatvāt | asadvyavahārasya hi dṛśyānupalabdhimātre vṛttau siddhāyāṃ deśakālānavacchedena yatra yatropalabdhilakṣaṇānupalabdhis tatra tatrāsadvyavahārayogyatetyanvayaniścayapravṛtter "nimittāntarābhāvasādhakapramāṇatas tadbhāvasiddhihetukatvāc ce"(51.4–5)ti uktam | "te" na kāraṇavyāpakānupalabdhī |
305,iv (HBṬĀ_305,iv)
"tasye"(51.15)ti sādhyābhāve hetvabhāvasya | "tadbhāvasiddhi"(51.19)s tatsvabhāvatāsiddhis tataḥ "tādātmyatad" "utpattilakṣaṇe" nimitte yasya "pratibandha"sya pratibaddhatvasya tasya "niścayāt" (51.22) | tasmād utpattis tatkāraṇād votpattis tadutpattir abhipretā | "anupalabdhyoḥ" (52.2) kāraṇavyāpakānupalabdhyor iti prakaraṇāt | kadā punas tadviśeṣaṇaṃ nopekṣituṃ śakyata ity āha "yade"ti (52.3) | "upādatte" (52.4) nidarśanīyatvena svīkaroti pratipādaka iti prakaraṇāt | "asiddhatvād" i(52.8)ti | saṃdigdhāsiddhatvād iti draṣṭavyam | "tat" (52.12) sādhyābhāve 'bhāvakhyāpanam | tādātmyatadutpattisiddhau hi plavamānākārāyāḥ sādhyābhāve sādhanābhāvapratipatter utpattir ity āśayaḥ | amum evārthaṃ "tathā" (52.15) hītvādinā prasādhayati | phalavacanasya kāryaśabdasya napūṃsakaliṅgatvād asati bahuvrīhāvajahalliṅgatvāc ca "kārya"(52.21)m iti nirdeśovārtikakārasyāvasātavyaḥ |
305,v (HBṬĀ_305,v)
"anupakārikā" (52.23) akiñcitkarī | "adarśanamātrā"(52.23)t pratibandhavirahitād vipakṣe 'darśanāt kevalāt | "tadasaṃbhavaṃ" (52.23) vyatirekāsambhavam | tam eva <306> "tathāhī"(52.27)tyādinopapādayati | sādhyābhāvād anyasya tadanupalabdhikāraṇasyābhāvāt ekatra sthitasyāpi tadanupalabdhirastīty abhāva eva kiṃ na bhavatīty āśaṃkyāha "deśe"tyādi | "ādi"śabdātkālasya parigrahaḥ | "tatra" (53.3) dharmiṇi "saty api" (53.3) vidyamānepi "hetau" "anupalambhamātrasya" (53.4) upalambhavirahamātrasya | na tathāvidho vyatireko 'bhipreta ity āha — "tathāvidhasyai"(53.5)veti |
306,i (HBṬĀ_306,i^1) (HBṬĀ_306,i^2)
nanv adarśanamātrād vyatirekam icchatām uktena nyāyena tadasaṃbhava eva darśitaḥ | pratibandham antareṇa darśanamātrād anvayam icchatāṃ tu na tadabhāvo bhāvito 'vaśyadarśayitavyaś cāsau "avinābhāvaniyamo 'darśanānna na darśanāt" (Pra.Vā. 3.30) ity atrābhidhānād ity āśaṃkyānantarodita evāyam artha iti darśayitum āha "anvayaniścayo" (53.7)pīti | "tenāpi" (53.8) pratibandhanibandhanānvayaniścayavacanenāpi | "darśananibandhanam iti" (53.8) sapakṣe darśanamātranibandhanam iti prakaraṇāt draṣṭavyam | "asyāpy" a(53.9)nvayasyāpi | na darśanamātrād anvayam icchāmo yenaivam abhidhīyate | kiṃtu bhūyodarśanād ity āśaṃkyāha "na ceti" (53.12) | evam upalakṣaṇatvād asya nādarśanamātrād vyatirekam icchāmo 'pi tu bhūyodarśanād ity api draṣṭavyam eva | "bhūyodarśanagamyā hi" (Ślo.Vā. anu.12) ity asya śeṣanirdeśenāpi gamayitum aśakyatvād "vyāptir" a(53.13)nvayātmiketi draṣṭavyam | bhavatopi mahānasamahāhradādau bhuyodarśanādarśanābhyāṃ kim anyad vyāptinimittam astīty āha "asatī"(53.14)ti | pratibandhanibandhanābhyām eva tābhyāṃ sā siddhyati nānyathety anena darśitam | "kvacid" deśe "bahulaṃ" (53.14) pracuraṃ yathā bhavati "tathā" "dṛṣṭānāṃ" (53.14) sāhacaryeṇopalabdhānām āmalakatvakaṣāyarasatvādīnāṃ | "anyathātvasyāpi" (53.14) ksīrāvasekādinā madhurarasatvādibhāvasyāpi sambhavāt | sambhāvanāyā avakāśaṃ darśayituṃ "tad asaṃbhave" (53.15) iti | "tasyānyathātvasyāsaṃbhave" 'bhāve | evam upalakṣaṇatvād asya sādhyabhāve bhūyodarśanepi na vyatirekātmikā vyāptiḥ siddhyati | kvacid bahulaṃ sādhyābhāve 'bhāvinām upalambhepy anyathātvasya saṃbhavāt | tadasambhavabādhakapramāṇābhāvād ity api draṣṭavyam | tathāhi madhurarasatvābhāve 'mbhastvasya sādhanadharmasyābhāvaḥ sādhyadharmiṇaḥ sāmudrād ambhaso 'nyatra sarvatra dṛśyata iti bhūyodarśanepi lavaṇodadhāv evānyathātvaṃ dṛṣṭam iti | anyathāmbhastvam api mahārṇavāmbhaso madhuratvasādhye samyagdhetur abhyavagantavyaḥ prasajyeta | bādhakābhāvāt kāryavyāpyābhāvavyatireke sati syātārvāgdarśibhir aśakyaniścayatvenālakṣaṇatvād asya sādhyābhāve hīty alaṃ bahunā |
306,ii (HBṬĀ_306,ii_307,i)
tādātmyatadutpattilakṣaṇa"pratibandhadvayaniścayo" ya eva sa "copāyaḥ" (54.12) "sā viparyaye bādhakapramāṇavṛttiḥ" iti vacanāt "pratyakṣānupalambhasādhanaḥ" <307> iti vacanāc ca darśitaḥ | "iti"(54.13)s tasmāt "pṛthag" "noktaḥ" (54.13) bhedenanokta ācāryeṇeti prakaraṇāt |
307,i
pratibandhasiddhāv api kathaṃ kāraṇavyāpakānupalabdhyor anvayavyetirekau prasiddhyata ity āśaṃkya etad evopapādayann āha "tathāhi"(54.14)tyādi | kāryavyāpyābhāvavyatireke sati kiṃrūpe tasminn ity āha "tallakṣaṇa" iti | tatkāryasvabhāvātmani pratiṣedhapratiṣedhasya vidhirūpatvād ity abhiprāyaḥ | "vyatiricyate" asaṃbhavati | kathaṃ vyatiricyata ity āha | "kārane"(54.14)ti | "anyathe"(54.16)ti yadi tadvyatireke na vyatiricyata iti |
307,ii (HBṬĀ_307,ii)
tadanu "tādātmyatadutpattyor avinābhāvavyāpikayor" iti purastād uktaṃ kathaṃ punar adhunā "tādāmyatadutpattyor" "avinābhāvena" "vyāptayor" "bhāvād" i(55.25)ty ucyata ity āśaṃkyāha "kṛtakam" i(55.26)ti | ubhayavyāptitvād ity arthaḥ | "prāg" "evoktam" i(55.30)ti — "avinābhāvavaikalyaṇ ce"tyādinā pūrvam uktatvād ity uktam | "yadi ve"(56.1)tyādinopapattyantaram api darśayati | kāryahetuprasaṅgāt "kāryād" "apy" "anyad" (56.1)ty uktam | rohiṇyā rohiṇīnakṣatrasya āsattir udeṣyamāṇāyāḥ pratyāsannatā tasyāḥ "klṛptiḥ" (56.14) kalpanājñānam iti yāvat | "sāpi" (56.14) tatkalpanā "uktatvād" i(56.16)ty etaj jātīyaṃ pratyuktatvenoktam arthād ity arthaḥ |
307,iii (HBṬĀ_307,iii^1) (HBṬĀ_307,iii^2)
kathaṃ punas tasyās tadudayānantaram udayo 'vaśyaṃbhāvī saṃgacchata ity āśaṃkyopasaṃhāravyājenāha "tasmād" i(56.16)ti | "nakṣatracakrasye"(56.16)ti kṛttikākhyasaptatārāvṛndasyeti prakaraṇād avaseyam | "saṃkrāntiḥ" (56.16) pūrvāvasthānadeśāt saṃkramaṇam abhivyaktyavasthāprāptir vā tasyā hetur eva "kālavyavadhānene"(56.17)ti kiyatkālakṣepeṇeti draṣṭavyam "kalpayitavya"(56.17)s taddhetutveneti prakaraṇāt | anena tatrāpi pratibandhasadbhāvo darśitaḥ | nīḍānupaghāte satyanutrastānāṃ gṛhītāṇḍānāṃ pipīlikānām ekadigabhimukhānāṃ sañcaraṇaṃ dṛṣṭvā yad varṣānumānaṃ tad apy asati pratibandhe sa ghaṭate tasmāt tatrāpīyam eva gatir iti darśayituṃ "yathe"(56.17)tinā darśayati | itarathā vivādādhyāsitasattvād asya kathaṃ dṛṣṭāntarūpatopapadyeta | "bhūtānāṃ" (56.17) pṛthivyādīnāṃ "saṃkṣobho" (56.17)vasthāviśeṣaḥ | ya eva tathābhūtapīpilikāsaṃkṣobhahetuḥ sa eva katipayakālavyavadhānena paścātkālabhāvino varṣasya hetur ity artho 'rthād draṣṭavyaḥ | kāraṇakāraṇatayā ca hetur draṣṭavyo 'nyathā cirātītaṃ kāraṇam iṣṭaṃ <308> syād eṣṭavyam vā | "iti"(56.18)s tasmāt "hetoḥ" kṛttikodayasya hetor yo "dharmaḥ" (56.18) katipayakālātyayena rohiṇyudayopādānakāraṇaśaktiprabodhādhānenānyathā vā yajjanakatvaṃ tadanumānena | itthaṃbhūtalakṣaṇāceyaṃ tṛtīyā | "kalpayitavyā" (56.18) rohiṇyāsatti kalpanety abhisambandhāt strīliṅgena nirdeśaḥ | dṛśyatvaviśeṣaṇānavacchinnānupalabdhir "anupalabdhimātram" (56.20) | "abhāvāyogād" i(56.22)ty abhāvaviṣayatvāyogād iti draṣṭavyaṃ "taddvāreṇa" (56.24) viruddhopalabdhimukhena | evaṃ bruvāṇaḥ saiva virodhagrahaṇakālapravrttā dṛśyānupalabdhir idānīṃ smaryamāṇābhāvasādhanī | tatsmārakatvena copalambhasyāsyaikajñānasaṃsargivastvantarānavacchinnasyānupalabdhirūpatā ata evoktaṃ "prayogaḥ kevalaṃ bhinnaḥ sarvatrārtho na bhidyate (Pra.Vā.2.90)" ity abhipraiti | atra ca yathā prajñākaraguptena parākrāntaṃ tathāsmābhirdharmottarapradīpe darśitam iti nehocyate | "anyathā" (56.25) yadi taddvāreṇānupalabdhiprayogo neṣyate | "aniṣiddhā"nyabhāve saty apratiṣiddhānivāritopalabdhir yasyānyabhāvepi sā tattvata ity arthaḥ | "abhāvāsiddher" a(56.25)bhāvāniścayād abhāvāyogād iti yāvat |
308,i (HBṬĀ_308,i_308,ii^1)
samudāyasya sādhyatvāt katham asau sādhya ity āha "avayava" (57.5) iti | sambandhyantarasyānupādānāt |
308,ii (HBṬĀ_308,ii^2) (HBṬĀ_308,ii^3) (HBṬĀ_308,ii^4)
kasyāsau svabhāvo 'vasātavya ity āha "sādhyeti" (57.6) | tanmātrād anvayitvam api tasya saṃbhāvyate | tato viśiṣyata ity āha "yo hīti" (57.17)" |" yadi nāma na vyabhicāras tathāpi kasmād viśeṣaṇaṃ nopapadyate ity āha "saṃbhava" (57.22) iti | paramatamapekṣata iti "paramatāpekṣam" īkṣikṣamibhyāṃ ce(Pā.Vā 470)ti karmopapade 'ṇaḥ | parepi kim evam eṣitaro na bhavaṃti yena tanmatāpekṣam idam ucyate ityāha "naiyāyike"(57.25)ti | "vegā"khyasaṃskāravatā "dravye"ṇa mudgarādinā yaḥ "saṃyogā"(58.4)khyo guṇas tasmād avayaveṣu ghaṭādidravyārambhakeṣu kapālādiṣu, "karmāṇi" kriyābahuvacanena vyāptim upadarśayati na tu bahutvasaṃkhyām eva | saṃyogasyaikye kriyāyā apy ekasyā bhāvāt | yathā vegavat sūcyādisaṃyoge kuvalayadale āme vā ghaṭe, tathāpi kriyāpraṇālikayā dravyanāśo 'sty eveti | "tebhyaḥ" (58.4) karmabhyaḥ | "avayavā"(58.4)nāṃ taddravyārambhakāṇāṃ dravyārambhakasaṃyogapratidvandvīvibhāgākhyo guṇa utpadyate | "tato" (58.4) vibhāgāt saṃyogavināśo dravyārambhakasya saṃyogasya vināśaḥ | tataḥ saṃyogavināśāt | tenāvayavasamyogenāsamavāyikāraṇena yad ārabdhaṃ dravyaṃ tad vinaśyati | dvedhā hi dravyasya nāśo vaiśeṣikādibhir abhyupeyate āśrayavināśād asamavāyikāraṇavināśāc ca | atra cāsamavāyikāraṇasyāsya saṃyogasya vināśāt | <309> kāryagrahaṇena tu vāstavaṃ rūpam anūditam | na tu tadārabdhaṃ cākāryañcāsti yad vyavacchidyate | yadi vā kāryatvenaiva tan naśyati | yat kāryaṃ tad avaśyaṃ nāśadharmakam iti pratipādayituṃ "kārya"(58.5)grahaṇam | āhetyabhisambandhād dvitīyayā nirdeśaḥ | samavāyabalād vṛttau tasyaikarūpatvād viśeṣābhāvo vivakṣitaḥ | kṛtakatvānityatvayor ekatve kathaṃ gamyagamakabhāvo bhede tasyopapatter ity āha "darśaneti" (58.23) | "kṛtakatvānityatvayor" dharmayor yo "bhedaḥ" pṛthaktvaṃ tasy"āvabhāsaḥ" sa vidyate yasyām sā ca sā kalpanā ceti tathā | dharmabhedam avabhāsayatīti vā tathā | sā ca sā kalpanā ceti tathā | itthaṃ padasaṃskāraṃ kṛtvā paścād abhūtvābhavandharmakabhūtvābhavandharmakavastudarśanabalotpannā ca sā kṛtakatvānityatvadharmabhedāvabhāsikalpanā ceti vigrahaḥ kāryaḥ | saiva "dvāra"m u(58.27)pāyas tena | sādhakapramāṇābhāvād bādhakasadbhāvāc ca na tatkalpanā yuktimatīti bhāvaḥ | evaṃ sādhyasādhanabhāvopapattāv api tatkalpyatām | yadi tad eva vyatiriktam anityatvādi tatsādhyām arthakriyāṃ prāptuṃ hātuṃ vārthibhiś cintyate tad api nāstīti darśayitum āha — "kalpayitvāpīti" (58.28) "vastvātmana eva" (58.28) taddharmisvarūpasyaiva | hānopādānaviṣayatayā "cintyatvād" (58.29) vicāryatvāt | kathaṃ tasyaiva cintyatvam ity āha — "arthakriye"(58.28)ti | kaiścintanīyatvam ity āha — "tadarthibhi"(58.29)r iti | tām arthakriyām arthayantīti tathā taiḥ | arthakriyā ca tadāyattā ata evopeyārthina upāyam evānusaraṃtīti | etad evacāryavacanena saṃspandayann āha — "tad" "uktam" i(58.29)ti | yasmād evam evaitan nānyathā "tat" tasmād uktam ācāryeṇa | san hi śabdārtho 'sadvyāvṛttiḥ śabdārtha iti yaḥ "pakṣabheda"(59.1)s tena taṃ hetūkṛtya ye śabdārthānnāpahnuvate tair "vastv eva" (59.2) śabdādikam eva | vyāvṛttiḥ śabdārtha iti vādibhir apy arthāt vyāvṛttam eva vastu tathā pratipādyata iti teṣām api vastucintanam | athavā śabdārthamanapavadadbhiḥ sadādipakṣabhedena sattvenāsattvena ca vastv eva cintyata ity arthaḥ | kasmād "vastv" "eva" "cintyata" ity ātyāśaṃkāyām "atrahī"ty uktam | "hi"r yasmāt | "atra" (59.2) vastuni | yady apy atra vidhau sāmānyādirūpe vyāvṛttau ca prasajyapratiṣedhātmani phalodayo na "pratibaddha"(59.2)s tathāpi kiṃ tathātvena cintyate ity ata āha "artheti" | "ṣaṇḍhasya" (59.4) suratamācaritum akṣamasya tṛtīyaprakṛteḥ | "rūpaṃ" ca vai"rūpyaṃ" ceti dvandvaikavadbhāvaḥ tatra kāminyā vṛṣasyantyāḥ "kiṃ parīkṣayā" (59.4) vimṛṣyāvadhāraṇena |
<310>
310,i (HBṬĀ_310,i)
nanu yadi vastutaḥ kṛtakatvānityatvayos tādātmyam tarhi vastunaḥ kṛtakatvaniścaye 'nityatvam apy aikātmyān niścitam eveti katham anumānāvatāra ity āśaṃkyopasaṃhāravyājenāha — "tasmād" i(59.6)ti | yasmāt tasyaiva vastunas tāpyamavaśyaiṣitavyaṃ tasmāt | "dṛṣṭā" "api" "bhāvāḥ" "kenacid" "ātmanā" "niścitās" "tadanyenātmanā" "anumānato" niścīyanta iti saṃbandhaḥ | "dṛṣṭāḥ" sākṣātkṛtā "bhāvāḥ" śabdādayo dharmiṇaḥ | "kenaci"(58.6)t kṛtakatvādinā rūpeṇa, kiṃbhūtena? "tasmāt" kṛtakād "anyad" akṛtakaṃ tasmād "vyāvṛttena" | "kathañcid" abhyāsapāṭavādiprakāreṇa "tadanyenā"nityatvādinā "tadrūpam" anityarūpaṃ yan na bhavati tasmād "vyāvṛttena" (59.7) | anena vyāvṛttyabhedena vyāvrtterbhedo darśitaḥ | kṛtakatveneva yadi tenāpy ātmanā te tadā niścetuṃ śakyāḥ katham anumānān niścīyanta ity āha (59.8) "aniścīyamānā" iti | aniścaya eva kuta ity āha | "bhrāntī"(59.7)ti | bhrānter vibhramasya kāraṇaṃ nirantarasadṛśāparāparotpattir avidyā ca tasya sadbhāvāt |
310,ii (HBṬĀ_310,ii_310,iii)
atha yadi tadānīm aniścitarūpeṇa samaṃ tasya niścitasya rūpasya pratibandho nāvasitas tarhi katham asambaddhadarśanāt tanniścayo bhavitum arhatīty āśaṃkāyām anumānaṃ viśiṣṭam āha "niścite"(59.8)ti | "pramāṇāntarato" (59.8) viparyaye bādhakāt pramāṇāt | "pratibandhāvasāyaḥ" "purovartī" pūrabhāvī yasyānumānasya tasmāt (59.9) itis tasmāt "tasya" (59.12) vināśasy"ārthāntaranimittatayā" "tanmātrānanvayitve" |
310,iii
yasmād evaṃbhūtā sattā tatsamavāyo vā anityatā "ata eva" (59.16) kāraṇāt ātmādāv evaṃbhūtasattāsamavāyayor abhāvād iti bhāvaḥ |
310,iv (HBṬĀ_310,iv)
athāstv evam kiṃ nacchinnam anena tāvadviśeṣaṇenāsmābhir atatsvabhāvatā vināśasyākhyātā tāvataiva caritārthāḥ sma iti saugatamatam āśaṃkya svasiddhāntābhyāsavyāmohāpasmāraḥ paraḥ prāha — "vināśa" "iti" "ca" (59.16) "iti" | itir vināśaśabdaṃ pratyavamṛṣati | tena vināśaśabdenety arthaḥ | prāgabhāvādibhedena bhāvābhāvasyānekavidhatvāt viśinaṣṭi "pradhvaṃsābhāvalakṣaṇam" i(59.17)ti | "kṛtakatvam a"(59.17)pi bhavadbhis tadātmakam eva manyate tato 'yuktam atatsvabhāvatāpratipādanam iti ca punar āśaṃkya para evāha — "kṛtakatvam" iti "tu"(59.17)r bhinatti "manyāmahe" (59.17) ity abhisambandhyate | "tathāvidhasya" (59.20) pradhvaṃsābhāvalakṣaṇasya | "hetumat tayā" (59.17) virodhād anupapatteḥ | kathaṃ punar virodha ity āha "svayam" i(59.20)ti | evaṃ bruvāṇas tadupapattyanabhidhānakāraṇaṃ darśayati | "pratipitsavo" (59.23)nutiṣṭhāsavaḥ | "mudgarādeḥ" (60.1) sakāśād udaye 'pi "tasya" (60.2) pradhvaṃsābhāvasya |
<311>
311,i (HBṬĀ_311,i^1) (HBṬĀ_311,i^2)
"bhāve" (60.2) vināśo vastuni | "anupayogād" (60.2) avyāpārāt | atādavasthyam anityatvaṃ tasya ca tadavasthatvāt katham anityatvam ity arthaḥ | yadi nāma tadbhāve tatpūrvāvasthitarūpān na vicalati tathāpi tadviśeṣaṇau sattāsamavāyau tasyānityatā vyavasthāpyata ity āha "avicaliteti" (60.4) | avicalitamanāpannānyathābhāvaṃ rūpaṃ yasya tasya sattāyām āha — sāmānyasya samavāyasya caikatvenātmāder api tathābhāvo bhaved iti bhāvaḥ | "vināśa iti ca bhāvābhāvaṃ pradhvaṃsalakṣaṇaṃ manyāmaha" iti yatpareṇoktaṃ tad avadyaṃ pratipādya "kṛtakaṃ tv iti ca" yad uktaṃ tad api dūṣayann āha svakāraṇe(60.6)ti | samavāyasyaikatvenātmāder api tathābhāvaprasaṅgenaivam anicchatopi na siddyatīty āśayaḥ | amum evārthaṃ vidhimukhena sādhayann āha "abhūtveti" (60.8) "varṇyate" (60.8) lokaneti śeṣaḥ | anenaitad darśayati vṛddhavyavahāro hi śabdārthaniścayabhūmiḥ | kṛtakatvaśabdena caivaṃvidha evārtho 'bhidhīyate vṛddhair iti | prākpadhvaṃsābhāvayos tadviśeṣaṇarūpatām upetya prāgdūṣaṇam uktam | saṃprati tu tām api vighaṭayann āha "na ce"(60.8)ti | etac ca pūrvam eva vyākhyātaprāyam | "tad" "eva" (60.10) abhūtvābhavanaṃ bhavitṛtvaṃ kṛtakatvam astu | evaṃ tulyanyāyatayā cābhavanam anicchato 'nityatā na siddhyati | bhūtvābhavanopagame vā sthirasvabhāvatayaivānityatāstv iti abhiprāyavatoktam "asthiratvabhāvatā ce"(60.10)ti | yadi vā tasmād anenāsthirasvabhāvataiva bhāvasyānumātavyeti yad utpattyabhidhānapūrvakam upasaṃhṛtiḥ tadabhiprāyeṇaivam uktam | "kṛtakatvasya" "vyabhicāraḥ"(60.16) sādhyarahitā vṛttir anaikāntikatvam iti yāvat | pratiṣedhyasyāvaśyaṃbhāvitvasya yadviruddhaṃ anavaśyaṃbhāvitvam tena yadvyāptaṃ hetvantarāpekṣitvaṃ tasyopalabdhiḥ "viruddhavyāptopalabdhir" i(60.19)ti ca viruddhavyāptopalabdhyaprasaṅga iti draṣṭavyam paropagamena pakṣadharmatāsiddheḥ | yatra hi vyāptir vāstavī pakṣadharmatā tu paropagamasiddhā sa prasaṅgahetuḥ | yatra tu tritayaṃ pramāṇasiddhaṃ sa svatantro hetur ity āśaya eṣaḥ |
311,ii (HBṬĀ_311,ii)
"tasya" (60.20) "ca" parimitasya hetoḥ "tadāśrayasya" (60.21) raṅgāśrayasya vastrādeḥ | upadhātakaḥ pratyayo "vidhurapratyayas" tadupanipātena nāvaśyaṃbhāvitety anavaśyaṃ bhāvitety arthaḥ | "punaḥ" śabdena rāgād vināśaṃ (60.22) bhinatti | "taddhetusannidhe"(60.24)r vināśahetusannidheḥ "prāk" (60.24) | ta evopadhātakā vināśakāḥ syus tataś ca sahetuko vināśaḥ siddha ity asyābhiprāyaḥ |
311,iii (HBṬĀ_311,iii^1) (HBṬĀ_311,iii^2)
"takāraṇānāṃ" "ca" (60.27) "svakāraṇāyattasannidhitvād" ity eva saṃbaddhyate | "sannihitānām" "api" vināśahetūnāṃ saṃbandhīnīmāni virodhīni <312> śaktivibandhakāni yogipiśācādīni teṣām "apy" "ānantyāt"(60.28) | "tadbhāve" (60.28) teṣāṃ virodhināṃ sadbhāve | "tacchaktipratibandhāt" (60.28) tasya nāśahetoḥ śakter upaghātāt | yadi te taddhetavas tair avaśyaṃ tatphalair bhāvyam ity āha "nāvaśyam" i(60.28)ti | itir hetau "sāpekṣo 'pi" (60.29) haridrādivastre dravyāpekṣopi kiṃ na syād iti praśne bauddhīyaṃ vacanaṃ "syād" (61.2) "yadi" "tathopalabhyete"(61.2)ti | "tathā" (60.3) sarvagatatvena | "yady" "evam" i(60.3)ti paraḥ | "anyathābhāva"(61.4)sya kvacid abhavanasya "śaṃkā" saṃdehas tayā "nādhātavyo" (60.4) "na" karaṇīyo bhavadbhir iti ca prakaraṇāt | anenaitad paro darśayati sarvatropalabdhasyānyathābhāvaśaṃkaiva bhavataḥ prekṣāvato na yuktā kevalam anena vyājena nūnaṃ parasiddhāntasyānavadyatayā manaḥkheda eva tvayā kriyata iti | "kiṃ punar" i(61.5)ti siddhāntī | sāmānyaviśeṣākārābhyāṃ praśnaḥ kiṃpunaḥśabdena nipātānipātasamudāyena darśitaḥ | "samastavastuvistaravyāpī" (61.5) sarvavastubāhulyavyāpī "jñānāloko" (61.5) yasya bhavataḥ sa tathā | yathā tu vastuvistaraśabdasiddhis tathā purastād abhihitam | "tathābhāve" (61.6) sarvavastudarśitve vā kasyaciddhetukṛto vināśo dṛṣṭaḥ | sarvasyaiva tādrūpyamanivāritam iti āha — "kasyacid" i(61.6)ti | "tu"r avadhāraṇe "hetvāyattajanmanām" (61.7) kāraṇāntarādhīnotpattīnāṃ vastrarāgādīnām "anyathāpi" "darśanād" (61.8) apītatvenāpy upalabdher hetoḥ "upajātā"(61.8)nyathātva "śaṃkā" prakaraṇād vināśasyābhāvasaṃdeho yasya puṃsas tathā san | anenārthāntarānubandhini vināśo sādhye kṛtakatvasya saṃdigdhavipakṣavyāvṛttikatvenānaikāntikam āha | "kṛtakam" "api" "cāyam" (61.9)ityādinā tu sādhāraṇānaikāntikaṃ darśyati | "bhāvābhāva"(61.10)śabdena pradhvaṃsābhāvo vivakṣitaḥ | tasyaiva svaniṣpattāv apekṣitaparavyāpāratvena kṛtakatvāt | tathātveneṣṭatvāc ca | nityatopagame kāraṇam āha "tadvināśa" (61.10) iti | tasya bhāvābhāvasya pradhvaṃsalakṣaṇasya vināśe "bhāvasya" pradhvastasy"onmajjanamā"virbhāvas tasya "prasaṃgāt" (61.10) prāpteḥ |
312,i (HBṬĀ_312,i_313,i)
syād etan nityaṃ sattvādiprasaṅgena nāhetukaṃ vastunām ujjanam | na ca ghaṭāder bhāvasya tadvināśavināśonvayavyatirekābhyāṃ kāraṇatvenāvagato 'pi tu kulālādir eva | tat kathaṃ vināśavināśe tadunmajjanamāsaṃjyamānamabhajamānaṃ na syād iti | tad etad avadyam | tathāhi ghaṭābhāvavyāvṛttir <313> eva ghaṭo ghaṭavināśaś ca ghaṭabhāvavyāvṛttir iti ghaṭābhāvasyābhāve ghaṭarūponmajjanāsaṃjanaṃ jyāya eveti |
313,i
atraivopacayahetum āha "na ce"(61.11)ti | "sa" (61.14) nāśo 'hetuḥ san "tasya" (61.14) pradhvaṃsābhāvasya "kathaṃ jāyeta" (61.14) janitum arhati |
313,ii (HBṬĀ_313,ii^1) (HBṬĀ_313,ii^2)
"bhāṣānāṃ" (61.17) vastūnām "ayaṃ" vināśākhyo "dharma" "aikāntiko" '(61.17)vaśyaṃbhāvī | anenaitad darśayati — naiva kṛtakatvaṃ nirviśeṣaṇaṃ sādhanam asmābhir abhidhīyate yenaivaṃ syāt kintu vastutvaviśeṣaṇenāvavicchinnaṃ tato vastutve sati yatkṛtakatvaṃ tadavaśyaṃbhāvināśam ity ārtha iti | "kutaḥ puna"(61.17)r ityādinā siddhāntī pratividhatte kṣepe kimaḥ prayogān na kutaścid ity arthaḥ | "etad" i(61.18)ti bhāvānām avaśyabhāvī vināśa iti | "teṣāṃ" bhāvānām "anyathātvasya" (61.18) avināśitvasyānupalabdher etad avasitam iti prakaraṇāt | "bhavann" "api" (61.18) vidyamānopi | "ātmādeḥ" (61.18) "sattāyā" "anivartaka" (61.18) ātmādyabhāvasyāsādhakaḥ "katham" "anyatra" (61.18) vastuṣu "anyathābhāvam" avināśitvaṃ "nivartayati" (61.19) niṣedhayati | ātmādyupanyāsena caitad darśayati | yady avināśitvānupalambho 'vināśāśitvābhāvaṃ sādhayati tarhi viśeṣābhāvād ātmādyanupalambhopi tadabhāvaṃ sādhayet | na cāyam apīti dṛṣṭāntavighaṭanaṃ parasyāśaṃkamāna āha "tasye" (61.19)ti | "tasya" ātmādeḥ ātmanas tāvad rūparasādipratyayānām ekānekatvasādhakasyābādhitapratisandhānaviṣayatvāder anumānāt | "ādi"(61.18)śabdasaṃgṛhītasya ca digādeḥ pūrvāparādipratyayāder anumānata iti buddhistham | "iti"nā (61.19) vaktavyasyākāraḥ kathitaḥ | "tatrāpy" "anumāne" (61.20) tatsattvasādhake |
313,iii (HBṬĀ_313,iii^1) (HBṬĀ_313,iii^2)
nanu yasyānupalabdhis tasyābhāva evety abhidhātari ko 'yam upālambhaḥ | vipakṣepi hetor vṛttyadarśaṇe 'bhāvasiddhyavirodhāt; ātmādes tv anupalabdhir evāsiddhā tato nābhāvasiddhir iti | sādhūktaṃ bhavatā kevalaṃ "tatrāpī"(61.20)tyādi bruvato 'bhiprāyo na samyagvyajñāyi | ayaṃ khalv asyāśayaḥ | tāvaddhetor vipakṣe 'nīkṣaṇaṃ na kṣamate abhāvaṃ vibhāvayituṃ, yāvad yady annopalabhyate tat tan nāstīti na sidhyati | sati caivamātmādyanupalabhyamānam asatsiddham iti pramāṇapratikṣiptaṃ kathaṃ anumānasya viṣayaḥ syāt? tad uktaṃ "vyāpto hetor anāśraya" iti | yadi vānupalambha eva pratibandhaśūnyaḥ kevalo 'nupalambho deśakālaviprakṛṣṭeṣu kathaṃ tathābhāvam avabodhayet? yatas tena siddhivipakṣā hetuvyāvṛttir ātmādeḥ sattvam anumāpayed iti | "prayogabhaṅgyaiva" (61.25) prayogavinyāsenaiva "prasaṅgenā"(62.1)nuṣaṅgena prastāveneti yāvat | <314> sādhyadṛṣṭāntadharmiṇoḥ "samānaḥ" (62.3) sadṛśo hetusadbhāvalakṣaṇo "dharmaḥ" (62.3) pratipādyatayā "yasya" (62.3) prayogasyāsau sadharmā, samānasyeti yogavibhāgāt samānasya pakṣādiṣv iti vaktavye parigrahād vā sa bhāvas "tasya" "bhāvo" (62.3) bhavato 'smād abhidhānapratyayāv iti kṛtvā rūpaviśeṣaḥ | tayor eva "visadṛśo" (62.4) hetusadbhāvāsadbhāvalakṣaṇo "dharmaḥ" pratipādyatayā "yasya" "tasya" "bhāvaḥ" (62.5) aśeṣasya sādhyadharmiṇaḥ sādhyadharmaṇovānyatra sarvatra sādhye hetor vyāptir vivakṣitā | na tu sādhyadharmaṇo 'nyatra dṛṣṭāntadharmiṇi pravṛttena sarvopasaṃhāreṇa gṛhyamāṇā vyāptir "bahirvyāptiḥ" tasyā "nirāsaḥ" (62.1) |
314,i (HBṬĀ_314,i_314,ii)
nanu ca sattvalakṣaṇe svabhāvahetau sādhyadharmiṇy api viparyaye bādhakapramāṇavṛttyāpi vyāptir grahītuṃ śakyata iti | naitad apekṣayā hetor anyatra vṛttyapekṣayā kiṃcid yenedam āsajyeta | kiṃtu kāryahetoḥ sarvasya svabhāvahetuviṣayasya cāvaśyam anyatra avṛttir apekṣaṇīyā | tadarthaṃ anyatrānuvṛttir ity āśaṅkitam iti kin na bhavān vyācaṣṭe | ācāryasya ca sattvahetūpanyāsānantaraṃ yathā "ghaṭādaya" (62.9) ity udāharaṇadarśanāt tu tvadīyaṃ vyākhyānam apavyākhyānaṃ lakṣyata iti nirbhartsanāmāśaṅkyāsyācāryasyānyadṛśam abhiprāyam udghāṭayann āha "yathā" "ghatādaya" (62.9) iti | "yasya" (62.9) puṃsaḥ | kiṃ punas tatra smṛtyādhānārthaṃ dṛṣṭāntavacanam, na tu dṛṣṭāntamātrapratipādanārtham ity āha — "dṛṣṭānte"(62.11)ti | anena puruṣaviśeṣaṃ prati etad ācāryeṇeti nāsmadvyākhyānasya kiṃcid avadyam iti darśayati |
314,ii
vibhaktivipariṇāmena sambandham eva "sarvasminn" i(62.16)ty anena darśayati |
314,iii (HBṬĀ_314,iii)
bahir evadhyāptir "bahirvyāptis" tām | "te" (62.23) "nirastā" "bhavanti" (62.25) iti sambandhaḥ | "yady apī"(62.24)ti nipātasamudāyo viśeṣābhidhānārthābhyupagame | "tāvate"(62.24)ti sādhanadharmasya sādhyadharmeṇānvayadarśanamātreṇeti | "asya" (62.24) sādhanadharmasya "tathābhāvasya" sādhyenānvīyamānatvasya "abhāvāt" (62.24) | pratibandham antareṇa tadabhāve 'pi tadbhāvāvirodhād iti bhāvaḥ | "itiḥ" (62.25) hetau | "tasya" pratibandhasādhakasya pramāṇasya "smaraṇāya" (63.3) | "dharmaviśiṣṭaḥ" (63.4) siṣādhayiṣitadharmaviśiṣṭo "dharmī" (63.5) śabdādiḥ | "tasyāḥ" (63.6) sādhyadharmaviśiṣṭadharmipratipatteḥ | vyāptipradarśanapūrvake pakṣadharmapradarśane 'bhidhāya pakṣadharmapradarśanapūrvake vyāptipradarśane 'py āha — "tatpūrvikāyāṃ" "ce"(63.8)ti | "tatpūrvikāyāṃ" pakṣadharmapradarśanapūrvikāyāṃ "vyāptau" (63.8) <315> pradarśyamānāyāñ ceti śeṣaḥ sarvopasaṃhāreṇa vyāptigrahaṇe plavamānākārāyāḥ pratipatter ubhayatrāviśeṣānmukhabhedamātreṇaitad uktam ity avaseyam |
315,i (HBṬĀ_315,i)
sādhyanirdeśaḥ "pratijñā" (63.24) tasyāḥ "prayogaḥ" (63.24) prayuktiḥ sa "na darśitaḥ" (63.24) sādhyanirdeśo na kṛta ity arthaḥ | "pratyakṣa"(64.12)grahaṇaṃ pramāṇopalakṣaṇaṃ draṣṭavyaṃ tena tabhisrāyāṃ rātrau prāktanādiviprakṛṣṭe deśe karpūrorṇādigandhaviśeṣāddhūmaviśeṣam anumānato niścityāgniviśeṣam anuminvato 'pi saṅgrahaḥ | "pratijñāprayogarahitād" i(64.16)ty avadhāraṇaphalapradarśanam etat |
315,ii (HBṬĀ_315,ii_315,iii)
atrārthitaiva karṇam āgatya buddhisthaṃ prakāśayati ya piśācī sā kila "karṇapiśācikā" (64.18) |
315,iii
liṅgasya pakṣadharmānvayavyatirekātmano gamakasya "anusaraṇaṃ" (65.12) niścayanam | "itiḥ" (65.14) hetau | "upahasati" (65.14) tattām adhirohati | kim upahasatīty āha — "yat" "tad" i(65.14)ti lokoktiś caiṣā | kathaṃ tatspardhāsyocyata ity āha tat "tulyatvād" i(65.15)ti | "asya" (65.15) anumātuḥ | "kramasya" (65.15) samānādhikaraṇaṣaṣṭhy eva vā |
315,iv (HBṬĀ_315,iv)
"tadvacanasye"(65.23)tyādinā pūrvaṃ svayaṃ kāraṇam abhidhāya ācāryoktaṃ kāraṇaṃ darśayituṃ paraṃ praśnenopakramayati "kasmād" i(65.13)ti | yadi pratijñāprayoge 'pi sā śaṅkā tarhi kiṃ tenety āśaṅkya para evāha "anitya" (66.13) ityādi | "tunā" (66.13) pratijñāprayogapakṣaṃ viśinaṣṭi "asati sādhyanirdeśa(66.9)" ity evābhisambadhyate | "hetu"ś ca "viruddha"ś ca "anaikāntika"ś ca teṣāṃ "pratītiḥ" (66.14) niścayo na syāt | idam eva dūṣaṇaṃ tena samuccitam | atraiva dūṣāntaram api samuccinvann āha | "hetoś" "ce"(66.17)ti | svapakṣaviśeṣaṃ darśayann āha | "sati" "tv" i(66.18)ti | "yavate"(66.27)ti tṛtīyāntapratirūpako nipātaḥ kintv etasyārthe vartamāno atropapatteḥ | tasmin iva tadvat "viṣayaḥ" sādhyalakṣaṇa "upasthāpyate" (67.3) upanīyate "yene"(67.3)ty arthakathanam etat | upasthāpyate yena puruṣeṇāsau tathā, viṣayasya tatheti tu vigrahaḥ | tenānirdiṣṭaviśeṣeṇa "kenacid" "vinā" (67.4) kathaṃ punas tena sādhyam upasthāpyata ity āśaṃkāyāṃ yojyaṃ — "pratijñādvāreṇeti" | (67.3)
<316>
316,i (HBṬĀ_316,i^1) (HBṬĀ_316,i^2)
evaṃ tāvad anena vyākhyātam | kecit punar anyathāpy etad vyācakṣate | upasthāpyate prakāśyate "yena" (67.3) vacanena "tena" "vinā" (67.3) | ayam api "prameyasyopadarśanam antareṇa" (69.24) ity "atropadarśana"śabdena vacanam eva vyākhyāsyati na tu puruṣam | tad api agnir atrāgnimānayaṃ sāgnir ayam ityādirūpeṇānirdiṣṭaviśeṣaṃ vivakṣitam ity ataḥ — kenacid ity uktam iti "kāryiṇo" (67.5)rthinaḥ | arthitvaṃ cānvayabrāhmaṇāprāptyādinā draṣṭavyam | "mūlyaṃ" (67.6) niṣkrayaṃ "mṛgayate" (67.6) prārthayate | itas tataḥ pārvaṇaśrāddhādibhojī dvijaḥ "parvabrāhmaṇaḥ" (67.6) | amum eva dṛṣṭāntaṃ vivṛṇvann āha "yathe"(67.6)ti | "dakṣiṇā" (67.7) atra prakaraṇād bhojanānantaraṃ dānaṃ draṣṭavyam | "anyadā" (67.7) arthaviśeṣāprāptikālād anyasmin kāle | prārthanāpūrvakam itas tato bhojanaśīlat"aurdhvarathyikaḥ" parvabrāhmaṇasadṛśasya caitad viśeṣaṇaṃ caraṇam | "śrāddhādī"(67.8)ty atrādigrahaṇād upanayanasamāvartanādiparvasaṅgrahaḥ | arthitvamātrepi naitad vacanaṃ tasya sambhāvyata iti taṃ viśeṣayann āha — "śraddhālu"(67.8)m iti | "śraddhāluṃ" śraddhāvantam | anena śraddhānuviddham evārthitvaṃ kāryaśabdena vārtikakṛto vivakṣitam iti darśayati | "ghṛtapuraḥ" (67.8) khādyaviśeṣas taṃ prati | sopi mahyaṃ pracuro dātavya iti viruktena darśayati | "rūpyaṃ" (67.9) pracurataratāmnālpatararūpyaghaṭito dravyaviśeṣaḥ | dakṣiṇāyaṇādau ca prāyeṇa rūpakeṇa vyavahāraḥ | "dadā"ty abhisambandhād dvitīyā | "tena" (67.9) evaṃvādinā parvabrāhmaṇena |
316,ii (HBṬĀ_316,ii)
nanūktam etad yathā parārthe 'numāne liṅgaṃ parasmād eva pratyeyam iti tatpunas tvayā na apahastitam iti āśaṃkāyāṃ yad "asmadvacanād apī"(67.17)ty uktam | tad vyākhyātuṃ "kiṃ ce"(67.11)tyādinopakramate "kiṃ ceti" ca bruvāṇo niyataṃ vaktavyāntarasamuccaye | arthād ācāryasyābhipreta iti darśayati na tv asyaiva vaktavyāntarasamuccayārthaḥ "kiṃca"(67.11)śabdaprayogo ghaṭate | yad api bravīṣītyāder asmadvacanād apītyācāryavacanāntaravyākhyānaparatvasya vyaktatvāt | athavāyaṃ nipātānipātasamudāyaḥ kiñcaśabdo 'sya vivakṣitaḥ kintu cakāraḥ apiśabdasyārthe | tena kim apīty uktaṃ bhavati | tato 'yaṃ vākyārtho yad api kim api bravīṣīti | evaṃ ca bruvatā lokoktir anukṛteti | "tadvacanasya" (67.18) liṅgavacanasya, "anusariṣyati" (67.20) tad eva liṅgam iti prakṛtatvāta | "aṅga"(68.1)śabdo 'trādhyeṣāmantraṇe | "kiṃ"(68.1)śabdaḥ sāmānyataḥ praśne "punaḥ" (68.1) śabdas tu viśeṣataḥ | tenāyam artho <317> yuṣmān evādhyeṣya sāmānyato viśeṣataś caiva pṛcchāma iti | upahāse ceyam adhyeṣaṇā prakaraṇād draṣṭavyā |
317,i (HBṬĀ_317,i)
"ādi"(68.4)śabdād vaidharmyavat prayogasya hetuviruddhānaikāntikānāṃ hetos trairūpyasya ca grahaṇaṃ | "prāk pratīti"(66.23)śabdenācāryeṇa sādharmyavaidharmyavat prayogayor hetuviruddhānaikāntikānāṃ hetos trairūpyasya ca svarūpapratītir vivakṣitety abhipretya "sādharmyavat prayogadeḥ" (66.24) pratītir iti vyācaṣṭe | ata eva krameṇaitat sarvaṃ darśayiṣyate |
317,ii (HBṬĀ_317,ii^1) (HBṬĀ_317,ii^2) (HBṬĀ_317,ii^3) (HBṬĀ_317,ii^4) (HBṬĀ_317,ii^5) (HBṬĀ_317,ii^6) (HBṬĀ_317,ii^7) (HBṬĀ_317,ii^8)
nanu kim avaśyaṃ prāptiḥ pakṣadharmasya ca prayogo yenaivam ucyamānaṃ śobhate ity āśaṃkyāha — "evaṃ manyata" (68.9) iti | "tad anityam iti uktaṃ" (68.18) iti yojayitvā kiṃ tanmātroktyā so 'vagamyata ity aśaṃkāyāṃ "pakṣadharmavacane satī"(68.18)ti yojyam | "yat" "kacid" i(69.5)tyādi tu pūrvam eva kṛtavyākhyānam | "anumānakāla" evātra "vyavahārakālo" (69.6)bhipretaḥ | "na pakṣādisaṅketagrahaṇāpekṣā" (69.6) "vastugati"r ity anuvartate | "ācāryapādai"(69.12)r ity ācāryavasubandhum abhisandhāyoktam | "nāntarīyakāryadarśanaṃ tadvido 'numānam" i(69.12)ty āsyāyam arthaḥ | yorthaḥ kiṃcid antareṇa na bhavati sa nāntarīyakaḥ | atra ca sāmarthyādyam artham antareṇa na bhavati tan nāntarīyaka iti grāhyam | sa cāsāvarthaś ceti tadā tasya darśanam | darśanena ca viṣayiṇā viṣayasya tasyaiva dṛśyamānasya nirdeśaḥ | tena niścīyamāna evāsau parokṣārthahetur bhavatīti darśitam | "tadvida" (69.12) iti tannāntarīyakatāṃ yo vetti tasyety arthaḥ | "anumāna"(69.12)hetutvāc cānumānam uktam | "iti"(69.13)r gamakarūpamātrasya svarūpaṃ darśayati "vādavidhau"vādavidhisaṃjñake prakaraṇe | "tatrāpy" ā(69.14)cāryīye lakṣaṇe | "kaiści"(69.14)d uddyotakaraprabhṛtibhiḥ | kutaḥ punar asaṃta eva doṣās taiḥ kīrtyanta ity āśaṃkāyāṃ yojyaṃ "svaprajñe"(69.14)ti | svaprajñāyā aparādho doṣas tasmāt | "tu"(69.14)r avadhārayati | tathā hyuddyotakareṇa kilānumānasūtravārtike 'pare tu bruvate nāntarīyakārthadarśanaṃ tadvido 'numānam iti" (Nyāyavā. p. 54) paṭhitvā tasyārthaṃ mātrayā vivṛttyaiva "atrārthagrahaṇam atiricyata" iti mātrayaiva dūṣaṇam uktvā punar vipañcitam — "nāntarīyakārya iti samāsapadam etat | tatra yadi ṣaṣṭhī samāso nāntarīyakasyārtha iti | nānyantarīyakaṃ tāvatkṛtakatvam, tasyārtho dharmaḥ prayojanam vā? yadi tāvad dharmaḥ kṛtakatvasyārthaḥ, sattvaprameyatvābhidheyatvādy anumānaṃ prāptam | atha prayojanam anityatvapratipattir hetuḥ prāptaḥ | atha bahuvrīhir nāntarīyako rtho yasyeti | tatrāpi kṛtakatvaṃ nāntarīyakaṃ tad yasya sa hetuḥ prāptaḥ | tac ca kṛtakatvaṃ ghaṭādeḥ <318> śabdasyānityatvasya vā | yadi ghaṭādeḥ, ghaṭādir hetuḥ prāptaḥ | anityaḥ śabdo ghaṭāt | atha śabdasya, śabdo hetuḥ prāpnoti | anityaḥ śabdaḥ śabdāt | athānityatvasya sādhyasādhanakṛtakatvaṃ dharmas tathāpy anityaḥ śabdo 'nityatvād iti prāpnoti | athānityatvasyārthaḥ kṛtakatvam iti | sarvathā kṛtakatvam anityatve na hetuḥ syāt | atha samānādhikaraṇo nāntarīyakaś cāsāv arthaś ceti | tathāpy asamarthaḥ samāso viśeṣaṇaviśeṣyaniyamābhāvāt | ubhayapadavyabhicāre sati samānādhikareṇā bhavati nīlotpalavat nīlaśabdasyānekārthapravṛttatvād utpalaśabdasya ca tathābhāvāt sāmānādhikaraṇyaṃ bhavati | na punar iha nāntarīyaka ity uktesti vyabhicāro 'rtho 'nartha iti yenārthagrahaṇaṃ samarthaṃ syāt | ekapadavyabhicāro 'pi dṛṣṭaṃ sāmānādhikaraṇyaṃ pṛthivī dravyam" iti cāśaṃkyoktam "anyathā tatpṛthivī dravyam iti | atrobhayapadavyabhicāraḥ | pradhānāṅgabhāvasya bhedena pṛthivīśabdena dravyam apy ucyate pṛthvītvañ ca | dravyaśabdena ca pradhānāṅgavivakṣayā dravyaṃ dravyatvañ ca ata evobhayapadavyabhicārāt pṛthivī dravyam iti yuktam uktam | iha punar na yuktaṃ nāntarīyakārthadarśanam iti | kasmād arthapratyāyanārthatvāc chabdaprayogasya — arthapratyāyanārthaṃ hi śabdasya prayogam icchanti | nāntarīyaka iti cokte 'rtho gamyate | ato na yukto 'rthaśabda iti | tadvida iti na yuktam naivānyathānāntīyaka iti | na hi nāliker advīpavāsino dhūmadarśanān nāntarīyaka iti jñānam asti | atas tadvida ity api na vaktavyam |" (Nyāyavā. p. 54–55) asanta eva doṣa iti bruvāṇaś cāyam evam abhipraiti | samāsāntarapakṣabhāvinas tāvad doṣānabhyupagamamātreṇaikaprahāranihatāḥ | samānādhikaraṇasamāsas tv ekapadavyabhicārepi dṛṣṭatvān nānupapannaḥ | tathā hy artho nāntararīyako 'pi syād anityalakṣaṇo 'nāntarīyako 'pi syāt nityalakṣaṇaḥ | tata ekapadavyabhicārād api sāmānādhikaraṇyam aviruddham | atha tvanmate nityo nāmāsty eva kalpaviparivarti tāvad asti, tata evaitad upalapsyate | anyathāyam anityadhvaniḥ kaṃ vyavacchiṃdyāt | bauddhābhimatasya ca tathābhūtasya kṣaṇikatvasya kenacid aniṣṭeḥ tathābhūtavyavacchedāt naivākṣaṇikajñānavāstvityādau prayoge 'yam akṣaṇikadhvaniḥ kaṃ vyavacchiṃdyāt | atha nāntarīyaka iti pūrvam ukte 'rthasyāvagatatvāt kim arthapadena yenaivaṃ samāsaś cintyeta | hantākāśādiśabdenaiva pūrvabhāvinā dravyādirūpasyāvagatatvāt kiṃ dravyādiśabdena yena tatrāpi tathā samāsaḥ syāt | tad evam ādau ya eva te parihāraḥ samādhir sa me 'pi bhaviṣyati iti yat kiñcid etat | yat tu pṛthivī dravyam ity atrobhayapadavyabhicāraṃ darśayitvā sarvatrobhayapadavyabhicārād eva samānādhikaraṇaḥ samāso bhavatīti darśitaṃ tat pāpīyaḥ | ākāśadravyaṃ digdravyaṃ kāladravyam, <319> sāmānyapadārthaḥ, viśeṣapadārthaḥ, samavāyapadārthaḥ ṣaṭpadārthaḥ yācakapuruṣa ityādau ubhayapadavyabhicārasya brahmaṇāpi vibhāvayitum aśakyatvāt sāmānādhikaraṇyasya ca darśanāt | na hy eṣām ākāśādīnāṃ sāmānyaṃ kenacid apyate saṃgacchate vā yenākāśādiśabdānām ākāśākāśatvādyanekārthavṛttitvād ubhayapadavyabhicāre samānādhikaraṇaḥ samāsaḥ syāt | nāpi ṣaṇṇāṃ kiñcit sāmānyam asti yasyāpy abhidhānād ayam apy ubhayapadavyabhicāro varṇyate | na ca yācakaśabdena karmāpi tajjātir api vābhidhīyate | atra copapattir anyatrābhihiteti nocyate | na cākāśadravyaṃ, sāmānyapadārthaḥ, yācakapuruṣa ityādi karmadhārayaḥ samāso na dṛśyate | kiñ ca yathā pṛthivīśabdena pṛthivī pṛthivītvañ cocyata ity ubhayapadavyabhicārāt pṛthivīdravyam iti yujyate vaktum, tathā nāntarīyakatvaṃ nāntarīyakaś ca, arthaśabdenāpy arthatvam arthaś cocyata ity ubhayapadavyabhicārādyuktārtha eva samāsaḥ | atha tvanmate nārthatvādy asti | yadi nāma vāstavaṃ nāsti tathāpi kalpitaṃ tāvad asti | tāvatāpi śabdasiddhyupapatter uktaprāyam etad iti kiṃ bahunā? vastuvṛttyābhāvān nāntarīyakārtho dhūmo bhavati | tasya "darśanaṃ" (69.12) nāntarīyakārthadarśanam api bhavati | tatra yadi "tadvida" (69.12) iti nocyeta tadā nāliker advīpāyātasya dhūmadarśanam anumānam āpadyeta tatas tadvida iti vaktavyam eva | na ca nāntarīyako 'rtha iti jñānam eva nāntarīyakārthajñānam ity ucyate, yenaivam ucyeta | kiṃtu vastuto 'nāntarīyako yo na bhavaty arthaḥ, tasya yaddarśanaṃ tad apīty alam atiśabdārthaparyavadātamatīnāṃ vacana vicāraṇayeti | "pratijñāvacanaṃ na yuktam" i(69.16)ti sambandhaḥ | katham ayuktam ity āśaṃkāyāṃ "pakṣadharmetyā"(69.16)dikāraṇavacanam |
319,i (HBṬĀ_319,i_319,ii)
"saṃśayitādika"(69.25)m ity atrādigrahaṇenāpratipannasya jijñāsoś cāvabodhaḥ | sāmānyanyāyasiddhām astikriyām apekṣya "muktve"(69.29)ti paurvakālikaḥ pratyayaḥ pratyeyaḥ |
319,ii
saṃśayajijñāsādika(70.9)m ity atrādiśabdāt prayojanādiparigrahaḥ | tathāmunaivādigrahaṇena pañcamyantasyāpi hetuprayogasya saṃgrahaḥ kāryaḥ | asati hi sādhyābhidhāne kuta etad iti hetvākāṃkṣāyā evābhāvāt | sādhyasiddhau hetor nimittatvaṃ kathayantīṃ paṃcamīm uccārayantaṃ katham iva vicakṣaṇā na pratyācakṣīrann iti | dṛṣṭānta eva vacanakarmatāṃ nīyamāna upasaṃharaṇaṃ tad apekṣaḥ upasaṃhāro (70.11) ḍhaukanaṃ sattvapradarśanam | dṛṣṭāntadṛṣṭasāmarthyasya hetor iti ca prakaraṇād draṣṭavyam | sādhyaśabdenopacārāt sādhyadharmīṣṭaḥ | paṣṭhīsaptamyor abhedāc ca sādhyadharmiṇīty artho boddhavyaḥ | "iti"(70.13)r lakṣaṇasya svarūpam āha "pratijñāyā" (70.14) lakṣaṇam ity anuvartate |
<320>
320,i (HBṬĀ_320,i_320,ii)
"tasya" pramāṇavalāyātasyārthasya "saṃpratyayo" (70.28)nyathāśaṃkāvyavacchedaḥ tadarthaṃ yathā bhavati | yadi pramāṇānāṃ vyāpāro nigamanenopasaṃhriyate | tadaitad yujyate vaktum | na cāsya tathātvam ity āśaṃkyāha "aśaṣe"(70.28)ti "co"(70.29) yasmād arthe | vyāpāraśabdena vyāpāraphalam abhipretam |
320,ii
nanu kāni punar atra pramāṇāni santi yadbalāyātārthopasaṃharaṇam asya varṇyata ity āśaṅkya parai eṣām avayavānām evaṃ pramāṇatvarūpam ākhyātam ity ākhyātuṃ "tathāhī"(70.29)tyādinopakramate |
320,iii (HBṬĀ_320,iii)
"uparī"(71.4)ti prakaraṇād anyakṛtasya nāmna iti draṣṭavyam | tathāhi te kasyacid rājaputrasya mahāmātrasya vā yoginānyena sajātīyena kṛtaṃ nāma śrutvā ahopuruṣikayā dhanāśayā coditā anyathā vā tadutsāhavardhanaṃ nāma kṛtvā tallikhituṃ prayuñjate 'ta eva "nāmalekhanam" i(71.4)ti ṇicā nirdiṣṭam | ayuktatayā niṣphalam apī(71.5)ti vāstavānuvādo 'py eṣa prakṛtopayogī | "bālapratārakañ ca tattadupayogavarṇanañ" ceti tathā "tallakṣaṇayā" (71.13) | vaiyarthyādi syād iti sambandhāt "pratijñāvacanasye"(71.21)ty uktam |
320,iv (HBṬĀ_320,iv)
nanūdyotakaropavarṇitam asya prayojanam astīti kathaṃ vaiyarthyam ity āha "yat tūktam" i(71.22)ti | "dattam uttaram" i(71.23)ti | "tenaiva tāvad darśitene"(66.3)tyādinoktatvād uktam | yathokte ca svayam uttaram āha "yaś ce"(71.23)ti | "tadabhāve" (71.27) prathamaṃ sādhyalakṣaṇakarmanirūpapaṇābhāve | "svārthānumānadṛṣṭaś ce"(70.21)tyādinā ca yadupanayasamarthanārthaṃ pareṇoktaṃ tatpratividhātukāma āha "yaś cāgnī"(72.1)tyādi | co yasmād arthe | "kadācid" i(72.4)ti yadā dhūmaṃ dṛṣṭvā tasyāgninā vyāptim anusmṛtya taṃ tattvena pratyavamṛśya pratyetīti | "asya" (72.4) pratyavamṛśya pratyayārthasya | "tade"(72.4)tyādy uttaram | atha tadantareṇāpi yat pakṣārthapratīter avidhānān na tena kiñcid iti brūyāt | samānam idaṃ prakṛte 'pīti ca buddhistham asyaivaṃ brūvato draṣṭavyam |
320,v (HBṬĀ_320,v)
pramāṇavyāpārasamarthanārthañ ca yad uktaṃ tatrāpy āha | "yat" "punar" i(72.7)ti | "na kvacid āgame paṭhyata" (72.9) iti bruvatā cāgamapratijñayor ekaviṣayatvād āgamaḥ pratijñety ucyata iti ye varṇayanti te nirastāḥ | yo hi pratijñayocyate 'rthaḥ sa eva cāgamepy ucyate tadaiva tat syāt | na caivam ato nirāsaḥ |
<321>
321,i (HBṬĀ_321,i^1) (HBṬĀ_321,i^2)
hetuśabdena gamakavacanaṃ vācyam | gamakañ ca trairūpyavalliṅgam | na ca pañcamyantena tena śabdena liṅgasya trairūpyam abhidhīyate kintu pakṣadharmatvamātram (72.11) nimittabhāva eva cety evaṃ vaditur abhiprāyaḥ | etena tad api vinikṣiptam yat kaiścin nipuṇaṃ manyairnaiyāyikair ucyate, "pratijñārthaṃ sādhayituṃ samarthaṃ pakṣadharmatvenopasaṃhartavyaṃ liṅgaṃ anumānaṃ tadabhidhāyī śabdo hetuḥ so 'py abhidheyasya niyamahetutvāt bāhyāṅgaṃ sāmānādhikaraṇyaṃ cābhidhānābhidheyayor abhedavivakṣayā sākṣāt pāraraṃparyeṇa caikaciṣayatvād iti | "tāvaddhi dhūmādivastu na liṅgaṃ yāvad vahnyādināntarīyakatayā na niścīyate, dharmiviśeṣe ca kvacin nopalīyate | tannāntarīyakatayā niścitaṃ kvacid upasaṃhṛtaṃ ca sādhyasādhanasāmarthyaṃ bhavati nānyathā | na ca pacamyantena "dhūmād" ityādinā śabdena tasya tannāntarīyakatvaṃ pakṣe ca sattvaṃ kathyate | udāharaṇopanayayor vaiyarthyaṃprasaṅgāt | tat kathaṃ pratijñārthasādhanasamarthaliṅgābhidhāyitvaṃ tasya śabdasya yena "tadabhidhāyī śabdo hetuḥ" ity ucyate, sa tathā bāhyāṅgam iti cocyate "hetur anumānam" iti sāmānādhikaraṇyaṃ tathā kalpeteti |
321,ii (HBṬĀ_321,ii)
pratyakṣeṇa sādhyasādhanayor vyāptis tatra gṛhyata iti dṛṣṭāntaḥ pratyakṣo 'bhipretaḥ | ata evāyaṃ "na sarvaḥ pratyakṣa" (72.12) iti | naiva sarvatra dṛṣṭānte pratyakṣeṇa sādhyasādhanayor vyāptir gṛhyate | yathā bhavanmata eva nitya ātmā sattāsambandhitve satyanāśritatvāt, paramāṇuvad ity atra dṛṣṭānte nityatvaṃ sattāsambandhitve satyanāśritatvaṃ yau dharmau tayor vyāptir anumānena gṛhyata ity abhisandhiḥ | anenaitad api pratyuktaṃ yat tair evanaiyāyikapravarair ucyate — "sādhyasādhanayor vyāptito viṣayo dṛṣṭāntaḥ | tatra pratyakṣeṇa vyāptiṃ gṛhītvā paścād udāharati | tena pratyakṣaṃ niyāmakam astīti" | udāharaṇam api vākyasya bhāgāntaram iti pratyakṣeṇa vyāptigrahaṇasyāsarvaviṣayatvāt kvacid bhāvāt tathābhidhāne ca tata eva dṛṣṭānto 'numānam ity abhidhīyeteti |
321,iii (HBṬĀ_321,iii)
tasya tadātiriktārthagrahaṇābhāvād ity abhiprāyeṇa "upamānaṃ tu pramāṇam eva na bhavatī"(72.13)ty āha | etac ca bahuvācyam anyatroktam iti nehoktam, siddhas tv artho 'nūditaḥ | anayaiva ca dvārā yad ucyate tair eva "yathātatheti dṛṣṭāntadārṣṭāntikayoḥ sārūpyapratipattir upamānam atideśevākyatā, pakṣadharmatvagrāhipramāṇavacanam upanayaḥ | atrāpy upamānaṃ niyamahetutvaṃ dharmiṇi vā sādhanadharmasya saṃbhavaṃ bodhayadasaṃbhavaṃ nivartayati yatpramāṇaṃ tanniyāmakam astīti upanayopi niyamahetumattvād bhāgāntaram" iti tad api pratyākhyeyaṃ dvividhasyāsya varṇitasyopamānasyāprāmāṇyād eva kathaṃ niyāmakam? yenopanayanasya niyamahetukasiddhyā <322> bhāgāntaratvaṃ siddhyet | dharmiṇi ca sādhanadharmasya sambhavaṃ paricchidya pratyakṣam anumānaṃ vāsaṃbhavaṃ nivartayatīti atrāpi pratyakṣaṃ niyāmakam astīti dṛṣṭāntavad upanayopi pratyakṣam iti vaktavyaḥ | kvacid anumānasyāpi tathātvād anumānam ity apīty alam atārkikavacananirbandhena | "tadvyāpāra" (72.14) upamānarūpopanayavyāpāraḥ | "sa evo"(72.16)panaya eva |
322,i (HBṬĀ_322,i^1) (HBṬĀ_322,i^2)
syād etad — anityaḥ śabda ity ukte kuta etad iti śrotur apekṣopajāyate | na tu dharmiṇi liṅgasya sattvāpekṣā | tasmāt pratijñānantaraṃ parāpekṣitasādhyapratipattir api tu pattihetupratipipādayiṣayā pañcamyantasya tadabhidhāyinaḥ śabdasya prayogo na tu dharmiṇi liṅgasya sattvapratipādanārthaḥ | tato na tasya pakṣadharmatāpratipādanaṃ prayojanam iti kathaṃ pakṣadharmatvaṃ sa eva darśayiṣyatīti na kiñcit tenety ucyamānaṃ śobheteti | atrocyate | anityaḥ śabda iti pratijñopādānepi tadanantaram eva yad yad kṛtakaṃ tat sarvam anityam, yathā ghaṭas tathā cāyaṃ kṛtaka ity ukte sādhyapratītau kiṃ nimittākāṃkṣopaśamo nāsti? yena pañcamyantasya liṅgābhidhāyina eva tadupaśamaḥ prayojanaṃ varṇyeta | yadi saty avādī bhavān naivaṃ vaktum arhatīti | kiñ ca yo yasmin kiñcid nimittabhāvam apekṣate na sa tatra śaśaviṣāṇāyamānasya tattvam apekṣate | api tu tatra sata eveti kathaṃ śabdānityatvasiddhau kasyacin nimittāvamapekṣitavatā sattvaṃ nāpekṣitam | yena parānapekṣitaṃ sattvaṃ pratipādayituṃ na tannimittābhidhāyinaḥ śabdasya sāmānyam arthyam astīty ucyeta tasmāc chabdādau dharmiṇi liṅgasya sādhyasiddhau nimittabhūtasattvapratipādanaṃ hetuprayogasya prayojanam avaśyaiṣitavyam | taccopanayenāpi śakyaṃ saṃpādayitum iti sādhūktaṃ "kiṃ tene"(72.17)ti |
322,ii (HBṬĀ_322,ii^1) (HBṬĀ_322,ii^2) (HBṬĀ_322,ii^3) (HBṬĀ_322,ii^4)
saṃprati nigamane yathāśruti dūṣaṇam āha — "yatra pratijñāyā" (72.18) iti | athāpi syān nāyaṃ punaḥ śabdaḥ aprathame kiṃ tarhi sādṛśye, yathā "aciraprabhā punar niścarati" ity atra | sādṛśyañ ca kiyadrūpeṇāsty eva | yad vā yady api siddhanirdeśo nigamanaṃ sādhyanirdeśaś ca pratijñā, tathāpi yasyaiva pratijñāyāṃ sādhyatvam āsīt tasyaiva nigamane siddhatvam ity avasthāvantam ekam āśritya samānaviṣayatayā nigamanaṃ pratijñety upacaryate tathā ca punar vacanam apy upapannam iti | na caitan nigamanaṃ niṣprayojanam āśaṃkanīyam, sādhye viparītaprasaṅgapratiṣedhārthatvād asya | tad uktaṃ "sādhyaviparītaśaṃkāvyavacchedārthaṃ nigamanam iti" | yady api ca liṅgam āśrayavatsādhyāvinābhāvi ca pratijñādibhir avayavair ākhyātaṃ tathāpi nigamanam antareṇa vyāpakaviruddhaprasaṃgāśaṃkā syāt | <323> anyad eva hi dṛṣṭāntadharmiṇi sādhyaṃ yatsādhanadharmasya vyāpakam āsīt | anyad eva ca dharmiṇy anityatvaṃ tac ca sādhanadharmasya vyāpakaṃ na bhavatīti avyāpakasya siddhiṃ manyamānaḥ sādhyaviruddham abyāpakatvena viśeṣābhāvān mūḍhamatir nityatvam api dharmiṇi prasañjayet | tathā ca sati sādhyaviparyaye hetor vṛttiśaṃkāyāṃ bādhakaṃ pramāṇaṃ tad eva vācyam yadudāharaṇasthayoḥ sādhyasādhanayoḥ pratibandhagrāhi | ata eva tasmād ity anena sarvanāmnā pratibaddhaṃ liṅgaṃ sādhyaviruddhaśaṃkāṃ nivartayituṃ prakṛtatvāt pratyavamṛṣyate | tasmād viparyayaśaṃkānivartakapramāṇopasthāpakaṃ nigamanaṃ sādhye viparītaprasaṅgapratiṣedhārthaṃ bhavatīti | tad etannaiyāyikapravarasya prakṛṣṭaṃ prajñās svalitavilasitam | tathā hi sādhye nirdiṣṭe hetau cābhihite dṛṣṭānte codāhṛte dṛṣṭāntadaṣṭasāmarthye ca hetau sādhyadharmiṇy upanīte kaḥ sacetano "yena vinā yo na bhavati dharmaḥ sa bhavaṃs tadabhāvam apy upasthāpayati" iti niścīnvīta saṃśayīta vā yena viruddhaprasaṅgaśaṃkānirākaraṇāya nigamanam abhidhīyeta | na cāyam anunmatto 'nityatve dve paśyati yenānyad eva dṛṣṭāntadharmiṇi sādhyam anityatvam anyad eva ca sādyadharmiṇy anityatve tac ca sādhanadharmasya vyāpakaṃ na bhavatīti avyāpakasya siddhiṃ manyeta yato vyāpakatvena viśeṣābhāvātt anityatvam api dharmiṇi prasañjayet | na ca viśeṣeṇa vyāptim asāv agrahīd iti, viśeṣeṇa vyāpter avāsambhavāt | tathā coktaṃ — "vyāptiḥ sāmānyadharmayoḥ" iti | anyathā saty api tasmiṃs tad āśaṃkā nāpākriyeta | etena sapratipakṣatvaśaṃkānirākaraṇatvam tatprayojanam iti yat kaiścid upavarṇyate tad api parāstam avaseyam | atha mohamāhātmyād evam api saṃbhāvyata iti cet | apayātaṃ tarhi pañcāvayavatvaṃ vākyasya | sambhavaty api kaścin mūḍhataramatir yaḥ pañcāvayave 'pi vākye prayukte nānityopīti vacanam antareṇa śabdasyānityatvaṃ niyataṃ na pratyeti | asti ca digambarāṇāṃvipratipattiḥ — syān nityaḥ śabdaḥ syād anitya iti | tadbhāvavyudāsāya nānityopīty api kiṃ nocyata ity alam ativistareṇa niṣprayojanakatvena | nigamanasya vākyāṅgatve niraste prathamam upadarśitaṃ yad ubhayeṣāṃ mataṃ tadaraṇyānīruditatulyaṃ jātam iti kiṃ tatrokteneti | "jyāyān" (72.21) śreṣṭhataraḥ | pratijñāhetūdāharaṇopanayanigamanāni pañcāvayavā yasya sa tathā "tadātmakaḥ" (72.21) sāmasty aniṣedhaś caiṣa draṣṭavyaḥ | "hetur" i(72.25)ty abhidhānābhidheyayor abhedavivakṣayā sākṣāt pāramparyeṇa ekaviṣayatvād vā pakṣadharmatvābhidhāyī śabdo draṣṭavyaḥ | hetuś caivānuvādyenātmanā pratipādyamāno vyāpyarūpaḥ pratipādino bhavatīti prathamāntena tadabhidhāyinā śabdena pratipādyate | ataḥ prathamānta eva tadabhidhāyī śabdo nyāyyaḥ | hetvabhidhāyiśabdamātrāpekṣayā tu pūrvāparaniyamakhaṇḍanam ācāryasya draṣṭavyam |
<324>
324,i (HBṬĀ_324,i_324,ii)
"sādhanadharmasya sādhyasvabhāvatāyā eve"(73.12)ti svabhāvahetvadhikāreṇa vivṛtam |
324,ii
kāryahetunā vyabhicāram āśaṃkya "kāryasye"(74.6)ty āha | "tena" (74.7) pratibandhena | "tayo"(74.7)r anvayavyatirekayoḥ | tadabhāvakhyātiḥ (75.7) tadabhāvajñānam, niyataṃ khyāpayataś cāyam abhisandhiḥ | tattulya evāstīty abhidhāne 'tattulye sarvatrānyasmin viruddhe 'sati ca nāstitvaṃ lakṣaṇāntaram iti prasaṅge niyamārtham ity eva nāstitvaṃ rūpaṃ tṛtīyaṃ "na" punar viruddhe "anyatra" (75.8) ceti darśayitum asaty evety uktaṃ sūtrakāreṇeti | "viruddhata" (75.8) iti sahasthitalakṣaṇenaiva virodhena viruddhyata iti | kathaṃ "nānuṣṇāśītād apī"(75.16)ty āha "anyato" (75.16) vipakṣād vyavacchedasyābhāvasya "prasaṅgād" i(75.16)ti | "iti" (75.16) doṣasyākāraṃ darśayati | "tasya" (75.19) tadabhāvasya | "anyam icchatām" i(75.21)ty abhisambadhyate | tathā "parasparaparihārasthitalakṣaṇenāpi" (75.13) virodhena viruddham ity api draṣṭavyam |
324,iii (HBṬĀ_324,iii_324,iv)
"abhidhāto" (73.15) vegavaddravyasaṃyogaviśeṣobhimataḥ | abhidhāt"āgnisaṃyogād eva nāśapratyayau" (76.15) tayoḥ "sannidhiḥ" (76.16) taṃ "vinā vināśo" na "ghaṭādibhiḥ saṃsargatāṃ" (76.16) yāti |
324,iv
"tadanapekṣā"lakṣaṇaṃ "bādhakam" (76.26) | "prasaṅgamukhena" (76.26) paropagamasiddha pakṣadharmatādvāreṇa | "vipañcayitum" i(77.1)ti bruvāṇena cādhikapratipādanārtham uktam evocyamānam anuvāda eva na tu punar uktam iti darśitam | ākāśādinityadravyāpekṣayā "deśakāla"(77.2)grahaṇaṃ dṛṣṭāntārthaṃ draṣṭavyam | tenāyam artho yathā nityānām amīṣāṃ deśakālaniyamo nāsti tathā śabdaguṇatvādisvabhāvaniyamopi na yujyata iti dṛṣṭāntārtham | "deśasvabhāvaniyamāyoga"(77.5)s tu dārṣṭāntikaḥ | "ekāṅgavaikalyāt" (77.3) sattvalakṣaṇaikāṅgahīnatvāt | "tadātmatāṃ" (77.5) kṣaṇikatvasya prakṛtasyākṛtakasadātmatāṃ "prati" (77.5) | "śāstrakāra"(77.5)śabdaḥ prakaraṇātkīrtipādeṣu draṣṭavyaḥ | "sattvasya kṣaṇikasvabhāvatāṃ pratipādayiṣyatī" (77.9)ti sambandhaḥ | "vastusthityaiva" (77.7) vastuvṛttyai na paropagamabalenety arthāt | "abhāvaprasaṅgena" (77.9) prakaraṇād vināśasadbhāvaprasaṅgenety avaseyam |
<325>
325,i (HBṬĀ_325,i_325,ii)
"pūrvācāryoktaṃ" (77.11)diṅnāgapādoktaṃ "taṃ pratyanapekṣatvaṃ khyāpayitum upakramata" (77.12) iti sambandhanīyam | "taṃ" (77.12) pareṣṭaṃ prati |
325,ii
"vastugatau" (77.25) vastuprakāre "tadātmā" (78.1) nirvṛttasthir ātmā | "tasya" (78.1) anyathābhāvasya | "prasaṅgāt" (78.2) hetoḥ | "tasyaiva" (78.2) svahetutaḥ sthirarūpatayā nirvṛttasyaiva "anyathātvāyogāt" hetoḥ | "tatra" (78.3) hetvagate sthirarūpe "hetuvyāpārasya" (78.3) "kalpayitum aśakyatvāc ca" (78.3) nānyathābhāvas tadātmā "śakyate kartum" (78.1) |
325,iii (HBṬĀ_325,iii_325,iv)
"tasya" vināśasya svabhāvas tat"svabhāvas"(78.5)tam eva | "lakṣaṇa"(78.11)śabdo rūpanibandhanaḥ | svaliṅgena casyāvasthānaṃ kṛtam | "tasya" (78.16) bhāvāntaraśūnyabhāvāntararūpasya | sarvarūpaśūnyasya hy abhāvasya hetumattā virudhyate na tvasyeti bhāvaḥ |
325,iv
yadīdaṃ bhavatām apīṣṭaṃ tarhi kasmād asmanmataṃ nābhyupeyata ity āha — "kiṃtv" i(78.19)ti |
325,v (HBṬĀ_325,v)
"tadutpattau" (78.24) pradhvaṃsarūpabhāvāntarotpattau | etasmin parābhiprāyepy evaṃ bruvāṇo niyatam "evaṃ" (78.26) vakṣyamāṇakaṃ "manyate" (78.23)vārtikakāra iti cārthāt "sarvasyendhanādeḥ" (78.26) tathābhāvaḥ pradhvastatvaṃ "gavādes" "tathābhāvaḥ" (78.27) pradhvaṃsarūpatvam iti draṣṭavyam | dvayam apy etad yatrakurvan paraḥ prāha | "tasmin satī"(79.1)ti | anena dṛśyamānāṅgārādibhāvena sarvam indhanādi nivartata iti na sarvasya pradhvastatvaṃ nāpi gavādau satīndhanādi nivartata iti na "gavādeḥ" pradhvaṃsarūpateti pareṇa darśitam | "asya" (79.7) aṅgārādeḥ |
325,vi (HBṬĀ_325,vi_325,viii)
"dhvaṃsaṃte" (79.13) dhvaṃsam upayānti vinaśyantīti yāvat | dīpāpekṣayāvyaktatā buddhyapekṣayā ātmabhāvaḥ | "bhāvarūpāvyaktatābhāva" (79.15) iti bruvāṇas tathātmakābhāvarūpatā yāvad vyavasthāpyatām abhāvaikarasatvāt pratipatteḥ | na tu bhāvarūpāvyaktatāpattau pramāṇam astīti darśayati | "etad" eva darśayann āha "yadi hī"(79.16)tyādi | "atrāpi" (79.19) upalabdhiyogyatāvikalarūpatāpattau |
325,vii
"paryudāsene"(80.3)ty asya vivaraṇaṃ "vivakṣitād" i(80.3)ti |
325,viii
"san bodhagocaraprāpto" 'vadhijñānaviṣayatāpannaḥ "tadbhāve" (80.12) vahnyādibhāve "naśyann iti" | "lakṣaṇahetvoḥ kriyāyāḥ" (Pā. 3.2.126) iti hetau śatur vidhānāddhetupadam etat |
<326>
326,i (HBṬĀ_326,i^1) (HBṬĀ_326,i^2) (HBṬĀ_326,i^3) (HBṬĀ_326,i^4)
nanūktayā nītyā nāśasya tatkāryatopapatteḥ katham etad ācāryeṇoktam ity āśaṃkyāha "ayam abhiprāya" (80.16) iti | syān matam pratītiviṣayopi na ca tatra pratītilakṣaṇārthakriyākārī | yathā sādhyābhāve hetvabhāvarūpo vyatireko vikalpena pratīyamānaḥ na vikalpasya | kārakaś ca katham ucyate? na hy akāraṇaṃ viṣayo atiprasaṅgād iti | naitad asti sākṣāt kārapravṛttajñānābhiprāyeṇa tad ukter na tatra vyabhicāro 'sti | anenāpi ca tathāvidhajñānaviṣayeṇāvaśyabhāvyam anyathā pratyakṣānupalambhanibandhanaḥ kāryakāraṇabhāvaḥ kathaṃ vyayasthāpyeta ata evāha "tadviṣayasya" (80.24) vā kathaṃ "hetumattāvagatir" iti vā sāmarthya"samaṃgitā" sāmarthyayogitā "bhāvatā" (80.27) vastutā, "atyantaparokṣāṇam" (81.7) asarvajñāpekṣayā sarvadā parokṣāṇām | tarhiśabdārthaś cātra prakaraṇād draṣṭavyaḥ | "jñānaheturūpatayā" (81.8) anumānasiddhayeti vivakṣitam | anena jñātaheturūpatayā pratibhāsanaye cāmīṣāṃ pratiṣṭhitena rūpeṇa pratibhāsanam iti pareṇa darśitam | "ne"(81.8)ty anena abhāvasya pratiṣṭhitarūpāvabhāsanābhāvaṃ pareṇeṣṭaṃ nivartayati | bhavitṛrūpatvena pratibhāsanam eva śaśaviṣāṇādyapekṣayā"syāpi" (81.8) pratiṣṭhitarūpāvabhāsanam iti siddāntināpi darśitam | sarvasāmarthyaśūnyatālakṣaṇenābhāve doṣāntaram anvācinvann āha "sarvarūpavivekasya ceti" (71.9) | unmajjanaṃ (81.10) prakāśyaṃ yac ca cakṣurādīnāṃ pratiṣṭhitarūpāvabhāsanasadbhāvāvabodhārtham teṣāṃ jñānaheturūpatayā pratibhāsanād iti pareṇeritaṃ tadabhāvepi śakyaṃ vaktum iti darśayann āha "jñānaviṣayatayeti" (81.11) | pūrvaṃ tv atra gajanimīlikāṃ kṛtva anyad uktam | "asyāpy" a(81.11)bhāvasyāpi "taddheturūpatayāvabhāsanasya tulyatvāt" (81.11) | cakṣurāder iti prakaraṇāt | yadi nāmāsya jñānaviṣayatā tathāpi na taddhetutā tat kathaṃ taddheturūpatayāvabhāsanaṃ tulyam ucyata ity āha "ahetoś ce"(81.12)ti | etac ca pūrvavadboddhavyam | yady abhāvo nāma nāsty eva bhavanmate tarhi amūrabhāvabuddhayaḥ kamālamberann ity āha — "asmākaṃ tv" i(81.12)ti "svavāsanāparipākānvayā" (81.12) iti hetubhāvena viśeṣaṇam | "tadvyatireki" (81.19) tato nivṛttaṃ tadabhāvavad iti yāvat | "saṃspṛśyeta" (81.19) gṛhyeta "tatparyudāsena" (81.19) nivṛttyavadhivyudāsena | sad iti pratyayāviṣayasya na bhāvateti bruvatā yad asadātmakatvam asyopagataṃ tatra kiṃ svarūpeṇāsan kiṃ vā pararūpeṇeti pakṣayor ekaṃ bhāvaṃ dūṣayitum āha — "na cāsye"(81.24)ti "svarūpeṇā"(81.24)napekṣitabhāvāntarasaṃsargeṇa tuccharūpeṇāpy "asato" (81.24)kiñcid rūpasya | na ca <327> bhāvābhāvayor yaugapadyam upapadyate kadācit | na hi jīvata eva maraṇam iti ghatāmacchatīti bhāvaḥ | dhvaṃsena vināśaś ca kriyamāṇaḥ kiṃ tadātmā tato 'nyo mṛṣā bhāvāntararūpo vā tuccharūpo veti tatra ye vikalpāḥ tatra tṛtīyasmin vikayyaṃ "bhavatu cāyaṃ" (81.26) tatas tadbhāvepi kim itītyādidūṣaṇaparihārayor ābhīkṣaṇye cānavasthābhiprāyavān āha "tataś" "cānavastheti" (82.6) | "ata" indhanāder nivṛtteḥ | "katham" iti siddhāntī | "tadbhedā"(82.8)ddhetubhedāt | dṛṣṭaṃ caitat sarvatra sahetuke 'nyatraiti darśayann āha "śālī"(82.9)tyādi | "ekarasasyai"(82.13)kasya bhāvasya | saṃkṣepeṇaitad atrānena vicāritam | kṣaṇabhaṅgasiddhau tu vistareṇa tataś ca vistararucina tata evāvagantavyam | sāpy asmadīyākṣaṇabhaṅgasiddhir apekṣitavyeti abhiprāyavān āha "vistarataś ce"(82.14)ti | syād etat "na bhavaty eva kevalam" ity anena kim agnyādisaṃyogakāle tasya svarūpābhāvaḥ pratipādyate kim vā tadanuvṛttiḥ | na tāvat tadanuvṛttir akṣaṇikatvaprasaṅgād aśabdārthatvāc ca | abhāvapratipādane ca pūrvoktā doṣāḥ prasajyerann iti | naiṣa doṣaḥ, anayā hi vacanabhaṅgyā parasaṃkucitakālasthāpyutpattikāla eva sa dvitīye kṣaṇe na kiñcid iti yadrūpaṃ bhāvasya tatpratipādyate | na tu kiñcid vidhīyate | ata evāha "nāsyābhavanam anyad vā bhavatīti" (82.18) | mā bhūd agnisaṃyogādir nāśasya kartā kiṃ naścchinaṃ yadi parahetur asti — ity āha a"kartur ahetutvam" i(82.22)ti | sa khalu tasya karttā paṭhyate yaḥ prāgbhāvī sannarthāntaraṃ svānvayavyatirekāv anuvidhāpayati yathā cakṣurādi vijñānasya | tathābhūtasyānvayavyatirekānuvidhāpanam eva hetutvam, tadbhāve bhāvasya tadabhāve cābhāvasya hetulakṣaṇatvāt | agnyādibhāve ca bhavanadharmaṇaḥ kasyacid abhāvāt kartṛtvābhāve katham iva tallakṣaṇam hetutvam eva saṃgamyata iti caivāṃvaditur abhiprāyaḥ |
327,i (HBṬĀ_327,i_328,i)
"sūcyagreṣu sthātum aśaktaḥ sarṣapa" (82.26) iti yojyam | yathāyogaṃ sambandhaḥ hetvantarāpekṣitatvaṃ tadviruddhaṃ cānapekṣitvam | tena ca vyāptaṃ tatsvābhāvyam iti |
327,ii
"avakāśa"(83.15)śabdenāvakāśavad vacanaṃ vivakṣitam | tenāvasaraprāptaṃ vacanam āśaṅkyety artho boddhavyaḥ | evam anyatrāpy evaṃvidhe prayoge jñeyaṃ | dṛṣṭāntād āgato "dārṣṭāntikaḥ" (83.21) | kuśūlaśabdena ghaṭādiracita ādhāraviśeṣa ucyate | tadādāv "avasthā"(83.23)vasthānaṃ yasya sa tathoktaḥ |
<328>
328,i
"avasthānām iva" (84.18) "ātmanaḥ" prātisvikarūpasya "tadbhede"(84.19)vasthābhede | "kathaṃcit" (84.24) kenāpi prakāreṇābheda ity arthasya rakhaladgatipadam evaitat | tanor bhedād eva "bhedaprasaṅgo" (84.26) bhinnarūpatāprasaṅgaḥ | tadvad a(84.26)bhinnarūpāvasthātṛvat | "abhedasya vā" (84.26) prasaṅga iti prakṛtatvād yojyam |
328,ii (HBṬĀ_328,ii^1) (HBṬĀ_328,ii^2)
nanu yadi bhedābhedau caikāntikau syātāṃ syād anantarokto doṣaḥ | yāvatā tayor api kenacid rūpeṇa bhedaḥ kenacid abheda ity āśaṃkamāna āha — "tayor apī"(84.26)ti | "tayor" bhedābhedayoḥ, "avasthā" ca "tadvāna"vasthāvāṃś ca tayor "ātmānau" tayoś ca | "tasyāpy" a(85.1)bhedanimittatayeṣṭasyāpi rūpāntarasya | "tābhyām" a(85.1)vasthātadvadbhyām | (85.1)" anyathā" yadi tābhyāṃ tasyābhedanimittasya rūpāntarasya kathañcid bhedo na syād aikātmyaṃ yadi syād ity arthaḥ | sa cāsāv abhedanimitt"aikasvabhāva"ś ceti tathā tasmāt (85.1) | "bhedābhedāv" i(85.2)ti vadituś cāyam āśayaḥ — ekātmyapakṣe abhedanimitte rūpāntare vā tābhyām avasthātadvadbhyām anupraveṣṭavyaṃ tayor vā tenābhedanimittena rūpāntareṇa | tatra yadi tayor abhedanimitte rūpāntare anupraveśas tadābhinnarūpamātrasya bhāvād avasthātadvator abheda eveti bhedasya vārtāpi na syāt | atha tasyābhedanimittasya rūpāntarasya tayor anupraveśas tadāvasthātadvantāv evāvasthitāv ity apagatam abhedeneti | evaṃ tarhi tasyāstu tābhyāṃ kathañcid bheda ity āha — "rūpāntarasye"(85.3)ti | "kathañcit ta"(85.3)d etābhyām iti tu prakaraṇāt | "tannibandhanaṃ" (85.3) rūpāntarasya tābhyāṃ kiñcid bhedanibandhanam | yathā pūrvaṃ "tathāsyāpy" a(85.4)pararūpasya | "tadanyat" (85.4) kathañcid bhedanibandhanam | ayam asya bhāvaḥ — tasyāparasya rūpasya tebhyo 'vasthātadvadbhedanimittarūpāntarebhyaḥ kathañcid bhedonyathā tadaparaikasvabhāvād atyantam abhedād avasthāvasthātrabhedanimittarūpāntarāṇāṃ prāktanena nyāyenatyaṃtaṃ bhedābhedau prasajyeyātām | atas tebhyas tasya kathañcidbhede 'vaśyaiṣitavye tannibandhanam aparasyāpi rūpasyāparaṃ rūpam upaitavyam iti | tathā tadanyatrāpy evam ev"ety aparimitarūpataivaikasya" (85.4) syāt | "tasmād" i(85.6)tyādinā prakṛtam upasaṃharati | "tadbādhāṃ" (85.10) pratyakṣabādhām | anenaitad darśayati | na pratyakṣā satī pratyabhijñā bādhyate kiṃtu bādhyamānā pratyakṣābhāsā seti | etac copariṣṭād abhidhāsyate | "anekānto" 'niścayo "bhavet"(85.12) | aniścayaphalatvaṃ saṃśayahetutvaṃ syād iti yāvat |
328,iii (HBṬĀ_328,iii_329,i)
"etad eva" (85.14) janakājanakatvam eva | "dharmilakṣaṇasyā"(85.17)vasthātur ity arthaḥ |
<329>
329,i
na ceyam avasthā kāryavijñānātiriktaṃ jñānaṃ janayati yena jñānalakṣaṇāyām arthakriyāyām asyopayogāt sāmarthyaṃ kalpyety abhiprāyeṇa "sarvasāmarthyavirahalakṣaṇasye"(85.22)ty avocad iti | "anubhāvād" i(85.24)ti, hetau śaturvidyānād bādhānubhavād ity arthaḥ | bādhāsadbhāvād "bādhavarjitam" iti sāmānyapramāṇalakṣaṇasyābhāvaṃ pratipādya viśeṣalakṣaṇasyāpy abhāvaṃ pratipādayituṃ "tatpratibhāsiniś ce"(85.25)tyādinopakramate | ekarūpābhāve kathaṃ tattvādhyavasāyaḥ syāt sarveṣām ity āśaṅkyānyathaivāsyopapattim upasaṃhāravyājena darśayan āha — "tasmād" i(86.3)tyādi | "sadṛśa"(86.3)śabdena nirantarasadṛśaṃ vivakṣitam | tena nirantarasya "sadṛśasyāparasya bhāva"(86.3)s tannirantaranibandhanety arthaḥ | "keśā"diṣu lūnapunārūḍheṣv ity arthād avaseyam | "ākārasāmyamātreṇāpahṛtaṃ" prakaraṇāt yathātvaniścayāyogyīkṛtaṃ "hṛdayaṃ" (86.4) ceto yeṣāṃ teṣām |
329,ii (HBṬĀ_329,ii_329,vii)
nanu yadi ākārasya sāmyaṃ sādṛśyaṃ nāma tvanmate kiñcit syāt tanmātrāpahṛtahṛdayāḥ pratyabhijānīyuḥ | na caitad asti, tat katham evam uktam ity āha "na ce"(86.8)ti |
329,iii
"ekapratyavamarśārthajñānādyekārthasādhane |
329,iv
bhede 'pi niyatāḥ kecit svabhāvenendriyādivat ||" (Pramāṇavā. 3.72)
329,v
ityādinā vipañcitatvād evam uktam |
329,vi
"teṣu" (86.17) bhāveṣu |
329,vii
trayāṇām api rūpāṇāṃ pramāṇasiddhatvāt svataṃtrahetur iyaṃ "vyāpakānupalabdhiḥ" (87.7) |
329,viii (HBṬĀ_329,viii)
"anena" (87.9) pratyabhijñānena pratyakṣarūpeṇa "aniścite"(87.10)tyādi pratividhānam | tāvad asya bādhakatvaṃ na bhavati yāvat pratyabhijñānasyāprāmāṇyaṃ na siddhyati, anyathā anenaiva bādhyamānaviṣayatvād asya kathaṃ prāmāṇyaṃ yena bādhakatvaṃ syāt? tāvac ca tasyāprāmāṇyaṃ nopapadyate yāvad anumānasyāsya prāmāṇyasiddhyābodhakatvaṃ na siddhyati | itarathā bādhavarjitatvādilakṣaṇasambhave prāmāṇyāpracyutir itītaretarāśrayatvaṃ doṣa ity āśaṅkyamānam āha "nāpī"(87.10)ti |
329,ix (HBṬĀ_329,ix_330,i)
"anumāna"(87.11)śabdenopacārāl liṅgam abhipretya "svasādhyapratibandhād" i(87.12)tyādy uktam | yadi vā liṅgasyety adhyāhāryam avacane ca pramāṇalakṣaṇayukte bādhasambhave tallakṣaṇam eva dūṣitaṃ syād iti sarvatrānāśvāsa ity ābhiprāyaḥ |
<330>
330,i
"naivaṃ brūmahe" (87.17) kintu pratyakṣābhāsā satī cārthād avatiṣṭhate | "anumānasya virodho" bādhas tam "aśruvānā" (87.20) vyāpnuvatī bhajamāneti yāvat | "ākārasya" (87.20) rūpasya "sāmānyād" (87.20)" ekatāṃ" (87.20) tattvaṃ "pratīyatī" (87.21) niścinvatī | "ādi"(87.21)śabdāt phalasya saṅgrahaḥ | sūryoparājitaśabdena yasya rūḍhiḥ | "ādi"(87.22)śabdādvanyetarakarkoṭādiparigrahaḥ | "tathābhāvam" etad "anubhavati" (87.23) |
330,ii (HBṬĀ_330,ii^1) (HBṬĀ_330,ii^2)
atha kiṃ "na ca sa pakṣe kvacid vartata" (88.19)" ity asiddhatve kāraṇam idam uktam? evañ cet na tarhīyantaṃ kālaṃ bhavān buddhavān asiddhalakṣaṇam, pakṣavṛttyādinā prakāreṇa hetos tathābhāvād iti | yuktam avādīd idaṃ bhavān yadi paraṃ "tadāyam asiddho hetur" i(88.18)ti vaditur abhiprāyaṃ nājñāsīt | ayaṃ khalv asyābhiprāyaḥ pratyabhijñā nāma vikalpaviśeṣa eṣaḥ | sa ca vikalpasya viṣayo yaḥ śabdasya viṣayaḥ, śabdasaṃsṛṣṭārthapratibhāsitvād vikalpasya | sa ca śabdasya viṣayo yaḥ saṃketasya viṣayaḥ, vācyavācakabhāvasambandhasya vāstavasya vyudastatvāt | na cāsāmārthyavaiyarthyābhyāṃ svalakṣaṇātmani saṃketaḥ kartum śakyata iti kathaṃ vastuto bhāvāḥ kecid api pratyabhijñānaviṣayātmānaḥ | tan na pratyabhijñāyamānatvaṃ siddhim adhyāsīta | yad yat pratyabhijñāyate tat tat pūrvāparayoḥ kālayor ekasvabhāvaṃ yathedam ititathāgatān pratipādayitum aśakyatvāt vyāptyasiddhyānaikāntikaś cāyam iti | prauḍhavāditayā siddhim abhyupagamyāpi dūṣaṇāntarābhidhitsayā pravṛttasya siddhāntavādino "na ce"(88.19)tyādivākyam | yad vā dūṣaṇāntaram anvācinvann āha — "na ce"(88.19)ti |
330,iii (HBṬĀ_330,iii_330,v)
"jñānajanakasvabhāvatāvirahād" i(88.27)ti bruvatā cedaṃ darśitam | yadi sarveṣāṃ janakasvabhāvatā tasyāṃ cānyāpekṣitā syāt syād adanaikāntikatvam, na cedam astīti | "bheda"(88.28)śabdo viśeṣavacanaḥ |
330,iv
prakṛte tava kim āyātam ity āha — "tadvad" i(89.10)ti | "taiḥ" (89.12) bījādibhiḥ "anekānta" iti maulasya hetor iti draṣṭavyam |
330,v
"sāmānyenā"(89.14)viśeṣeṇa |
<331>
331,i (HBṬĀ_331,i)
na "saha"(89.22)śabdo yugapadarthavṛttirācāryeṇeṣṭo 'pi tu sahodaravad ekārthavṛttiḥ | api tu ekārthakaraṇam api (114.19) yadvarṇam iti kiṃ sahakārilakṣaṇaparvaṇi pratipādayiṣyate | na ca yugapatkāritvād eva bhāvānāṃ parasparasahakāritvaṃ ghaṭate | ghaṭapaṭādīnām api kadā svāṃ svām arthakriyāṃ kurvatām api tathābhāvaprasaṅgāt | tat kathaṃ "sahakāriṣu yugapatkaraṇaśīleṣu" (89.22) ity etadbhaṭṭārcaṭo vyācaṣṭa iti cet, nāyaṃ doṣaḥ | na hi sahaśabdasya etad vyākhyānaṃ yugapad ity api tu bhāvikāraṇānabhyupagame avaśyam ekārthakāriṇām ekadā karaṇam ity ekārthaṃ buddhāvāropya vāstavaṃ rūpam idam anūditam | tena yugapad ekārthakaraṇaśīleṣv ity avaseyam | ekārthakāritvam eva tu lakṣaṇaṃ na tu yugapatkaraṇam avaśyaṃbhāvyapi vyabhicārāt | prājñāḥ punar etad yathāśruti samarthayanti |
331,ii (HBṬĀ_331,ii_331,iii)
nanu lābho mahānayam iti, na ca kācid akṣamā | "naive"(89.25)ti vyācakṣāṇo vaiśabdam avadhāraṇe darśayati | kaḥ punas tatretareṣāṃ vyāpāra ity āha — "bhavaneti"(90.3) |
331,iii
vyāpāropayogasyāsya pāramārthikatvaṃ kārakatvaṃ "hīyete"(90.8,ix)ti saṃbandhanīyam | kuta etad ity apekṣāyāṃ kāryetyādiyojyam | "upacārāt" (90.8) kārakatvasyeti prakṛtatvāt | "tathā" (90.17) tadvat | "tata eva" (90.17) svasannidhimātrata eva |
331,iv (HBṬĀ_331,iv_331,vi)
"svata eva" (91.1) kāraṇavyāpāranirapekṣād rūpād eva | "ātmana" (91.2) iti kāryātmanaḥ | "prāg api" (91.2) janmanaḥ pūrvam api | rūparūpiṇor ananyatvād ity abhipretya "rūpabhedalakṣaṇātvād ity" u(91.4)ktam | tat "kuto" 'sattvāt |
331,v
yatra sthitena kāryaṃ janayitavyaṃ sa "kāryadeśo" (91.12)bhipretaḥ |
331,vi
"yaś" cāsāv "abhiprāya"ś ceti tathā tadva"tā" (92.3) |
331,vii (HBṬĀ_331,vii_331,viii)
nanu sarveṣāṃ aṅkurotpāde sāmarthyāpracyuteranekāṅkureṇa niyatam utpattavyam eveti yat pareṇa prakaṭitam tat katham evaṃbruvatāpahastitam ity āśaṃkyāha "ayam abhiprāya" (92.4) iti |
331,viii
"yugapat kartṛbhya" (92.16) iti pūrvavadboddhavyam | ukte sati kim nāma pratīyatām iti tatsvabhāvasya jananād ity asyānaikāntikatve maulasyāpi tathātvamanivāryam iti parasyāśayaḥ |
331,vix (HBṬĀ_331,vix)
"na kāraṇabhedāt kāryabhedaḥ syād i"(92.18)ti prasaṅge kāryābhedasya bādhake pareṇokte katham etat tadbādhakaṃ bhavatīty āśaṃkyāha "evaṃ manyata" (92.29) iti | "sāmagrījanyasvabhāvatvāt" (93.1) tadavasthāprāptānekasamarthajanyasvabhāvatvāt | "kāryasyā"(93.1)bhinnātmana iti prakaraṇāt | "nanv" i(93.2)tyādi paraḥ | "yady evam" i(93.4)ti <332> siddhāntī | "yad anekasmād bhavatānekena bhavitavyam" i(93.4)ti ekajātīyāpekṣayoktam na tu kāryamātrāpekṣayā, bhinnajātīyasyānekasyotpādābhyupagamāt | "ekaṃ" kartṛ"tatkāryam" i(93.6)ty abhinnarūpakāryam | "etat ta"(93.8)dbhāve bhavanam | bhavatām i(93.10)tisāṃkhyānabhisaṃdhāyāha |
332,i (HBṬĀ_332,i)
dharmavacanasya saṃkaraśabdasya bhāvād "asaṃkarād" a(93.23)sāṃkaryād ity arthaḥ | ata evāha "paraspareti" (93.24) | parodāhṛtakāryāpekṣayā sāmagrībhedād bhedaṃ pratipādayituṃ "tathāhī"(93.25)tyādinopakramate | "sādguṇyam" ābhimukhyam | "ādi"(93.26)śabdāt vāsanāprabodhādisaṃgrahaḥ | "indriya"(93.27)śabdena timirādivikṛtam indriyaṃ vivakṣitamanyato bhrāntijñānānudayāt | "mātra"grahaṇena cālambanasyaiva nirāso vivakṣitaḥ | na tv ālokādeḥ tadabhāve tadanutpatteḥ | tadanye(93.28)ty atrāpy ālokādi draṣṭavyaṃ |
332,ii (HBṬĀ_332,ii_332,iii)
"upayogaviṣaya"(94.4)s tad ekaṃ janyaṃ vijñānaṃ "tathāvidhasyai"(94.4)kātmatālakṣaṇasya | "na bhidyate" (94.6) nānātvaṃ na bhajati | "kiṃ nv" i(94.8)ti nipātānipātasamudāyaḥ praśne | yadi vā vitarke "nu"śabdaḥ "kiṃ"śabdas tu praśne | "vai"(94.8)śabdo nipāto 'tra saṃbodhane |
332,iii
anekasya bhāve teṣām anekajanakatvam ity upagate hṛdayanihitaśaṅkarasvāmicodyaḥ kaścin "nanv" i(94.12)tyādinā codayati | sa eva svātantryaparijihīrṣayānaiyāyikapravaravacanena saṃspandayann āha" āha ce"(94.18)ti | śaṅkarasvāmīca buddhistham asya | "tat" tasmāt "kiṃ" (94.19) kasmāt | "vijñānābhinnahetujam" i(94.19)ti hetubhāvena viśeṣaṇam |
332,iv (HBṬĀ_332,iv)
teṣām avāntarasāmagrībhedād bheda iti pratipādayituṃ "teṣām" i(94.20)tyādinopakramate | vijñānotpattau vijñānam upādānakāraṇam | cakṣurādisahakārikāraṇam | cakṣuḥkṣaṇotpattau tu cakṣur upādānakāraṇam, vijñānādi sahakārikāraṇam evam anyatrāpīty ekam upādānakāraṇam itarat sahakāri kāraṇaṃ kṛtvā sāmagrīṇāṃ vailakṣaṇyam īkṣitavyam | "kāryāṇāṃ" (94.25) vijñānacakṣuḥkṣaṇādirūpāṇām |
332,v (HBṬĀ_332,v^1) (HBṬĀ_332,v^2)
"bodharūpatāder" i(94.28)tyādi siddhāntī | anukāra iti karoteḥ ṇijantāddha draṣṭavyaḥ | "anukāra"(94.28)ṇañca svasaṃtatipatitakāryakartṛkatvaṃ vācyam | <333> etac cāsyaivopasaṃhāre vyaktīkariṣyate | tasyānukāraṇam evānukartṛmukhena darśayann āha "tathāhī"(95.1)ti | dvitīyalakṣaṇaṃ vivṛṇvann āha "niyamena ce"(95.3)ti | "samanantara"śabdaḥ samaś cāsau bodharūpatvenānantaraś cāvyavahiteneti vyutpattyāpi prakṛtatvānmanaskāra eva draṣṭavyo na tv āgamasiddhyāśrayaṇenopādānamātre, upādānalakṣaṇasyaivābhidhānāt śakandhvādipāṭhāc ca dīrghatvābhāvovaseyaḥ | na "cakṣurāder" niyamena "vyāpāra" (95.4) ity arthāt | "cakṣuṣo" (95.5) niyamena vyāpāra iti prakṛtatvāt | janyatayā yat sva"vijñānaṃ" tasya "yogyatā"rthād utpattur yā "yogya"tā "taddhetoḥ" (95.5) | jñānotpādahetor ity arthaḥ | cakṣurviśeṣaṇatve 'pīttham evāsyāyam evārthaḥ | atrāpi samanantaraśabdenamanaskāro 'bhipretaḥ | uktayor lakṣaṇayor ādyaṃ lakṣaṇaṃ durbodhatvād upasaṃhāravyājena spaṣṭayann āha — "tasmād" i(95.6)ti | "svasaṃtati"vyavasthaiva kuto yena tatpatita"kāryaprasūtinimittaṃ" (95.7) jñātavyam ity apekṣāyāṃ yojyam | "yad ekākāre"(95.7)ti | "itiḥ" (95.11) hetau | "avāntaraviśeṣakṛtatvāt ta"(95.12)syā evoktalakṣaṇāvāntaraviśeṣakṛtatvād ity arthaḥ | "tasmād" i(95.15)tyādinā prakṛtam upasaṃharati |
333,i (HBṬĀ_333,i_333,ii^1)
"kāryasyai"(95.15)kajātīyasyeti vivakṣitam | kāryamātrāpekṣayānekatvasyeṣṭatvāt prasaṅgānupapatteḥ | atha tadabhupagamāt siddhaṃ bhavatām | tato naivaṃ vaktum ucitam ity āśaṃkyāha "na ce"(95.16)ti |
333,ii (HBṬĀ_333,ii^2)
evaṃ tāvadbhaṭṭārcaṭenopādānasahakārilakṣaṇaṃ praṇītam | kecit punar atraivaṃ bruvate, naivedaṃ lakṣaṇadvayam upapadyate avyāpteḥ | tathāhi yadi yad ekākāraparāmarṣapratyayanibandhanatayā svasantatipatitakāryapasūtinimittaṃ tadupādānakāraṇam ity ucyate, tadā candrakāntādapāṃ prasave jyotsnā na syād upādānakāraṇam | yadi candrakāntamaṇerupayatīnāmapāṃ candrikayā samam ekākāraparāmarśapratyayahetutvam asti yena tathā tayā tāsāṃ tadekasāṃtānavyavasthāsiddhau svasantatipatitakāryajanakatvena śaśāṅkavadupādānakāraṇaṃ kalperan | na ca tatrānyasya tadupādānakāraṇatvam upapadyate | evam vanaspatibhyaḥ phalaprasūtau tvagbhāvāviśeṣasya na syāt tadupādānatvam | kiyad vā śakyate nidarśayituṃ diṅmātraṃ tāvad upadarśitam | dvitīye 'pi lakṣaṇe 'nenaivāvyāptitvam unneyam, na hi candrikāder avādimātrotpattau niyamena vyāpāraḥ śakreṇāṣi śakyate darśayitum | tādṛśotpādo vidyata iti cet | cakṣurāder api tādṛgvijñānotpāde niyamena vyāpāra iti tasyāpi tathātvaprasaktir iti yat kiñcid etat | sahakārilakṣaṇam apy avadyam | siddhasaṃtāna eva hi vastuni prāgavasthāpekṣaviśeṣahetutvaṃ kasyacit kalpyeta | <334> santānāpekṣakasya tu prathamakṣaṇasyotpāde katham evam abhidhānaṃ na sāhasam ity alaṃ bahuneti | atra tu samādhānaṃ mahadbhir eva vidheyam |
334,i (HBṬĀ_334,i)
"ubhaya"(95.23)m ity ekasāmagrīmadhyapraviṣṭa"kāraṇasya bhedād" anekatvāt kāryasya ekajātīyasyābheda ekatvaṃ "kāraṇabhedā"(95.20)t sāmagrīlakṣaṇasya kāraṇasya sāmagryantarāpekṣayā vailakṣāṇyāt | "kārya"syāpi "bhedaḥ" (95.20) sāmagryantarakāryādvailakṣaṇyam iti | "tāva"(95.26)cchaśabdaḥ krame | "kulālaḥ" (95.27) kumbhakāraḥ "vyagrasvabhāvāni" (96.1) anyonyāsahitasvabhāvāni "kāraṇāntarasahitāni" (96.1) santi yāni "kāryāṇīṣṭakādirūpāṇi" (96.1)" sādhayanti" nirvartayanti | mṛtpiṇḍasya carmakārādikāraṇapratilambhe satīṣṭakādikāryaṃ, kulālasya dātrādipratyayāntaraprāptau lavanādikāryam | sūtrasya kuvindādihetvantarasāhitye paṭādikāryam | tāny api kiṃ bhūtāni sādhayantīty āha "tadanye"(96.1)ti | mṛtpiṇḍāpekṣayā bījādijanyebhyo 'kurādibhyo "bhinnasvabhāvāni", "tebhyo" (96.3) vyagrāvasthāprāptakāraṇāntarasādhyebhyo "vilakṣaṇam eva ghaṭātmakaṃ kāryaṃ samagrāṇi" santi janayanti (96.3)" mṛtpiṇḍakulālasūtrāṇī"ti sāmagryupalakṣaṇam uktaṃ na punar iyanti eva ghaṭasya kāraṇāni | evaṃ vakṣyamāṇepy upadarśane draṣṭavyam | upadarśitam evopapādayann āha "tathāhī"(96.4)ti |
334,ii (HBṬĀ_334,ii^1) (HBṬĀ_334,ii^2) (HBṬĀ_334,ii^3) (HBṬĀ_334,ii^4)
nany yadi kulālādisahito mṛtpiṇḍas tadanyasamāgrīmadhyapraviṣṭamṛtpiṇḍakāryād aviśiṣṭaṃ kāryaṃ janayanti, na tarhi sāmagrivailakṣaṇyāt kāryavailakṣaṇye nidarśanam idam upapadyata ity āśaṃkyāha "kulālādīti" (96.4) | "tadātmakam eva" (96.6) mṛdātmakam eva ghaṭādilakṣaṇam eva karoti | "mṛtpiṇḍa" (96.4) iti prāgukto 'bhisambadhyate kartā | kuto vilakṣaṇaṃ karotīty āha "tatkāryād apīṣṭakāder iti" (96.7) | kena kāraṇeṇety āha "kevale"(96.7)ti | kevalamṛtpiṇḍād bhinnaḥ svabhāvo yasya mṛtpiṇḍasya sa tathā tasya bhāvas tattā "tayā" (96.7) | kevalaśabdena ca kulālādirahitatāmātraṃ vivakṣitam | na tu kāraṇāntarasāhityavyavacchedas tena "tatkāryād" i(96.7)ti kāraṇāntarasahitamṛtpiṇḍakāryād ity arthaḥ | kutastyastasyā sau binnaḥ svabhāva ity āha — "tatkāreṇe"(96.6)ti | tasya kulālasyārthāt kulālakṣaṇalakṣaṇasya pratyāsīdato "yatkāraṇaṃ" prāktanakṣaṇas tenāhita utpādito "viśeṣo" (96.6) viśiṣṭaṃ rūpaṃ yasya sa tathoktaḥ | anenaikasāmagryadhīnāviśiṣṭotpattiḥ sūcitā | hetubhāvena caitad viśeṣaṇam | "co" (96.6) vyaktam etad ity asminn arthe | evam upādānabhāve cobhayatra vyāpriyamāṇasyāpi mṛtpiṇḍasya sahakāryantarapratilambhādātmanopi sataḥ kāryasya tadanyasahakārisahitakāryāt vilakṣaṇasyaiva <335> janakatvaṃ pratipādya sahakāraṇasyāpy ubhayatra sahakāribhāvenaiva vyāpriyamāṇasya kulālāder upādānāntaraprāptau tadanyasahitakāryād vilakṣaṇakāryajanakatvam atidiśann āha — "evam" i(96.8)ti "tadanyopādānasahitaṃ" (96.8) mṛtpiṇḍalakṣaṇād upādānād yad anyad upādānaṃ tena sahitam | "mṛtpiṇḍasahitaṃ" (96.8)" tadvilakṣaṇam eva" (96.9) | tasmāt tadanyopādānasahitakāryād visadṛśam eva ghaṭādikaṃ "kāryaṃ janayati" (96.10) | "iti"(96.10)r yathā mṛtpiṇḍādītyāder ācāryīyavākyasya yaḥ samudāyārthas tasyākāraṃ darśayati | "tatre"(96.11)tyādinedānīm avayavārthaṃ vyācaṣṭe | "vughna"(96.15)śabdena mṛṇmayapidhānaviśeṣa ucyate | tasya "pṛthu"(96.15)śabdena viśeṣaṇasamāsaṃ kṛtvā tasy"odarā"(96.15)dīti tatpuruṣaṃ vidhāya tad iva tasyeva vākāro (96.15) yasyeti bahuvrīhiḥ kāryaḥ | ādiśabdāt tadavayavāntaraviśeṣasya bhinnajātīyasya kambugrīvāder vā saṃgrahaḥ | "sūtrāt ta(96.17)syaiva ghaṭasya" (96.18) cakrāder vibhaktaḥ svabhāvo bhvatīti" (96.21) sambandhaḥ | mṛtsaṃsthānaviśeṣātmataiva ghaṭasya kutastyety āha "mṛtpiṇḍe"(96.17)ti | "tajjananasvabhāvatvāt" (96.19) mṛtsaṃsthānātmatājananasvabhāvatvāt kāraṇāt | "ghaṭasya tadrūpayogāt" (96.19) mṛtsaṃsthānarūpayogāt | anyad eva sūtrasāhityepi tayoḥ kathaṃ tajjananasvabhāvatvam ity āha "tannirapekṣe"(96.20)ti | tacchabdena sūtraṃ parāmṛṣyate, "bhinnasvabhāvatvād" vilakṣaṇasvabhāvatvāt tannirapekṣāvasthāto bhinnasvabhāvataiva tayoḥ katham ity apekṣāyāṃ "sūtrakāraṇopahitaviśeṣayor" i(96.20)ti hetubhāvena viśeṣaṇapadam idaṃ yojyam | nirdiṣṭakāraṇābhiprāyeṇa "kāraṇatraya"(96.24)grahaṇaṃ na tu ghaṭasya trīṇy eva kāraṇāni | "tadupayogair" bhinnasāmagrīvyāpāraiḥ "kāryā"peye svabhāvaviśeṣāḥ kāryāṇāṃ viśiṣṭāḥ svabhāvās teṣām "asaṃkaro"(96.24) 'sāṅkaryam | tatra yadi te kulālādayaḥ pratyekaṃ janakāḥ syus tadā"nukrāntakāraṇatrayajanya" (96.21) ity ucyeta | tathāpi kathaṃ sarvataḥ samutpadyamānasyākhaṇḍātmanaḥ kāryasyāyaṃ viśeṣo 'smād ayañ cāsmād iti vyavasthāpyata ity āśaṃkyāḥ "tasya caikaike"(96.25)tyādi | ito 'stu kāryasya tatsāmagrībhūtasakalajanyatvaṃ tadgatasya tu tatadviśeṣasya kathaṃ tajjanyatvavyavasthety āha "tadekaikasajātī"ti (96.27) mṛtpiṇḍādyapekṣayā mṛtpiṇḍāder aparasya tajjātīyatvaṃ pratyeyam | anenaitad darśayati — naikasyām eva sāmagryāṃ tasminn evākhaṇḍātmani kārye tattadviśeṣasya tattajjanyatvam avadhāryate api tu tattadupacaye tat tad upacayatya tattadapodhāre tattadapacayasya darśaṇādekatvādhyavasāyataś caikādhikaraṇatvena <336> vyavasthāpitād iti | vyavahartāraś caivaṃ na vipaścita iti "tattvacintakai"(96.29)r ity uktam | teṣām apy evaṃ vivecanena kiṃ prayojanam ity āha "yata" (96.29) iti | "yato" 'nantaroktavivecanāt | anekam api kāraṇaṃ kasmāt svīkurvantīty āha "paraspare"(97.1)ti | kṣepavatyāṃ hi sāmagryām anyonyotpāditātiśayakāryapraṇālikayā vāñcchitāṅkurādikāryopajananayogyakāraṇasāmagryasadbhāvārtham | etac copariṣṭāt pradarśayiṣyate |
336,i (HBṬĀ_336,i_336,ii)
"yatra yadyogyaṃ rūpam upapadyate sa tasya viṣaya" iti "tadviṣayasya" (97.14) ghaṭasyety arthaḥ | "tadanyāvasthāviṣayāt" (97.15) prāptasahakāryantarāvasthākāryāt | "asye"(97.19)ti kāryasya | anena "tajjanitaviśeṣabhedasye"ti mūlasya "kārya"(97.17)padaviśeṣaṇasya bahuvrīhau kartavye vigraho darśitaḥ |
336,ii
"jñānaṃ" (97.27) "tadrūpam anukartuṃ yuktam" (97.28) | "ne"(97.26)ty anuvartate "na yuktaṃ" (97.28) nārhatīti cārthaḥ | hetau śānaco vidhānāt "tadrūpavikalārthasāmarthyeno"(97.28)tpādād iti tadrūpānukārāyuktatāyāṃ hetur ukto draṣṭavyaḥ | tathāpi kasmān na yuktam ity apekṣāyām āha — "bhrāntate"(98.1)ti | "aikāntikī" (98.3) yā pareṇaikāntikatvenābhimatā sā nāsti, ekatvād eva pramāṇasiddhād ity abhiprāyaḥ | yadi vā naikāntikī na niścayavatī | athavānekātmataivaikāntikī netipūrveṇābhisaṃbadhyate |
336,iii (HBṬĀ_336,iii_336,v^1)
atha vijñānopajanane kim indriyādīni svalakṣaṇāntarāntarāprasavadharmāṇyapetasaṃtānāny eva yenaikasyaiva kāryasya karaṇam eṣām upavarṇyate | ity āha "etac ce"(98.6)ti |
336,iv
nanu "ekasāmagrī"(98.6)śabdena yadi vijñānasya janakaḥ kāraṇakalāpo 'bhipretaḥ, tadoktam eva kim apetasaṃtānatā teṣām iti |
336,v (HBṬĀ_336,v^2) (HBṬĀ_336,v^3) (HBṬĀ_336,v^4)
athaikam upādānam itaratsahakārikāraṇam abhisandhāya ekasāmagrīty uktaṃ na tad api caturasram, tasyā apy avāntarasāmagryāḥ kiṃ tadupādānopādeyasyaiva kṣaṇasya prasavaḥ | athopādeyam anekaṃ na bhavatīty abhipreyate | haṃta tad api sarvaṃ svaṃ svam upādānam apekṣyopādeyam eveti tad avastho doṣa iti | ukta eva ekasāmagrīśabdārthaḥ kaivalaṃ bodhe yatraḥ karaṇīyaḥ | ekam upādānaṃ sad evetaratsahakārikāraṇasad eva vyāpriyate yadā tadā ekasyaiva vijñānasya manaskāropādānasya cakṣurādisahakārikāraṇasyaiva sata utpattir na tu cakṣuḥkṣaṇasyaivaṃbhūtasya sata utpattir api tu cakṣur upādānasya manaskārādisahakārikāraṇasya sata iti | evaṃ rūpādikṣaṇasyāpy utpāde draṣṭavyam svayam | atra samudāyārtho manaskāropādānakāraṇacakṣurādisahakārikāraṇātmikā satī sāmagryekam eva kāryaṃ janayati | tadaivānyajjanayantī tu naivam ātmikā satī janayati | kiṃ tarhi cakṣur upādānakāraṇamanaskārādisahakārikāraṇātmikā | <337> evaṃ rūpādikṣaṇajanmany api pratyeyam | ata evaiṣām āntarasāmagrībhedaḥ kṛtaḥ parasparato bheda ity uktaṃ purastād iti sarvam avadātam | kasmāt punar iṣṭaikasāmagryapekṣayaivaitad ucyate, na ca sāmagrīmātrāpekṣayāpīty āha "paramārthatas tv" i(98.6)ti | "tatsāmarthyantargatānām" i(98.7)ti "sā" ca sā cakṣurādisahakārikāraṇātmikā sāmagrī ceti tathā yatropādānabhāvenāntargatānām antarbhūtānāṃ yatra sāmagryāṃ sahakāritvena teṣāṃ vyāpāras tatra | tatsāmagryantaraṃ tadavayavatvena | "kāryāntarasye"(98.8)ti sopādeyakṣaṇāpekṣayā tadvijñānaṃ cakṣuṣaḥ kāryāntaram evam anyasyāpy anyat tasya kāryāntarasyāpi prārambhād ity anuvartate anekakāryakartṛtvam iti ca śeṣaḥ kāryaḥ anyathā kasmin sādhye pañcamīyaṃ hetubhāvam abhidadhyāt | asyaivārthasya dṛḍhīkaraṇārthaṃ dṛṣṭāntayann āha "yathe"(98.9)ti | "tadā" (98.10) tadvad "anekapratyayajanitam apī"(98.9)ty ekam ity asyānuvṛttes tathānekapratyayajanitam ekam api nāstīty arthaḥ | "iti" (98.9) hetau | "api" (98.10) nyāyataḥ sambhāvanām āha | yadi vā paramārthataḥ "kāraṇānekatvāt kāryānekatvopagame 'pi na kācit kṣatir" i(98.9)ti sambandhaḥ kāryaḥ | kasmān na kṣatir ity āha — "tatsāmagryantargatānām" i(98.7)ti | "yathe"tyādi ca pūrvavad vyākhyeyam | itis tv anantaroktānyopādānakāraṇāni sahakārikāraṇāni pratyavamṛṣati, tatoyam artha uktalakṣaṇakāraṇānekatvād iti | saṃprati prakṛtam upasaṃharann āha "tata" (98.10) iti | "sāmānyena" (98.11) kāryamātrāśrayaṇena | atha siddhasādhanatvaṃ hetoḥ ko doṣa iti cet | tad etaddharmottarapradīpe 'smābhir vivecitaṃ vistarataś ca svayūthyavicāra ity āstāṃ tāvad iha |
337,i (HBṬĀ_337,i)
"dravya"(98.16)śabdena dravati paryāyān gacchatīti vyutpāttyā dharmo pariṇāminityo vivakṣitaḥ paryāyaśabdena ca pari samantādetyeti dravyam iti vyutpattyā dharmāḥ | "ādi"(98.18)śabdāt sparśādisaṃgrahaḥ | "ghaṭo" dravyaṃ "rūpādayaḥ" (98.19) paryāyā iti dravyaparyāyayor etad udāharaṇam "itiḥ saṃkhyābheda"(98.19)syākāraṃ darśayati dvitīyas tu saṃjñābhedasya | "iti"(98.22)nā lakṣaṇabhedasyākāro darśitaḥ | "vasturāga" (98.23) ity upalakṣaṇam etat | "iti"nā (98.23) kāryabhedasya svarūpam āha "itir" a(98.24)nantaroktabhedābhedaṃ pratyavamṛṣati | cakṣurādīnām "abhinno ya ātmā" ekakāryajanakaḥ sāmānyabhūtas tajjanyatā "tasya" (98.26) | "etad eva dvayam" ityādinopasaṃharati paraḥ |
337,ii (HBṬĀ_337,ii)
sāmānyena pararūpāṇāṃ ātmābhedasyābādhakatvaṃ pratijñāya viśeṣeṇedānīṃ darśayitum āha — "saṃkhyābhedas tāvad" i(99.7)ti | "bahutvena" "vyavahāro" bahuvacanāntasya prayogaḥ | bahuvacanaṃ ca "yuṣmadi gurāv ekapām" ity anena | anena saṃkhyābhedādity asya <338> sādhāraṇānaikāntikatvaṃ darśitam | dharmadharmisamudāyātmakasya "kārtsny"asy"āpratītiḥ" (99.12) prasajyeta | tatpratītau vāvasthātravasthāviṣayapūjyatāpratyayagocaratvasya gauravasyāpratītiḥ prasajyeta | atraiva vaktavyāntaram uccinvann āha "vrīhaya" (99.12)" iti cet yatra" bahuvacanaṃ "jātyākhyāyām ekasmin bahuvacanam anyatarasyām" (Pā.1.2.58) ity anena | "na ca paryāyarūpeṇa bhidyanta" (99.16) iti bruvatā ca yadi saṃkhyābhedo 'nekatvasya sādhakaḥ syāt tadā tadabhedopy ekatvasya sādhakaḥ syāt | anyathā tasyāyogāt | na caivaṃ tasmāt saṃkhyābhedo na samartho 'nekatvaṃ sādhayitum iti darśitaṃ draṣṭavyam |
338,i (HBṬĀ_338,i)
"tataḥ" (99.19) saṃjñābhedāt | anena saṃjñābhedād ity asya saṃdigdhavipakṣavyāvṛttyānaikāntikatvaṃ darśitam | saṃprati sādhāraṇānaikāntikatvam api darśayann āha "ekasminn api" "ceti"(99.19) atra gajanimīlikayā pūrvadoṣo draṣṭavyaḥ | samastasya (99.21) śaktiśaktimadātmakasya dharmadharmisamudāyasya | "tayo"(99.23)r ddharmadharmiṇos tad"vādhināṃ" (99.24) dharmavācinām | "mātrā" (99.26) leśaḥ |
338,ii (HBṬĀ_338,ii)
sarvadaikarūpeṇāvasthānaṃ "kūṭasthanityatā tayā" (99.28) tattadavasthārūpeṇa pariṇamato 'vasthānaṃ "pariṇāmanityatā" tad"upagamāt" (100.1)" sā ca" (100.1) pariṇāmanityatā | "asya" (100.2) pariṇāmanityasya suvarṇāder dravyasya | "tadrūpeṇa" (100.2) paryāyarūpeṇa cchedo vināśaḥ | paryāyāṇām iveti vaidharmyadṛṣṭāntaḥ | "iyaṃ" pariṇāmanityatā | kūṭasthanityatā dravye paryāyātirikte "na saṃbhavati" (100.4) | kuta ity āha "paryāye"(100.5)ti |
338,iii (HBṬĀ_338,iii^1) (HBṬĀ_338,iii^2)
"vibhaktapariṇāmeṣv" i(100.12)ti pāṭhe vibhaktaḥ pariṇāmo yeṣām iti vigrahaḥ | vibhakto viśiṣṭakāryakāritvena niyukta iti cārtha iti pūrve nibandhakṛto vyācakhyuḥ | idānīm api kecit paṇḍitāṃmanyā anenaiva pāṭhena katham api vyācakṣate | tad etat pāpīyaḥ vibhaktiktaśabdasyānyārthatvāt, na hy ayaṃ vibhaktaśabdo viśiṣṭakāryakāritvena niyuktaṃ vakti | api tu vibhāgena vyavasthāpitam | kiñ ca kim asya śabdadāridyaṃ yena viśiṣṭakāryakāripariṇāmeṣv iti vaktavyaṃ vihāya idam īdṛśam avācakam ācakṣīta | sarva eva ca pariṇāmas tadanyakāryāpekṣayā viśiṣṭakāryakārīti ko 'nyasmād asya paṭādipariṇāmasya viśeṣaḥ, kaścāsya niyokteti kim asthānaparākrameṇa | tasmāt kvacit pustake pramādapāṭha eṣaḥ | vibhaktaparimāṇeṣv iti tu pāṭho yuktarūpaḥ | tatra parimāṇaṃ mānavyavahārakāraṇaṃ <339> guṇaviśeṣaḥ | paraprasiddhyā cedam ucyate tac ca dīrghatvākhyam utpādyam atra vivakṣitam | tatra vibhaktaṃ vibhāgena vyavasthāpitam parimāṇam yeṣāṃ paṭādīnāṃ teṣu vistāriteṣu dīrghīkṛteṣv iti yāvat | vibhaktāyām ādikarpaṭādayaḥ kiñcid āvṛṇvate kiñcic ca dhārayanti kiñcid upabadhnantīti | "prāgavidyamānaṃ kasyacidbhāve" "bhavad"utpadyamānaṃ "kāryam" (140.18) | hetau ca śaturvidhānāt pūrvam abhavat kasyacid bhāve bhavad ity arthaḥ | bhavet kāryam iti tu pāpīyān pāṭhaḥ |
339,i (HBṬĀ_339,i)
yadi parasparopādānāhitarūpaviśeṣas tatsāmagryantargataḥ sarva eva kṣaṇaḥ pratyekaṃ samartha utpadyate | yato vijñānādiprasūtis tena tāvad avaśyaṃ jñānajananasvabhāvenaiva bhāvyam, avijñānajananasvabhāvenaiva vā, na tu parasparaviruddhatadatajjananasvabhāvena bhedaprasaṅgādity abhiprāyavān paraścodayann āha "nanv" i(100.24)tyādi | "kathaṃ tadanyakāryasaṃbhava" (100.26) iti bruvataś cāyam abhiprāyaḥ —
"tadatadrūpiṇo bhāvās tadatadrūpahetujāḥ |
tadrūpādi kim ajñānaṃ vijñānābhinnahetujam ||" (Pramāṇavā. 2.251)
iti |
339,ii (HBṬĀ_339,ii)
"anekakāryakriyāsvabhāvatvād" vi(101.3)jñānātmakānekakāryakārirūpatvāt | "teṣāṃ" (101.4) sajātīyetarakṣaṇānām | "teṣāṃ" cakṣurādīnāṃ "sattā" tadāna"ntaryeṇa darśanaṃ" (101.5) tasmāt | nanu tatsannidhau vijñānalakṣaṇakāryadarśanāt vijñānasyaiva janaka ity avadhāraṇāt tadavasthe doṣa kasmād idam ucyata ity āha "tatre"(101.5)ti | anainaitad āha dharmamātrasya saṃdehād ayogavyavaccheda evātra nyāyaprāpto nānyayogavyavaccheda iti |
339,iii (HBṬĀ_339,iii^1) (HBṬĀ_339,iii^2) (HBṬĀ_339,iii^3) (HBṬĀ_339,iii^4_340,i)
nanu ca yena rūpeṇa vijñānaṃ vijñānaṃ janayati yadi tenaikarūpeṇaiva rūpaṃ janayati tadā tenāvaśyaṃ tadvijñānavadbodhātmanā bhāvyam | atha tadanyena rūpeṇa janayati tarhi viruddharūpadvayānuṣaṅga ity āśaṅkyāha "na cāta" (101.7) iti | ato vijñānāvijñānajananasvabhāvatvāt | kasmān na syād ity āha — "ekasyaive"(101.7)ti | "ātmātiśayasya" (101.7) svahetupratyayasāmarthyāyātavijñānāvijñānopajananayogyasvabhāvaviśeṣasya | anenaitad darśayati ekenaiva rūpeṇa tattajjanayati kevalaṃ tad ekaṃ rūpamīdṛgvijñānāvijñānajananam iti | etad uktaṃ bhavati tatsāmagryantargatānāṃ sarveṣām eva kṣaṇānāṃ svahetubhir idaṃ rūpam upanītaṃ yaduta yūṣmatprāgbhāve 'nekenaiva bodhābodhātmakena kāryeṇa janitavyam iti | evaṃ tarhi vijñānābhinnahetujatvena <340> sukhādīnāṃ bodhātmakatvaṃ duḥkhasādhakatvamāpanīpannam | tatrāpi hīdaṃ śakyate vaktuṃ proṣitāgatapriyaputrādikṣaṇasya svahetusamūhād eva tathābhūtaṃ rūpam udapādi yena vijñānam avijñānātmakaṃ ca sukham anyac ca janayatīti śuddhād rūpeyadimetadviśeṣavadviśeṣākhyāne 'smābhiḥ parihṛtam iti tata evanugantavyam iti | pūrvam avadhīritāvadhāraṇanirūpeṇāktāv uktam adhunā puraskṛtāvadhāraṇoktāv iti bhedo draṣṭavyaḥ | idaṃtayā vyapadeśayogyaṃ "sanidarśanam" | svadeśe parotpattivibandhakaṃ "sapratigham" (101.11) | iyaṃ cāgamabhāṣā | bhinnapravṛttinimittayor ekasminn arthe vṛttiḥ sāmānādhikaraṇyam teṣāṃ tannimittānāṃ tadayogād ekatraiva vṛttyanupapatteḥ | "apekṣāyāṃ" (101.14) tadekopakārāpekṣāyām, upakārasyopakāryābhedān nyāyaprāptād iti | uktam evādhikābhidhānārtham avatārayann āha — "nāpī"(101.17)tyādi | pratibandhābhāva eva kuta ity āha — tadgrāhaketi tadabhāvam eva pratipādayitum āha "pratyakṣata" (101.18) iti | "ekātmatayaiva" (101.20) jyotīrūpādyātmatayaiva | pratyakṣeṇaivam upalambhān na tāvat pratyakṣaṃ tatpratibandhasādhakam ity arthād darśitam | yenānumānena kāryabhedasya kāraṇānekatvapratibandhaḥ sādhyate "tatrāpi" (101.20) etac caikasāmagryantargataviśiṣṭaikaikakāraṇāpekṣayā draṣṭavyam na tu kāraṇamātrāpekṣayā kalāpāt kalāpotpatter iti | atraiva doṣāntaraṃ samuccinvann āha "ekasye"(101.21)ti | sahakāryyupādānabhāven"ānekakriyānabhyupagame" (101.21) yadi ekasyānekarūpatvam asmābhir abhyupetaṃ syāt pramāṇopapannaṃ tadā dharmisvabhāvatayaiva taducyetety abhiprāyeṇoktam ekasyānekasvabhāvatāyā eva "cintyatvād" i(101.25)ti | "tadvada"(101.27)nekavat | "anyathe"ti yadi yenānekenaikasvabhāvatām anubhavati tad eva paraṃ bhidyate | na tv asau dharmīti "iti"(102.3)r hetau |
340,i
"ekaṃ kāryaṃ" yasyānekasya tad ekakāryaṃ tasya bhāvas "tattā" (102.4) ekakāryakāritvaṃ na syād ity arthaḥ | tasyaiva kāryasya yadātmapuraskāreṇa dharmiparyāyavyavasthā tena bhedād evaikarūpatvābhāvād iti samudāyārthaḥ |
340,ii (HBṬĀ_340,ii)
nanu naivāsmābhir ekam anekaṃ karotīty ucyate yena tvayaivam ucyeta, kintu samagrāvasthāyāṃ tadekaikam eva tadekaikam upakalpayatīty āśaṃkya "na caike"(102.6)tyādi prathamato yojyam | kasmān na janayatīty apekṣāyāṃ tu paścādyojyam | "nahī"(102.4)tyādi | "sahaiva" yugapad eva | etaddoṣabhayāt parasparopādānakṛtopakārāpekṣatve ceṣyamāṇe teṣām ekaikena bhāvatastāvataḥ kṣaṇasyopakārāt | katham ekam anekakāryakṛn n syād iti cānena darśitam | "tataś ce" (102.6)ty <341> ekasyānekakāryakāritvāsaṃbhavāt | gatārtham apy etat kaṇṭhoktaṃ kurvann āha | "anekasye"(102.7)tyādi | yathāyogam ekānekaśabdau sambandhavyau | anabhyupagamād evaikasyānekakriyāvirahād uktayā nītyānekasyāpy ekakriyāvirahād iti cārtho draṣṭavyaḥ |
341,i (HBṬĀ_341,i^1) (HBṬĀ_341,i^2) (HBṬĀ_341,i^3) (HBṬĀ_341,i^4)
nanu ca ekasyānekakāritvaprakārād anekasyaivaikakāritvaprakārāt kilānyaḥ prakāro nāstīty abhimatam | asti khalv anekam evānekaṃ karotīti prakrāntaṃ tat katham etat saṃgasyata iti cen na | anekaikasāmagryantaḥpatitenānekakriyopagame sarvasyaivopādānasahakāribhāvena sajātījavijātīyaviśiṣṭakṣaṇārambhasya nyāyaprāptasyopagamād ekasyānekakriyopagamaprāpter ity abhiprāyāt sarvam avadātam | ahetukatve ca tanniyamāyogād iti bhāvaḥ | dravyaparyāyayos tāvad bhinnaṃ kāryam iṣṭam | tau caikasvabhāvāv ekaṃ vastv iti katham ekasyānekakāryakāritvam anunmattena pratikṣipyata ity abhiprāyavān āha "dravye"(102.13)tyādi | "ekasvabhāva"tve 'pi naikavastutety aha — "svabhāvasyaive"(102.15)ti | "anyathā" yadi vastuno 'nyaḥ svabhāvaḥ syāt "tasya" (102.15) vastunaḥ evaṃ svabhāvasyāpy avastutāprasaṅgādity api draṣṭavyam yenābhiprāyeṇa "kathaṃ nonmattaḥ" (102.14) ity avādīt tam idānīṃ sphuṭayann āha "ekasvabhāvatve ce"(102.16)ti | yadā hi tūlapiṇḍādidravyaṃ dvipiṇḍakadravyanirmāṇasamaya eva kākatālīyanyāyena pavanāvadhūtatūlāṃśuprabhṛtinā svalpaparimāṇena dravyāntareṇa saṃyujyate dravyārambhakasaṃyogāpratidvaṃdvivibhāgajanakakriyāhetuṃ ca sahakārikāraṇaṃ pratilabhate | tadataddravyaṃ dvipiṇḍakaṃ tūladravyam | guṇaṃ ca tathābhūtasaṃyogākhyam | karma ca tathābhūtāṃ kriyām ekadaiva karotīti dravyaguṇakarmaṇāṃ samavāyikāraṇaṃ vaiśeṣikair avaśyaiṣitavyam ity abhiprāyo 'syaivaṃ vaditur avasātavyaḥ | anyathā kāryadravyodayasamakālaṃ kārye na śuklādirūpam utpadyate | kintūtpanne kārye paścāt kāraṇād utpadyate ata evaikasmin kṣaṇe dravyam arūpam asparśam arasam agandham upagamyateyogaiḥ | tasya tu guṇasyotpadyamānasya samavāyikāraṇaṃ tad evānantarotpannaṃ dravyaṃ na tu tatkāraṇaṃ dravyam | evaṃ tāvad idam asmābhir yathā kathañcid upapāditam, karmaṇaś caikasyeti tu saṃyogasaṃskārāpekṣayopapādayituṃ śakyate na punaḥ saṃyogavibhāgāpekṣayā | na hi kutaścid api karmaṇo yugapat saṃyogavibhāgāv utpadyete kintu prathamaṃ vibhāgas tataḥ prācyasaṃyogavināśas tadanantaram uttarasaṃyoga iti padārthavidaḥ prajānate | na ca yuktyāpādyaitad vaktavyam | vaiśeṣikaprakriyāyāṃ sthitvaivaitad abhidhānasya prakāntatvāt | anyathā kim asti karma kim asti saṃyogādir yenaivam ucyeta | ataś caivaṃ "yatkrtāntakopene"(102.17)tyāha | abhinnakālaṃ ca kāryaṃ vicārayituṃ prakṛtaṃ na tu bhinnakālam iti kiṃ bahunā | etac cavaiśeṣikaśailīmanupālayanto yadi kecana nipuṇā manīṣiṇo yathāśruti samarthayanti kāmaṃ samarthayantu na no hāniḥ kācid api tu mahāneva lābha iti |
<342>
342,i (HBṬĀ_342,i_342,ii^1)
"anavayavatvena" (102.24) kārtsnyena | na tu sajātīyā vijātīyāḥ samastā "vyakrīrvyaśnuvīrann" i(102.25)ty arthaḥ | "kathayā" (103.1) vicāreṇa |
342,ii (HBṬĀ_342,ii^2) (HBṬĀ_342,ii^3) (HBṬĀ_342,ii^4) (HBṬĀ_342,ii^5) (HBṬĀ_342,ii^6) (HBṬĀ_342,ii^7)
deśakālasvabhāvabhedānāṃ madhye deśakālābhedasyābhedasādhane sādhāraṇānaikāntikatvaṃ pratipādayann āha "tathāhī"(103.4)tyādi | svabhāvābhedapi nirūpayann āha — "svabhāvopī"(103.5)ti | apir upagamapradarśane | dvitīyaḥ punar "api" (103.6) avadhāraṇe "rūpatety" asmāt paro draṣṭavyaḥ | "anuvṛttivyāvṛttirūpate"(103.6)ti dravyasyānuvṛttirūpatā paryāyāṇāṃ vyāvṛttirūpateti yathākramaṃ yojyam | pratyekam iti prativastvaty artho draṣṭavyaḥ na tu pratyātmeti | nahi dravyasya vyāvṛttirūpatāpi nāpi paryāyāṇām anuvṛttirūpatāpi | tad ayam artho yadi prativastu dravyaparyāyayor anuvṛttivyāvṛttirūpataivopagamyata ity anyonyavyāvṛttisvabhāvadvayāviṣṭaṃ "ghaṭapaṭavatpadārthadvayaṃ" syān na "tv ekaṃ dvirūpam" | "iti"(103.8)r hetau | "tasmāt" (103.8) svabhāvābhedāt | padārthadvayasyaiva nyāyaprāptatvāt svabhāvābhedasyaivaṃ siddhatvād iti bhāvaḥ | anuvṛttivyāvṛttyos tatsvabhāvatvam upetyaitad uktam etad eva tu nāstīti darśayann āha — "na ce"(103.8)tyādi "anuvartamānavyāvartamānādhānatva"(103.9) ca bhāvatvaṃ nimittam ihābhipretam yad anantaraṃ vyaktīkariṣyate tatas tayos tatsvabhāvatvāyogāt | tatsvābhāvatvam evānayoḥ kathaṃ na yujyate yanaivam ucyata ity āha — "bhāvatvene"(103.11)ti bhāvatvena kriyātvena | "bhavitradhīnatvāt" (103.11) kartradhīnatvāt | bhāvayan vā utpattimān dharmas tattvena bhavitā dharmī tadadhīnatvāt na tu tattvād iti | yady ekakāryakartṛtvād ekatvaṃ tarhi anekakāryakartṛtvād anekatvaṃ syāt | anyathā tadayogāt na caivam iṣṭaṃ yuktaṃ vā tasmād etad api viparyaye bādhakābhāvān na vaktum ucitam ity abhiprāyavān āha "ekasyāpīti" (103.22) | "ekasyāpy aneke"(103.24)tyādi bruvataḥ pūrvavad abhiprāyo boddhavyaḥ | "kṛtākṛtānāṃ" (103.22) saṃketitāsaṃketitānām | ekābhidhānābhidheyatvāsaṃbhave viśvasya tadyogyatvaṃ hetuḥ | "viṣayabhedaṃ" prakṛtatvāt śabdānām abhidheyalakṣaṇa"viṣayabhedaṃ" (103.26)" bruvāṇaṃ" (103.26)" pratyabhihitam" a(103.26)nantaram eva | "ekatrāpī"(103.27)ti bruvataś ca pūrvavadabhiprāyo jñeyaḥ | anantaroktayā vacanabhaṅgyā saṃdigdhavipakṣavyāvṛttyānaikāntikatvaṃ sūcayitvā sampratyekavijñānaviṣayatvād ity asya sādhāraṇānaikāntikatvaṃ khyāpayitum āha "bahūnāñ ceti" (104.1) | nanu yady ekaṃ dvirūpanneṣyate kathaṃ tarhi tad ekaṃ vijñānaṃ bodharūpaṃ nīlākāraṃ cotpadyata ity ucyata iti parasya vacanam āśaṃkyāha "kiṃtv" iti | "nīlapraticchāyatayā" (104.3) nīlasarūpatayā "bhāvato"(104.5) vastutaḥ | anena vyāvṛttibhedam upādāya tathocyate na tu vāstavaṃ dvairupyam iti darśitam | <343> "saṃmūrcchitatvād" (104.6) bhūyonyonyāvayavāpraviṣṭatvāt | śabalarūpatve cāyaṃ hetuḥ | dṛṣṭāntam eva vighaṭayann āha "sa hī"(104.8)tyādi | "sa" hiraṇyakaśipuvadhārthanirmitanarasiṃhātmakaḥ | avayavinaḥ pramāṇabādhitatvād ity abhipretya "paramāṇusaṃghātarūpa" (104.8) ity uktam | "pratyekaṃ narasiṃharūpā na bhavanti" (104.9) | sarvatra narasiṃhabuddhyabhāvād iti bhāvaḥ | anenaiva saṃmūrcchitatvābhāvena śabalarūpatvāsiddheḥ sādhanaśūnyo dṛṣṭānta iti darśitam | tathā cāvyavasthitaparamāṇupracayābhiprayeṇa bhāgaśabdapravṛttir na tu paraprasiddhā tasyāvayavābhiprāyeṇa avayavyārambhasyānabhyupagamāt | saṃprati bhavatu narasiṃhabhāgābhyāṃ narasiṃhāvayavino nirmāṇaṃ tathāpi tasya śabalarūpatvāsiddheḥ sādhanaśūnya eva dṛṣṭānta iti darśanād darśayitum āha "jātyantaraṃ ce"(104.10)ti | tāsu tāsu hy avasthāsu sa evāyaṃ nara ity anuvṛttipratyayahetor naratvajāter ūrdhvatāsāmānyaśabdābhilāpyāyās tāsu cāvasthāsu siṃhaḥ siṃha ity anugābhipratyayahetoḥ siṃhatvajātes tathābhūtāyā anyā tāsu tāsvavasthāsu sa evāyaṃ narasiṃha ity anuvṛttapratyayahetubhūtā tathābhūtaiva jātir jātyantaram avaseyam | "sa" (104.10) iti sāmānādhikaraṇyena nirdeśaś ca tasya tadvataś cābhedavivakṣayā samudāyavivakṣayā vā draṣṭavyaḥ | digambaramatasya ca prakṛtatvāt evaṃ vyākhyāyate tena hi tiryaksāmānyam neṣṭam upariṣṭāc ca etadbhaṭṭārcaṭenāpi sphuṭayiṣyate | nāpi tiryaksāmānyam atra kalpayituṃ yuktam, narasiṃhasya tathābhūtasyaikatvāt anekavṛttitvāc ca sāmānyasyeti | śabalarūpatvābhāvam eva "vicitraṃ hī"(104.11)tyādināpratipādayati | ayam asyāśayo yadi saṃmūrcchitatvaṃ tyaktvā yathā kathañcid anekarūpatvenāpi śabalarūpatocyate tathāpy ekatvābhāvasya nyāyaprāptatvān naikasya śabalarūpatocyate | tathāpy ekatvābhāvasya nyāyaprāptatvān naikasya śabalarupatvaṃ iti prakṛtam eva hīyeteti | avaśyaṃ hi śābalyam icchatā vaicitryaṃ nānārūpatvam eṣṭavyam ity abhiprāyeṇāha "vicitryaṃ hī"(104.11)ti | yady ekaṃ śabalarūpaṃ nopapadyate kathaṃ tarhi lokaḥ śabalam idam iti manyata ity āśaṃkyāha "kevalam" i(104.13)tyādi | "eka"pratyayavamarṣādyekaṃ "kāryaṃ" tasya "darśanāt" (104.13) | ekavyavahāre cāyaṃ hetuḥ |
343,i (HBṬĀ_343,i_344,ii)
iha khalu vāstavadharmāpekṣo vāstavo dharmī | dharmaś ca pūrvaṃ kṛtakavicāreṇa pāramārthiko nirastas tadapekṣo dharmy api vāstavo vyudasta ity abhiprāyeṇa dharmadharmīṇor "niṣedhād" i(104.18)ty uktam |
<344>
344,i
anantaroktam arthajātaṃ sātirekaṃ svakrtābhiḥ kārikābhiḥ pratipādayituṃ paramukheṇāha — "āha ce" (104.20)ti |
344,ii
"vastuna" (104.21) ekasyeti prakaraṇāt | "kila"(104.21)śabdo vakturaruciṃ khyāpayati | "tayo"(104.22)r dravyaparyāyayoḥ |
344,iii (HBṬĀ_344,iii)
tatra saṃjñābhedasya tāvad bhedakatvaṃ pratibadhnann āha "indriye"(104.23)ti | "vasturūpaṃ śabdānāṃ naiva" (104.24) gocaro viṣayaḥ | apohasyāpi vastutvenādhyāvasāyāt viśeṣayann āha "indriyajñānanirbhāsī"(104.24)ti | bahuvacanena vyāptim āha "tat" tasmāt "kena" (104.23) hetunā | lokoktiś caiṣā draṣṭavyā | "saṃjñā" sāṃketikaḥ śabdas tad"bhedāt" (104.24) | ata eva sāmānyena śabdāviṣayatvaṃ pratipāditam | śabdānāṃ vastugocaratvaniṣedhadvārā ca saṃjñābhedasyābhedakatvaṃ pratipādayato 'yam āśayo yadi punaḥ śabdā vastuvṛttyā indriyajñānānīva bāhyaviṣayā abhaviṣyan niyatam ime anyonyabhinnarūpāḥ santo locanādicetāṃsīva rūpādīny arthān svasvaviṣayān abhetsyanta iti |
344,iv (HBṬĀ_344,iv_344,vi)
vastūnāṃ tadagocaratve kāraṇam āha — "parame"(104.25)tyādi | abhidhānābhidheyayor abhedavivakṣāyām ity"ādivacanād" i(104.25)tyādivacanapratipāditād arthād ity artho 'vasātavyaḥ |
344,v
"tat ta"(104.27)smāt "kalpitagocarāḥ" (104.27) kalpanārūḍharūpaviṣayāḥ | "tat ta"(104.28)smād yadi "saṃjñābhedād bhedaḥ" (104.28) kalpitasyaiva bhedo bhaved iti yojyam |
344,vi
kalpitabhede kiṃ vastubhedo na bhavatīty āha "vyāvṛttibheda" (105.1) iti | arthākṣiptam eva kaṇṭhoktaṃ kurvann āha "na vastuna" (105.1) iti |
344,vii (HBṬĀ_344,vii)
nanu kim ekadvivacanabahuvacanāny eva saṃkhyā yena tadbhedaḥ saṃkhyābheda ucyeta | na caitat | kiṃntv adyaivaikatvādirūpā saṃkhyā tadabhidhāyakaṃ tu vacanam ata eva pāṇiniḥ "bahuṣu bahuvacanāma"(Pā. 1.4.21)tyādyācakhyāv iti | syād evaitat yady ekādivyavahārahetuḥ saṃkhyā ekadravyānekadravyā vā pramāṇabādhitā na syāt | kevalam iti eva nāsti | asti tu tathābhūtasaṅketānurodhād ekādivacanam evaikādivyavahāranibandhaham ity anenābhiprāyeṇoktam "naivānyo mato vacanabheda" (105.2) iti |
344,viii (HBṬĀ_344,viii)
"tato" (105.3) vacanabhedātmakāt saṃkhyābhedāt "kalpitasya" (105.3) kalpanāviparivartino rūpasya "na tu vastuna" (105.4) iti dūrastham iha saṃbandhanīyam | "kathañcid" <345> (105.4) dravyaparyāyarupeṇānyathā vā | "abhinnate"(105.3)ti bhedādhyavasāyo 'vasayaḥ | kutaḥ punaḥ siddham etad vacanabhedātmakaḥ saṃkhyābhedaḥ, sa cābhedaka ity āha — "yeṣām" i(105.4)ti | atrāpi vācyavācakayor abhedavivakṣayā ityādi pratipādita evetyādiśabdenokto draṣṭavyaḥ |
345,i (HBṬĀ_345,i)
adhunā lakṣaṇabhedam adhikṛtyāha "avināśa" (105.5) iti | "kiṃ" (105.6) kasmāt | "tadātmakā" (105.6) naiva, viruddhadharmādhyāsād iti bhāvaḥ | yadi vā "tadātmakā" iti hetubhāvena viśeṣaṇaṃ tena tadātmakatvāt "kiṃ" kasmād dravyāvināśe "nāśina" (105.6) ity arthaḥ | anenaikasya etal lakṣaṇadvayāyogāl lakṣaṇabhedo 'siddha uktaḥ |
345,ii (HBṬĀ_345,ii^1) (HBṬĀ_345,ii^2)
uktadoṣaṃ nirācikīrṣoḥ parasya vacanamāśaṅkamāna āha "naṣṭā" (105.7) iti | "te" (105.7) paryāyāḥ | "cedi"(105.7)ti parābhyupagamaṃ darśayati | "paryāyarūpeṇa" (105.7) na dharmirūpeṇety arthād avasthitam | etan nirākurvann āha — "dravyeti" | dravyasvabhāvato 'nyasvabhāvatā teṣāṃ kim asti? pṛcchataś cāyam abhiprāyo yadyanyasvabhāvatā teṣāṃ bhavet svabhāvabhedena svabhāvābheda eva na bhaved iti | ata evāyaṃ vaidarbhaparasya praśnaḥ | siddhāntavādyevaitad doṣadarśino 'nyasvabhāvatāniṣedham āśaṃkamāna āha "na ced iti" (105.8) | atrāpy āha "nāśa" (105.8) iti | "tathā" (105.8) tena prakāreṇa | paryāyāḥ paryāyarūpeṇa naṣṭā na dharmirūpeṇety evam ātmanā "kathaṃ nāśaḥ" (105.8) | no ced iti tu kvacit pāṭhaḥ | tatrāpi "naṣṭāḥ paryāyarūpeṇa" dravyasvabhāvena "no" "cet" (105.8) na yadi prakṛtāś ca paryāyāḥ kartṛkatvenābhisaṃbadhyante | etad āśaṃkya siddhānty evāha "kim anyarūpatā teṣāṃ" i(105.8)ti | dravyasvabhāvasya śrutatvāt, dravyasvabhāvād anyasvarūpatā teṣāṃ kim astīty arthaḥ | śeṣam samānaṃ pūrveṇa | anugāmirūpaṃ dravyam udayavyayayoginas tu paryāyā aikātmyañ ca dravyaparyāyāṇām ahrīkaiḥ kiṃ neṣṭaṃ?
345,iii (HBṬĀ_345,iii)
tatra vyayinaḥ paryāyānadhikṛtyoktam | idānīm udayino 'dhikṛtyāha — "dravyātmanī"(105.9)ti | paryāyā ity anuvartate | dravyasyātraiva śrutatvāt "tat"(105.9)śabdena tasya parāmarśaḥ | tad ayaṃ vākyārtho "viruddhadharmādhyāse" bhedanibandhanepi kena kāraṇena "te" (105.10) paryāyāḥ "dravyātmakā" iti | viruddhadharmādhyāsa eva kuta ity āha — "dravyātmani sthite paścādbhavanta" (105.9) iti | hetau śaturvidhānāc ca paścād bhāvād ity arthaḥ | tanniṣpattāvaniṣpattir eva viruddhadharmādhyāsa iti bhāvaḥ |
<346>
346,i (HBṬĀ_346,i)
anena ca prakāradvayena tādātmyahāpanena bhinnarūpāṇāṃ eṣāṃ tena saha sambandhābhāvāt taddharmatvam eva ca na syāt | tataś ca prakṛtakṛtidarśitam atraiva vaktavyāntaraṃ samuñcinvann āha "bhūta... kim iti" (105.10)" tatra" dravye "bhūtaṃ" jātaṃ "kiṃ"? dravyaparyāyayor aikātmyena dravyasthitau paryāyāṇām api niyatā sthitir iti na kiñcid bhūtam ity abhisandhiḥ | "yataḥ" (105.10) kasyacit tadatiriktasyābhāvāt |
346,ii (HBṬĀ_346,ii_346,iii)
abhiprāyam aviduṣaḥ parasya vacanam āśaṃkamāna āha "bhede"(105.11)ti | bhidyanta iti "bhedāḥ" paryāyā eva "tadrūpaṃ" bhūtaṃ "yadāṣyate" (105.11) | etannirācikīrṣann āha "bhinnam" i(105.12)ti | "hir"avadhāraṇe bhinnam ity asmāt paro draṣṭavyaḥ |
346,iii
"abhede" (105.13) tayor aikātmye | "etad" i(105.14)ti dravyāvināśe paryāyāḥ paryāyarūpeṇa naṣṭā na dharmirūpeṇa, sthite ca tasmin bhedarūpaṃ bhūtam iti ceti | asaṃbaddhatvam evāsya pūrvasāmarthyoktaṃ kaṇṭhoktaṃ kurvann āha "evam" i(105.14)ti "naṣṭaṃ" ca tad "anaṣṭaṃ" ceti tathā |
346,iv (HBṬĀ_346,iv_346,v)
tadaitat prasajyata iti pārśvasthasyāviditaprastāvasya praśnam āśaṃkyāha — "dravye"(105.15)tyādi | yasmād uktayā nītyā lakṣaṇabheda eva siddhas "tataḥ" (105.16) tasmāt |
346,v
samprati kāryabhedaṃ prastuvann āha — "kārye"(105.17)ti | kāryabhedāt "tayoḥ svabhāvasya bhedo yadi bhavet" (105.17) | "tathā sati" (105.17) svabhāvabhede sati avaśyaṃ hi bhedam icchatā svabhāvabheda evaiṣṭavyo 'nyathā bhedāsiddheḥ |
346,vi (HBṬĀ_346,vi)
sati caivaṃ kim akiñcitkaraḥ kāryabhedo bhedasiddhyartham ucyata iti paraṃ śikṣayann āha "svabhāvasyaive"(105.19)ti | nanu kāryabhedo 'bhinnasya svabhāvasya bhedaka iti kiñcitkara evopanyāsārho 'pi ca tat kim evam ucyata ityāsaṃkyāha "na hi" (105.20) iti | "hir" yasmāt "kāryāṇāṃ bhedaḥ paścāt" prakaraṇāt svahetvāgatasyābhinnasvabhāvasya paścādbhavanasvabhāvasya "tasya"iva svahetubalāyātasyābhinnasya na "bhedakaḥ" (105.20) hetau śaturvidhānāt paścād bhāvād ity arthaḥ | prāgbhāvī hi kāraṇaṃ tadbhinnaṃ svabhāvaṃ kuryād api, na tu paścād bhāvīty abhiprāyaḥ |
346,vii (HBṬĀ_346,vii)
paścād bhavann api kasmān na bhedaka iti? āha "svabhāvasyeti" (105.21) | nanu kāryabhedaḥ svahetusamutthaṃ svabhāvaṃ mā nāma vikārṣit tadavasthe vikārāyogāt, tam eva tu vināśayiṣyatīty āha "nāśeti" (105.21) | yadi cāyaṃ kāryabhedas tayoḥ svabhāvasya bhedakaḥ syāt tad ayaṃ doṣaḥ syād iti darśayann āha — "ekāntene"(105.22)ti | <347> "te" dravyaparyāyātmake "vastunī" (105.22) | syād etat — syād ayaṃ doṣo yadi bhedaḥ paścāt prakaraṇāt svahetvāgatasyābhinnasvabhāvasya paścād bhavansvabhāvasya tasyaiva svahetubalāyā tasyābhinnasya na bhedakas tayor abhinnoyaṃ svabhāvo na bhavet | yāvatāsty abhinnopi svabhāvas tatas tayor abhedopīty āha "sa ceti" (105.22) | "so" 'bhinnaḥ svabhāvaḥ |
347,i (HBṬĀ_347,i)
"tayoḥ" (105.23) dravyaparyāyayoḥ, "kena" kāraṇena | kutaḥ punar asau tayor na syād ity āha — "vibhinnābhyām" i(105.23)ti parasparabhinnābhyāṃ dravyaparyāyābhyāṃ abhinnasyābhinnasvabhāvasya kalpitasya tasya | "vibhedato" (105.23) bhedād vyatirekāt | bhede hi kāryakāraṇabhāvaḥ saṃbandhaḥ | sa cātra nāstīti ca buddhistham | "teṣāṃ" (105.23) dravyaparyāyakalpitābhinnasvabhāvānām |
347,ii (HBṬĀ_347,ii_347,iii)
"tasyāpi" (105.25) tṛtīyasyāpi svabhāvasya "tadabhedaprasiddhye" (105.25) dravyaparyāyābhinnasvabhāvābhedaprasiddhyartham paraścaturthaḥ "kalpanīyo" (105.26)nyathāyaḥ — śalākākalpās traya evāsaṃbaddhāḥ prasajyerann iti bhāvaḥ | evaṃ pañcamādāv api saiva vārtetyādinā bhinnasvabhāvasyāsambandhaniścayaparipanthinyanavasthā syāt |
347,iii
nanu kim anavasthābhayād dṛṣṭānekasvabhāvāpalāpaḥ kartavyaḥ ity āha — "na ceti" (105.27) |
347,iv (HBṬĀ_347,iv)
syād etat syād ayaṃ doṣo yady abhinnasya svabhāvasya dravyaparyāyābhyāṃ bhedo 'py upagamyeta | kintv abheda evety āha "aikāntikas tv" i(105.29)ti | "bhinnayor" dravyaparyāyayor "abhinnā"svabhāvād "abheda aikāntiko yadi" bhaved iti yojyam, bheda eva tayor "viśīryeta" (105.30) vilīyeta | kuta ity āha "tadeke"(105.30)ti | tasmād ekasmāt svabhāvād avyatirekas tayor ity arthāt |
347,v (HBṬĀ_347,v)
athavā "vibhinnābhyām" ityādy anyathā vyākhyeyam | "vibhinnābhyāṃ" (105.23) dravyaparyāyābhyām "abhinnasyā"(105.23)vyatiriktasya vibhedas tadātmavadbhedāt | ayaṃ cābhiprāyo drvyaparyāyayoḥ kalpitābhinnasvabhāvayos tādātmyopagame tasya vā tayor anupraveśa eṣitavyas tayor vā tatreti | tatra yadi kalpitasya svabhāvasya dravyaparyāyayor anupraveśas tadā tāv eva svarūpeṇa vyavatiṣṭheyātāṃ na tv asāv iti so 'sankathaṃ tatsambandhī syāt | nanu ca nāsau svabhāvas tayor upalīyamānas tadabhedānubhāvī kiṃ tarhi teṣām abhedasiddhyartham abhinnasvabhāvo 'nyo 'bhyupagamyate ity abhiprāyasya parasya vacanam āśaṃkamāna āha "teṣām" i(105.24)ti | atrāpi doṣāntaram upekṣyaivānavasthāṃ darśayann āha "tathe"(105.26)ti | atha dravyaparyāyayos tasminn abhinne svabhāve 'nupraveśas tatrāha "aikāntikas tv" i(105.29)tyādi iti |
<348>
348,i (HBṬĀ_348,i)
nanu na tayos tadābhinnasvabhāvayogād abhedo yenaivam ucyate | kintu svata evābheda ity āha "abhedasye"(106.1)ti | "abhedasya" dravyaparyāyayoḥ svarasasiddhasyaikātmyasya "aparityāge" (106.1)ṅgīkāre | "tasya" bhedasya "avitathābhāve" (106.2) satyatve | "abhede" (106.2) pratipādye mṛṣārthatā tatpratipādakasya vacanasyety arthāt |
348,ii (HBṬĀ_348,ii)
kasmāt punar bhedābhedāv ekātmakau na syātām ity āha "anyonye"(106.3)ti | "anyonyābhāvarūpāṇām" a(106.3)nyonyavyavacchedena vyavasthitātmanām | "ekasya bhāvo" (106.4) vidhir "apara"sy"ābhāvā" niṣedho yas tad"dhetuko yataḥ" (106.4) bhedābhedābhyāṃ "dvirūpatā" nāsti | yadi viruddhadharmādhyāso bhedavyavasthāṅgaṃ syān naikatra bhedābhedau bhavetām | sa eva tu na bhedavyavasthānimittam ity āśaṃkyāha "anyonyābhāvarūpāś ce"(106.4)ti |
348,iii (HBṬĀ_348,iii_348,v)
"virodho" (106.8) viruddhadharmādhyāso 'bhipretaḥ | "bheda"śabdena bhedavyavasthā vivakṣitā | "lakṣaṇa"(106.8)śabdena ca nimittam | tenāyam artho yadi viruddhadharmādhyāso bhedavyavasthāṅgaṃ neṣyate, tadaivaṃ na syāt | evaṃ ca kathaṃ syāt evaṃ ca kasmān neṣṭavyam iti |
348,iv
tadrūpāḥ santopi "na bhedino" (106.5) bhinnāḥ syur virodhasya bhedavyavasthāṅgatvāt | anyena prakāreṇa "tadvināśe" (106.6) paryāyavināśe | dravyaṃ kathaṃ vināśi syāt | dravyaṃ hi paryāyarūpeṇa naśyati, na tu dravyerūpeṇetyahrikair iṣyate | tadrūpeṇāpi vināśaḥ kasmād iṣyate | sarvathaiva tasya vināśaḥ kinneṣyata ity arthaḥ |
348,v
kathaṃ nāma dravyam eṣṭavyam ity ākāṃkṣāyāṃ ṣikṣayann āha "kūṭe"(106.7)ti | "nityatā" (106.7) sthiratā | "nerdhruva" ity anena nisastyayo vidhānāt | apracyutānutpannapūrvāpararūpasyāvasthānaṃ "kūṭasthanityatā", "bhedeṣu" (106.7) paryāyeṣu | pariṇāmanityatā dravyeṣu kasmād iṣṭeti sāmarthyād āveditam |
348,vi (HBṬĀ_348,vi^1) (HBṬĀ_348,vi^2)
astu tarhīṣṭā kūṭasthanityatety āśaṃkyāha "tad iṣṭāv" i(106.9)ti | tasyāḥ kūṭasthanityatāyā iṣṭau | atra doṣāntaram upekṣyaiva etad āha "kinne"(106.9)ti | yathottarottarasarvaparyāyānugāmisuvarṇatvādy ekaṃ sāmānyam iṣyate tattadbhinnadeśādisarvavyaktyanuyāyisuvarṇatvagotvādy ekaṃ "kiṃ" (106.10) kasmān neṣyate | icchāmas tarhīdam apīty āha "jananye"(106.10)ti | jananī mātā | prathamamaḍhā patnī jāyā | nanu yadi strītvasāmānyam abhipretyedam ucyate tadābhyupagama evottaram iti koyam anuyogaḥ ? bhāryātvañ copādhirūpa na sāmānyam | anyathā saṃketāvedinopi gāva iva tā api bhāryā (ma)〈a〉bhimatā vyaktyastenarūpeṇa sāmānyabhāsāṃ <349> dhiyamādadhīran | na caitad asti, tasmād ayuktam etad iti | śobhanam uktaṃ bhavatā kevalam evaṃ vaditur abhiprāyo na samyagjñāyi | ayaṃ khalv asyābhiprāyo yenopādhyavacchinnena kenacid rūpeṇa tatstrītvaṃ tasyāṃ jāyāyāṃ vartamānam enāṃ tathopabhogāṅgaṃ nopapādayati vinaiva tāvad ātmanā jananyām api tena vartitavyamanyarūpābhāvāt | sati caivaṃ tasyā api tathātvam āpadyeta; evam atrāpekṣayāpy ucyamānajāyāyā api tathātvam anivāryam | yady evaṃ śābaleyabāhuleyādīnām apy ekagotvādiyogād ekatvaṃ kiṃ nāpādyata iti? priyaṃ priyeṇācaritam iti | udāharaṇadiṅmātraṃ tūktam etad upahāsāpadeśeneti sarvam avadātam |
349,i (HBṬĀ_349,i)
evam uktayā nityā bhedābhedāv ekādhikaraṇau na yuktāv iti pratipādyādhunā bhavetāṃ tau tathā, tathāpy uktadoṣān na muktir iti pratipādayann āha "bhedābhedoktadoṣāś ce"(106.11)ti | dravyaparyāyayor bhede hy ekāntena vibhinne te syātām | na tv ekaṃ dvirūpam, tathā suvarṇakuṇḍalādiparyāyayor aparasparātmatayā kuṇḍalādisuvarṇaviśeṣābhyāṃ tayor apratibhāsanaprasaṅgādayo doṣāḥ | abhedapakṣe caikasyānekakāryakartṛtvam uktam avyāhatam āpadyeta | dravyaparyāyarūpatvenābhyupetaṃ dvairūpyaṃ hīyetetyādayo doṣāḥ | sati caivaṃ viphalo 'yam ekasya bhedābhyupagama iti cārthād darśitam | "tayo"(106.11)r bhedābhedayor "iṣṭau" (106.11)" kathaṃ vā na" bhavanti | pratyekaṃ bhāvān na samudāye bhavantīty āha — "pratyekam iti te" (106.12) doṣāḥ |
349,ii (HBṬĀ_349,ii)
nanu ca dṛṣṭam idaṃ yata ekaikabhāvino doṣāḥ samudāyāvasthāyāṃ na bhavantīty abhiprāyavān paraḥ prāha "guḍaśceti" (106.13) | kevalo guḍaḥ śleṣmaṇor hetur "nāgaraṃ" śuṇṭhī kevalaṃ "pittasya kāraṇam" (106.13) | militayos tv anayos tau doṣau kasmān na bhavata iti prakaraṇād draṣṭavyamadhyāhāro vā kartavyaḥ | atra samādhim āha "tanmūlam" i(105.14)ti | parasparopasarpaṇāśrayāt pratyayāt tadupādānasahakāriṇo "'nyad eva" (106.14) tat — kāryakāriṇaḥ kevalād guḍāt | kevalāc ca nāgarād bhinnam eva viśiṣṭārthakriyākāri dravyāntaram "idaṃ guḍanāgarā"(106.14)khyam utpannam | na tu sa eva guḍo nāgarañ ca dve ime dravye | "tanmūlaṃ" (106.14) tadguḍanāgarakāraṇam | anenaitad āha — viśiṣṭaśleṣmaharaṇādyarthakriyākāridravyāntaram idam udapādi tena pratyekabhāvī mama doṣo na bhavati | bhavatas tu militāv api bhedābhedau dravyaparyāyalakṣaṇau tāv eveti katham ubhayabhāvino doṣā na bhaveyur iti |
349,iii (HBṬĀ_349,iii)
athāstu dravyāntaram idaṃ tathāpi madhuratvāt kaṭukatvāc ca kathaṃ kaphapittakṛn na bhavatīti pārśvasthasya codyam pratikṣipann āha "madhuram" i(106.15)ti | "sarvaṃ madhuraṃ" (106.15)" kaphahetur" na saṃbhāvyate | "syād" i(106.15)ti saṃbhāvanapadam etat, śakyārtham vā | kena punar nidarśanena sarvaṃ madhuram evaṃ saṃbhāvayitum ayuktam ity ata āha "yathe"(106.15)ti | <350> kaphanā śakatvād eva madhuna ity abhiprāyaḥ | anena madhuratvād ity ayaṃ hetuḥ sādhāraṇānaikāntiko darśitaḥ | "tīkṣṇaṃ" (106.16) kaṭukam vā "sarvam" iti "neti syād" iti cānuvartanīyam | pūrvavannidarśanaṃ vyākhyeyam | "māgaghikā" (106.16) pippalī śītavīryāhitety āśayaḥ | anenāpi kaṭukatvād ity asya sādharaṇānaikāntikatvaṃ darśayato 'yam abhiprāyaḥ | guḍanāgarākhyasya dravyāntarasyāsyānyad evetthaṃ madhuna iva mādhuryaṃ kaṭukatvam api pippalyā ivānyad eva tena militāvasthāyāṃ na doṣadvayasambhava iti |
350,i (HBṬĀ_350,i)
yadi ca pratyekabhāvināṃ doṣāṇāṃ militāvasthāyāṃ guḍanāgarāder abhāvopadarśanenaitat pratiṣidhyate, tadā pratyekabhāvināṃ doṣāṇāṃ samudāyāvasthāyām api bhāvadarśanāt kim asmad abhimataṃ nābhyupapadyata iti darśayituṃ "pratyekam" i(106.17)tyādinopakramate | yadi vā samudāyāvasthāyāṃ teṣāṃ doṣāṇām asadbhāve sādhye pratyekabhāvitvād ity asya hetoḥ sādhāraṇānaikantikatvaṃ darśayitum āha — "pratyekam" i(106.17)ti | "yat" pratyetyekaṃ yasya kāryasya "nidānaṃ" (106.17) nimittaṃ svatas tad yadi svahetubalān "mibhrama"(106.17)nyasahitam evādhikaraṇam utpadyate tadā kiṃ tatkāryakāri tatra "dṛṣṭam?" (106.18) kṣepe kimaḥ prayogād dṛṣṭam evety arthaḥ | sneho hi kaphahetur ūṣṇatvaṃ ca pittakṛddṛṣṭaṃ sahitāvasthāyām api te tatkāryakāriṇī dṛṣṭe yathā amūmāṣaṅgate, ata eva "yathā māṣa" (106.18) ity udāharati | māṣo hi snigdhatvād ūṣṇavīryatvāc cobhayātmaka ubhayam eva kāryaṃ kaphapittalakṣaṇaṃ karotīti |
350,ii (HBṬĀ_350,ii^1) (HBṬĀ_350,ii^2)
nanu madhurarasād api madhunaḥ śleṣmā kasmān na jāyate kaṭukāyā api pippalyāḥ kuto na pittaṃ yenāsmad uktaṃ bhavatā vyabhicāryate | tathāpy abhāve vā guḍānnāgarāc ca tau doṣau mā bhūtām iti parasya matam āśaṃkya dṛṣṭasyopapattiprakāraṃ darśayitum āha "śaktyapekṣañ ce"(106.19)ti | yasmāt tena kāryeṇotpattavyam, tasya svopādānaśaktim apekṣata iti "śaktyapekṣam" (106.19) | kiṃ tat"kāryaṃ" mādhuryādi guṇamātraṃ nibandhanaṃ na bhavatīti praśne 'bhyupagama evottaraṃ kurvann āha — "guṇeti" (106.19) | ācāraviśeṣānavacchinnaḥ kevalo mādhuryādiguṇo guṇamātraṃ tad "anibandhanam" (106.19) akāraṇaṃ yasya tat tathoktam | śaktyapekṣatvepi kāryasya tasyāḥ sarvatra bhāvāt tadavastho doṣa ity āha "sarvatreti" (106.20) | "tāsāṃ" (106.20) śaktīnāṃ kiñcid eva kāryaṃ "kasyacid eva" janyatayā sambandhī bhavati | ayam artho madhuratvāviśeṣepi kiñcid eva svahetusamudbhūtarūpaviśeṣaṃ yat tathākāryakāri na tat sarvam | taddhetos tajjananaḥ svabhāvaḥ kutastya iti cet, svahetos tasyāpi tathety aparyanuyojyamevaitat | etad uktaṃ bhavati — ekantena vibhinnatvādidoṣo hi bhedamātre prasajyamāno na bhedasya śaktiviśeṣam apekṣate | na ca bhedasya <351> viśeṣa eva saṃbhavati militāvasthāyām api tādrūpyād eva | evam abhedadoṣopi draṣṭavyaḥ | tasmād guṇamātranibandhanaṃ yatkāryaṃ tad yathā sati tasmin bhavati | tathā bhedābhedamātre saṃbhavino doṣā ye te tadbhāve kathaṃ na syur iti |
351,i (HBṬĀ_351,i)
bhedābhedābhyām utpattidharmatvam amīṣāṃ doṣāṇām abhyupetya sarvam idam uktam adhunā tu tādātmyād eva teṣām anivāryatvam āyātam iti pratipādayituṃ guḍanāgarādau pareṇa dṛṣṭāntīkṛte janyadoṣāṇām anyathaivānupapattim abhyupagacchann āha "virodhī"(106.24)ti | "virodhino" nāgarādeḥ | "sannidhis" tasmād "virodhiśunyād guḍāder janma yasya" doṣasya sa "tajjanmā na bhaved" a(106.23)pi | "tadātmā" (106.24) bhedābhedātmā | "tu" doṣaḥ, sa tu "tasminnātma"bhūte bhede "abhede" "cā"niṣṭopi na "nivartate" (106.24) | atatsvabhāvatvaprasaṅgād iti bhāvaḥ | idam atrārthasatattvaṃ bhidyamānaṃ hi rūpaṃ bhedo viparyayeṇa cābhedaḥ | vibhinne ca te syātām ityādinā ca vastutas tadātmaka eva doṣo darśitaḥ | anekakāryakāritvam api abhinnarūpātmakam eva vastutaḥ | anyad api dūṣaṇaṃ vastuto bhedābhedātmakam eva | vyāvṛttikṛtas tu bhedo yadi bhaved bhavatu na tāvatā prakṛtakṣatir iti |
351,ii (HBṬĀ_351,ii)
tanmate 'vasthāntarāvayavinaḥ sattvam upetyaitad uktam idānī tu sa eva nāstīti darśayitum āha "bhāgā eva ce"(106.25)ti | "bhāgā eva" bhāgatvenābhimatā eva | paramārthatas tu paramāṇava evety arthaḥ | tena tena prakāreṇādhistiryagūrddhvāvasthānalakṣaṇena tattadarthakriyākāritvalakṣaṇena ca "saṃniviṣṭā" (106.25) vyavasthitāḥ | "tadvān" (106.23) bhāgavān | "nirvibhāgaḥ" svato niraṃśaḥ | anena dṛśyānupalaṃbho darśitaḥ | tadabhāvāc ca kena saha teṣāṃ bhedābhedacintā syād iti cābhipretam |
351,iii (HBṬĀ_351,iii)
nanv asaty ekasminn avayavini dhāraṇākarṣane katham upapadyeyātām ity āha — "anyo 'nye"(106.27)ti | "te" (106.27) bhāgāḥ | eka sāmagryadhīnatvād anyonyakāraṇādhīnāpekṣāḥ santas tathāvasthitavapuṣo yenaikasyākarṣane dhārane vānyeṣām api te bhavata iti | na kevalaṃ dṛṣṭahetubalāt teṣāṃ tathāsthitir api tv adṛṣṭavaśād apīti darśayann āha — "karmaṇāṃ ce"(106.28)ti | lokasyāsādhāraṇacetanātmakarmaṇām api "sāmarthyāt te 'vinirbhāgavartinaḥ" (106.28) parasparaṃ vibhāgena na vartante |
351,iv (HBṬĀ_351,iv_352,i)
nanu cākāraṇasya karmaṇaḥ sāmarthyopavarṇanam ayuktam ity āśaṃkyāha "sanniveśane"(106.29)ti | "hi"(106.21)r yasmād arthe |
351,v
"karmajaṃ lokavaicitryam" (Abhidh. 4.1) |
<352>
352,i
iti vacanāt "karmabhir janitā" (106.30) ity āha | teṣām eva prāṇināṃ sādhāraṇair asādhārarṇavau karmabhiḥ | "tebhyaḥ" (106.30) karmasya eva tadādhipatyād eveti yāvat | "avibhāgino" (106.30) vibhāgena na vartante |
352,ii (HBṬĀ_352,ii)
athāsaty ekasminn avayavini ekoyaṃ ghaṭa ityādi vyapadeśaḥ kathaṃ syād ity āśaṃkyāha — "te ce"(106.31)ti | "te" bhāgāḥ "kathaṃcid" ekakāryakāritvādinā prakāreṇa | nanu caiko ghaṭa ityādi śabdajanmani śabdānuviddhe jñāne tāvatkiñcid ekatvena pratyavabhāsate tad eva ca svalakṣaṇaṃ svalakṣaṇatvenādhyavasāyāt ta katham abhedino 'rthasyāpalāpaḥ kriyata ity āha "na ce"(106.32)ti | svalakṣaṇālambanaṃ jñānaṃ "svalakṣaṇajñānaṃ" (106.32) tasmin "na" | ayam abhiprāyo yadi śabdagocaro 'rthaḥ svalakṣaṇaṃ syāt tadendriyaprabhavepi pratyaye tathaiva pratibhāseta | na caitad asti sajātīyavijātīyavyāvṛttapratibhāsāt | na caikam eva rūpam upāyabhede 'pi bhinnākārāvabhāsi yuktam | tad uktam
352,iii (HBṬĀ_352,iii_352,iv)
"ekasyaiva kuto rūpaṃ bhinnākārāvabhāsi tat" (Pramānāvā.2.235)
352,iv
evaṃ tarhi śabdapratyayagocara eva kiñcid ekaṃ tāvad āstām | tato na sarvathaikasyābhāvaḥ sidhyatīty āha "aspaṣṭe"(107.1)ti | "ta eva" (107.1) bhāgā evaṃ | vijātīyavyāvṛttyā kevalayā pratīyamānā"spaṣṭarūpāḥ" (107.1) | ayam arthas tatrāpi jñāne ta eva bhāgā avivecitabhedāḥ pratīyante na tu tadatiriktaṃ kiñcid ekam api | adhyavasāyānurodhena ca ta evety uktaṃ draṣṭavyam | yatau bhāgātiriktaṃ nirbhāgadṛśyam anupalabhyamānam asadvyavahāragocaraḥ "tata"(107.2)s tasmāt | teṣāṃ bhāgānāṃ paryāyaśabdābhilāpyānām |
352,v (HBṬĀ_352,v_352,vi)
punar api nirbhāgamaṅgīkṛtya siṃhāvalokitanyāyena dūṣaṇāntaram āha |
352,vi
"nirbhāgasya ce"(106.3)ti | bhinno deṣo yasya sa cāsāv aṃśaś ceti padasaṃskāraṃ kṛtvā paścād "aneka"śabdena saha karmadhārayaḥ kāryaḥ | tad"yogitā" (107.3) tadvyāpitā | ayam āśayo yadi tat sāṃśaṃ syāt, tadekenāṃśenaikaṃ bhinnadeśam aṃśaṃ vyāpyāpareṇāparaṃ vyāpnuyāt | na tu niraṃśaṃ sat tathā kartum utsahata iti | nanu pratīyate tāvad ekasyānekabhinnadeśāṃśayogitā tatra kiṃ katham etad iti vimṛṣṭena | tathā coktama
352,vii (HBṬĀ_352,vii_353,i)
"tat tathaivābhyupaitavyam yad yathaiva pratīyata |"
352,viii
ity abhiprāyavataḥ parasya vacanam āśaṅkamāna āha "pratīteś cedi"(107.4)ti yady apy atroktam eva dūṣaṇaṃ na nirvikalpe nāpi vikalpe jñāne tadekamanubhāsata ityadi | <353> tathāpi tadupekṣyaiva dūṣaṇāntaram āha "dhvaṃse"(107.4)ti |
353,i
"ye paryāyāḥ sthemānaṃ" (107.5) sthairyaṃ "dadhataḥ pratīyante" (107.5) yat tadornityam abhisaṃbandhātte "kṣaṇadhvaṃsānubhāvinaḥ kutaḥ" kasmān "matā" (107.5) iti yojyam | anenaitad āha pratītiśaraṇāś ced bhavantas tadā katham anyathā pratīyamānā anyathā anugamyanta iti | punaḥ parasya vacanam āśaṃkamāna āha — "anyata" (107.6) iti | "anyato bādhakāt" pramāṇāt tanmatā ity abhisambandhavyam | "iha" prakṛte "tad" bādhakaṃ pamāṇaṃ "samaṃ" (107.6) tulyam atrāpi taddhita ity arthaḥ |
353,ii (HBṬĀ_353,ii)
uktepi dṛśyānupalambhādau bādhake 'nyad api bādhakaṃ darśyann āha — "aikāntikāv" i(107.7)ti | "ananyatvād" ekātmakatvāt | "tayor" anyonyānupraveśamukhena bheda evābheda eva veti niyamavantāv "aikāntikau" syātām | "dhruvaṃ" (107.7) niścitam | athaikātmyetpi paryāyā eva bhidyante na dharmī dharme ca na bhidyate na tu paryāyā ity āśaṃkyāha — "anyonyaṃ ve"(107.8)ti | viruddhadharmādhyāsasya ekatvabādhakasya bhāvād "bheda" eva "niyato" (107.8)vaśyaṃbhāvīty abhiprāyaḥ |
353,iii (HBṬĀ_353,iii_353,iv)
ananyatvepi nāyaṃ doṣo bhinnarūpasyāpi bhāvād iti parasya vacanam āśaṃkamāna āha "tayor apī"(107.9)ti | "api"śabdo bhinnakamo "bheda" ity asmāt paro draṣṭavyaḥ | na kevalam abheda iti cārthaḥ | atrāpy āha "yenātmane"(107.10)ti | "api"śabdadarśitam abhedam api dūṣayann āha "dravye"(107.12)ti |
353,iv
"svabhāva" (107.13) ity abhinnasvabhāva ity abhipretam | "yannimittā" (107.13) yadabhinnarūpanimittā | kathaṃ nāstīty āha "tata" (107.14) iti | "tata" ekasmāt svabhāvāt, "abhede" svabhāvānupraveśe "tayoḥ svātmahāniḥ" (107.14) dravyarūpatā paryāyarūpatā ca hīyeta, tadātmavad iti bhāvaḥ |
353,v (HBṬĀ_353,v_353,vi)
"tasyā"(107.15)bhinnasya svabhāvasya "tābhyāṃ" (107.15) dravyaparyāyābhyām | "ta" (107.15) ity anenoktaṃ bahutvam evāha "dharmī"(107.16)tyādi |
353,vi
"tebhyo" (107.17) drayaparyāyatadanyasvabhāvebhyo 'nyo 'bhinnaḥ svabhāvas "teṣām" eva trayāṇām "abhedasiddhyarthaṃ kalpyate" yadi tatrāpi sa eva doṣa iti punaḥ svabhāvāntarakalpane ca "pūrva" (107.18) iva "prasaṅgo" 'navasthāprasaṅgaḥ syāt |
353,vii (HBṬĀ_353,vii_354,i)
atraiva doṣāntaraṃ samuccinvann āha "dharmītvam" i(107.19)ti | kuta evaṃ syād ity āha "tattantratvād" i(107.19)ti | tasmin pāratantryaṃ tasmāt | kayos tattantratvam ity apekṣāyām <354> āha — tad "anyayor" i(107.19)ti | tasmād ekasvabhāvād anyayor dravyaparyāyayor bhedasyābhedasya ca tanmūlatvāt tattantratvaṃ pratyeyam | astu tarhi tasya tathātvam anekātmakatvaṃ ca vastunaḥ | na ca dṛṣṭasyānavasthayā apalāpaḥ kartuṃ śakya ity āha — "na caivam" i(107.20)ti | "co" yasmān naivaṃ pramāṇena gamyate | prakaraṇam upasaṃharann āha "tene"(107.20)ti | "tenā"nantaroktena kāraṇakalāpena "ayam"anekāntavādo "jālmakalpita" utpathaprasthitakalpitaḥ |
354,i
"iti"(107.21)r hetau | "bahubhāṣitayā alaṃ" (107.21)" na" kiñcit | etāvataiva sarvasya samāhitatvād iti bhāvaḥ |
354,ii (HBṬĀ_354,ii^1) (HBṬĀ_354,ii^2)
avaśyamo bhāva āvaśyakam ity asya bhāvapratyayāntatvād apṛkkaraṇasyāvaśyakam iti prāpte yoyam "āvaśyakam apṛthakkaraṇam" i(108.1)ti prayoge sāmānādhikaraṇyena nirdeśaḥ saḥ katham iti tu na jāne mahānta eva praṣṭavyāḥ | "saṃyogavibhāgeṣu" (108.11) kartavyeṣu "anapekṣo" (108.11) na "kāraṇam" iti rūpādivargābhiprāyeṇānapekṣasya tat kāraṇamātraṃ vivakṣitam | na tu viśeṣapratiṣedhāt sāpekṣasya kāraṇatvam | aguṇatvena ca dravyakarmaṇor vyavacchedaḥ | sāmānyavattvena ca sāmānyaviśeṣasamavāyānām | saṃyogavibhāgāpekṣayā tv anapekṣo na kāraṇaṃ kintu sāpekṣa eva kāraṇam iti vivakṣitam | sāpekṣatvaṃ na caramabhāvyapekṣayā draṣṭavyam | na tu kasyacid anyānapekṣasyaiva kāraṇatvam asti yenānapekṣo 'kāraṇam ity ucyamānaṃ śobheta | tadātvaguṇatvena dravyasya vyavacchedo draṣṭavyaḥ | tad yathā tantuturīsaṃyogalakṣaṇo guṇaḥ paṭaturīsaṃyoge kartavye paṭaṃ paścādbhāvinam apekṣate | yathā ca vaṃśādau pāṭanākhyāvayavakarmajo 'vayavāntarād vibhāgaḥ paścādbhāvinaṃ dravyavināśam apekṣya sakriyasyāvayavasyākāśādideśād vibhāgam ārabhate, yathā cāsau na kriyājo vibhāgaḥ kintu vibhāgaja eveti vibhāgajaṃ vibhāgam abhyupagacchadbhirvaiśeṣikair iṣyate tathā nehāprakṛtatvād ucyate | "guṇavad" ity atr"ādi"(108.15)grahaṇāt samavāyikāraṇatvasya saṃgrahaḥ |
354,iii (HBṬĀ_354,iii_354,v)
"codya"(108.28)śabdena prakaraṇādbauddhakṛtaṃcodyaṃ draṣṭavyam | tasya "parihāra" (108.28) iti vigrahaḥ |
354,iv
asmākam ayam "āsmākīnaḥ" (109.16) | "yuṣmad asmadbhyām anyatarasyām khañ" ity anena khaña kartavyaḥ | "prāgva"(109.6) prāguktasaṃskārapakṣa iva | "nirbandhagrahaṇena" (109.21)" cety ācaṣṭa" (109.25) iti sambandhaḥ |
354,v
"sahakaraṇaśīlā" (110.6) ekakaraṇaśīlāḥ |
354,vi (HBṬĀ_354,vi)
"pratyayāntaraṃ" (111.2) vāsanāprabodhakaṃ rasādikañ ca yathāyogyaṃ vācyam, "tatsāpekṣā" (111.2), "tataḥ" (111.3)" sāma"gryās tathābhūtāyā | "itarasye"(111.3)ti <355> nirvikalpakasya rasādyālambanasya | "tadupādeyatvena" (111.3) vijñānalakṣaṇopādānopādeyatvena | nanu ca manaskārādisamudāyajanyam idam ekam upadarśitam etatsāmagrīmadhyapraviṣṭaikajanyaṃ tu kiṃ na darśitam ity āha "tadanyad" i(111.13)ti | "ekajanyam" iti tatsāmagryantaḥpatitakāraṇānapekṣaikajanyam ity avaseyam, na tv ekajanyaṃ nāma kiñcit saṃbhavati | tatra cakṣurādinirapekṣamanaskārajanyo manorājyādivikalpaḥ, viṣayādinirapekṣacakṣurmanaskārātmakadvayajanyaṃ dvicandrādivijñānam, samanantarapratyayād vijñānāc cakṣurvijñānasyopalambhāmahetyādyabhidhānād evaitad ūhituṃ śakyam ity ahiprāyeṇa ca "svayam ūhyam" i(111.13)ty āha | nanu kiṃ bhāgato viśeṣavṛttir yena bahuvacanena nirdeśa ity āha "tajjanyāpekṣayā" "ce"(111.17)ti | "sāmagryantarasya svabhāvabhedavato bhāvād" "bhinnakāryaprasūtiḥ" |
355,i (HBṬĀ_355,i)
kutaḥ svabhāvabhedavattvaṃ tasyety apekṣāyāṃ yojyam "kāryāntare"(112.1)tyādi | pṛthivyādīny upādāya vartanta ity upādāya "rūpaṃ" (112.5) parasparādi mayūravyaṃsakāditvāt samāsaḥ | āgamāpekṣayā vaktum udyatena ca pareṇāgamabhāṣaivānūditā | svabhāvasthiter āśrayaḥ "svabhāvasthityāśrayaḥ" (112.18) | avaśyaṃ hi pratibandhakena kiñcitkareṇa bhāvyam | kiñcic chabdavācyenārthāntareṇety abhiprāyeṇāha "svabhāvāntarotpādane yāvad" i(112.19)ti |
355,ii (HBṬĀ_355,ii_355,iii)
nanūpakāraka ādhāro na tu janakas tat katham evam ucyata ity āha "nahī"(112.27)ti | "bhūtānāṃ" (113.2) pṛthivyādīnām | "ucyata iti" (113.2)vaibhāṣikamate kathyata iti draṣṭavyam | na tusautrāntikanaye bhūtabhautikavibhāgosti |
355,iii
"kālakṣepeṇa" (113.9) kālavilaṃbane | "tatsahabhāvine"(113.14)ty anugrāhyasahacāriṇety avaseyam | "anantaraṃ" (113.14)" tadutpādanāt" | "tasya" viśeṣasy"otpādanāt" | "tasya" (113.15) kriyamāṇaviśeṣasya | kathaṃ tatrākiñcitkaratvaṃ tasya sahakāriṇo jñāpitaṃ bhavatīty āha — "śaktipratibandhakāpanayanene"(113.19)ti |
355,iv (HBṬĀ_355,iv_356,ii)
yasmād arthe 'yaṃ nipātaḥ "na vai"naiveti vyācakṣāṇo "vai"(113.25)śabdam avadhāraṇe darśayati | "saṃbhāvanāyāṃ" (114.2) nyāyabalāyātāyām ity avaseyam | ata eva vyanakti "nyāye"(114.3)ti |
<356>
356,i
anena sahakārīty atraikārthaḥ sahaśabdovārtikakāreṇa darśitaḥ | kathaṃ tarhi "saha yugapat kurvanta" (114.12) ity ayaṃ vyācaṣṭeti cet, uktam atra pūrvam iti na punar ucyate | "evaṃvidha" (114.13) ity ekārthakārī | vahnyādisahakārīśītakṣaṇādilakṣaṇe kāryābhisandhinā"pacīyamāna"(114.17)grahaṇam |
356,ii
"yāvate"(115.8)ti tṛtīyāntapratirūpako 'yaṃ nipāto yasmād ity asminn arthe, kiṃtv etasminn arthe vā anuvartate | "sahitā" anyena yuktāḥ "kṣaṇamātravilambinaḥ" (115.9) kṣaṇamātrasthāyinaḥ | tadavasthāyā "prāk" pūrvaṃ "paścād" uttarakālaṃ "pṛthak" tadvikalāvasthāyāṃ "bhāvaḥ" (115.10) sadbhāvaḥ |
356,iii (HBṬĀ_356,iii)
nanu yadi svahetoḥ samarthasyotpattis tarhi katham anantaram uktam — "te samarthāḥ svabhāvataḥ (115.6)" ity ata āha "paramate"(115.16)ti | bhavatyasmāt kāryam iti bhāvo hetus "tasmād" iti | tad api tvayā kasmān na vyākhyātam iti cet | na, samarthaḥ kuta utpanna ity asya vyāghātaprasaṃgāt | "sahakāribhyaḥ sāmarthyam icchantī"(115.17)ti camīmāṃsakamatāśrayaṇenāha na tu naiyāyikā evam icchanti yena tanmatopagraheṇāpy etat saṃgaccheta, sahakārisākalyasyaiva taiḥ sāmarthyarūpatveneṣṭeḥ | tathā cāha — jalpamahodaghiḥ"sahakārisākalyaṃ tadvataḥ sāmarthyaṃ vaikalyaṃ tv asāmarthyam" iti |
356,iv (HBṬĀ_356,iv_356,v)
"samarthaṃ" (115.25) vivakṣitakāryakaraṇe śaktam | "āvaśyakaṃ jananam" i(116.11)ty asya śabdasya tu siddhiḥ pūrvaṃ na jāne |
356,v
"kuśūlañ ca tadapanetṛpuruṣaprayatnaś ca kṣetranayanaṃ ca prakiraṇaṃ" (116.14) ca prakaraṇāt kṣetre prakiraṇaṃ ceti dvandvaṃ kṛtvā paścād ādiśabdena bahuvrīhiḥ kāryaḥ | prakiraṇam ity ayam auṇādikaḥ śabdo na tu kiratirlyuḍanto draṣṭavyas tadā guṇasyāpratiṣedhena prakaraṇam iti prāpter asādhutvaprasaṃgāt |
356,vi (HBṬĀ_356,vi_357,i)
"sametya" (116.19) yogyadeśe sthitvā "sambhūya" ādyena saha militvā "pratyayaiḥ" sahakāryupādānarūpaiḥ |
356,vii
nanu ca "ata eva tayor avasthayor" ityādinā pratyabhijñāyāḥ prāmāṇyam apoditam eva tat kathaṃ na punar uktam ity āha — "pūrvañ ce"(117.9)ti | "etad api" (117.11) <357> sārūpyaviṣayapratyabhijñāprāmāṇyanirākaraṇam iti | "uktam eva" sāmarthyād darśitam eva | tarhi kim arthaṃ punar uktam ity āha — "vipañcanārthaṃ tv" i(117.12)ti "tuḥ" pūrvasmād asya kathanasya viśeṣaṃ darśayati |
357,i
"ādhyātmikeṣu" (117.15) āntareṣu | paścād bāhyepi darśayitavyatvāt krame "tāvac" śabdam āha | "śakyaparicchedaṃ" (117.15) viśiṣṭakāryakāraṇatayā paricchettuṃ śakyam |
357,ii (HBṬĀ_357,ii)
"sākṣād" avyavadhānena vijñānakāryakāriṇaḥ "pratyayād"dhetoḥ | tasya janane — "vyavadhānādipratipattau" vyavadhānādisvīkāre, kathaṃ tādṛśo na bhavatīty āha "anyādṛśād" iti | anyādṛśāddhi bhavannanyādṛśasyāpi hetor hetuvyapadeśasaṃbhavāj jananahetur ity āha | kathaṃ taddhetur ity āha "tad" iti "tatsahakāribhiḥ" parasparopasarpaṇādyāśrayahetusahakāribhir indriyādibhiḥ | "samarthañ" ca tadvijñānajanane "svasvakṣaṇāntaraṃ" ceti tathā "tasyārambhāt" | anena parasparopasarpaṇādyāśrayapratyayaviśeṣendriyādikalāpasya sākṣād vijñānahetor hetutvaṃ darśitam | etac cānantaram eva spaṣṭayiṣyate | idaṃ cākṣepavatīṃ sāmagrīm abhipretyoktaṃ draṣṭavyam | katham anyathābhāvasyāsaṃbhava iti āha "paraspare"ti | "vijñānanirmāṇasamarthāś" ca te hetavaś ca te ca te "indriyādayaś" ca teṣām "upādānaiḥ" | "samarthahetvindriyāder jananaṃ" tasmāt | anantaroktaspaṣṭīkaraṇaṃ caitad draṣṭavyam |
357,iii (HBṬĀ_357,iii)
sukhasaṃvarditatvād iti vyācakṣāṇo mūle "sukhaidhita" ity asy"ānabhiyoga"nimittasyāpi sāmarthyāt "krīḍana"(119.12)śīla ity asya hetubhāvena viśeṣaṇatvaṃ darśayati | nanu kṛtaṃ niṣpāditam ucyate 'tra ca kimācāryeṇa niṣpāditam ity āśaṃkāṃ nirākurvann āha "kṛtam" i(119.14)ti | na "punar" e(119.15)vam ācakṣāṇena dvir uktābhāvo darśita iti boddhavyam | asyārthasyāsakṛduktatvāt ekavāraṃ prativihite punaḥ pratividhāpayitari avajñāsaṃbhavenopahāsāṃyogāc ca kṛtaṃ kṛtam iti nirdeśasya nyāyaprāptatvād atiprasiddhatvāc ceti | nanu kiṃ kurvantaṃ kartuṃ prayuṅkte punaḥ pūrvapakṣavādī yena punaḥ pūrvapakṣavādī kārayatīty ucyata ity āha — "punar" ityādi | "nirloṭhitaṃ" (119.17) nirūpitaṃ nirṇītam iti yāvat |
357,iv (HBṬĀ_357,iv_358,i)
pūrvavan mīmāṃsakābhiprāyeṇa "sāmarthyaṃ sahakāribhyo jāyata" (119.25) ity ācaṣṭe | "sāmarthyasyo(120.6)tpattiḥ tadvato 'nutpattiḥ" (120.7) |
<358>
358,i
samprati prakārāntareṇāpi pratyabhijñāyā aprāmāṇyaṃ paramabhyupagamayituṃ bhūmikāṃ racayann āha — "vyāvasthitasyaive"(120.12)ti | ayaṃ cātrābhiprāyaḥ — bhavatu yāvad bījādāvucchūnoccūnatarādiviśeṣasya darśanāt sāmarthyotpādādikalpanā na punar iha tathā adarśanād iti | "vyavasthitasyā"nyatvamanāpannasya | "sāmarthyaṃ" (120.13) vijñānotpādādisāmarthyam |
358,ii (HBṬĀ_358,ii_358,iii)
"apratibhāsamāno viveko" (120.14) yasya puṃsaḥ sa tathā |
358,iii
yady api viveko 'sya pratyakṣato nāvagamyate tathāpy etasmāt pramāṇāt tatsvabhāvasya sāmarthyasyotpattiḥ kalpyata iti darśayann āha "vijñānādī"(120.15)ti | "anutpattiprasaṃgāt prāgasatsāmarthyaṃ cakṣurādisannidhāv" utpadyata iti "niścayaḥ" | kramiṇāṃ vijñānādikāryāṇāṃ "yaugapadyodayaprasaṅgāt" (120.15) | tac ca "kramavad" iti niścayaḥ |
358,iv (HBṬĀ_358,iv_358,v)
"yady evam" i(120.17)ti siddhāntī | "avikṛtam" e(120.17)karūpam | "apūrvasāmarthya"sya yaḥ "pratibhā"sa ākāras tena "vivikto" rahito ya "upalā"dis tad"grāhi" | yata evaivaṃ tata evāvikṛtam iti ca draṣṭavyam | anavaklṛptikhyāpanārtho "vā"(120.19)śabdaḥ |
358,v
abhyupagamyatām evaṃ kā kṣatir ity āha tatheti tadvat | "sāmarthyam" i(120.25)ty āgantukaṃ sāmarthyam ity avasātavyam | dvividhaṃ hi sāmarthyaṃ prātisvikam āgantukañ ca | prātisvikī ca śaktir avaśyaiṣitavyā | anyathā śilāśakalam api kṣityādisānnidhye bījavadaṃkuraṃ kasmān na nirvartayatīti paryanuyoge kim uttaraṃ vācyam iti hi teṣāṃ matam |
358,vi (HBṬĀ_358,vi)
nanu sāmarthyam atiśayalakṣaṇaṃ sahakāryādheyaṃ tato 'nyad eva tat kathaṃ "sahakāripratyayasānnidhyalakṣaṇasye"ty ucyata ity āha "ata eve"(121.3)ti | pratyāsattilakṣaṇasya sānnidhasya tebhyaḥ sannihitebhyo 'nyasyānapapatteḥ | sānnidhyaśabdaparityāgena sahakāripratyayalakṣaṇasyeti te evetyādy apy uktaṃ draṣṭavyam | ata ev"ābhyupagamād" i(121.3)ti upāgatābhyupagamād iti pratyetavyam | evam "icchatā" (121.6)" kṣaṇikataive"ty abhisaṃbandhanīyam |
358,vii (HBṬĀ_358,vii)
yac chabdesyaitad vyākhyānaṃ "yasmād" i(121.21)ti | idaṃ śabdasya caitad iti etad "darśanam" (121.21) | anuttarasyaivottarīkaraṇād "uttarīkṛtam" i(121.24)ty uktam | evaṃ niyuñjānamaho mahāsāmarthyam astu kā tavākṣamety āśaṃkya yadi nāmety avatārayituṃ "na cātre"(121.25)tyādy āha | na cātra "me kācid akṣamā" (121.25)" kiṃtv itīyam" asmākaṃ "cintā cittaṃ dunotī"(122.3)ti sambandhaḥ | "na cātra me" (121.25) ity anena ṭīkākāravacanenaikavākyīkaraṇapakṣe pyasmākaṃ iti "asmado dvayoś ca" (Pā. 1–2–59) <359> ity anenaikasminn evārthe bahuvacanena draṣṭavyam | evam asaṃbaddhavādiny apūjya eva "pūjāvacanam" upasaṃhāraparaṃ draṣṭavyam | "dainyodbhāvanam" i(122.1)ty arthāt saṃbodhyamānasya dainyaprakāśanam iti | nikṛṣṭasambodhane 'yaṃ "hantaḥ" (122.1) śabda iti yāvat | "tato" 'prasavadharmakatvāt | "apeto" 'pagataḥ "saṃtānaḥ" (122.2) prasūtiḥ paraṃparā yasya tathoktam | "itinā" (122.3) cintārūpam upadarśitam |
359,i (HBṬĀ_359,i_359,ii)
śiraḥkampe cāsya "satyam idam astī"(122.10)ty asya śabdasya prayogam ākalayya prayoktur abhiprāyaṃ varṇayan "pṛcchatī"(122.13)ty ācaṣṭe | ata eva cedam āha — kiṃ tvayāstitvena pṛcchyata iti pārśvasthaṃ praśnayann āha "kiṃ tad" i(122.13)ti | "iti" hetor āhārya iti prakaraṇāt | "audāsīnyāpattir ity" atreti śabdena "idam" āstitvenābhipretasya "nyāyyavacana"(122.17)syākāro darśitaḥ | ata eva nyāyyavacanasyāstitvena darśyamānasya rūpaṃ darśayan "satyam idam apy astī"(122.16)ti punar āha | yady evam asya nyāyyavacanasya sadbhāvādanavadyam evāsmanmatam ity āśaṃkyāha "kiṃtv" i(122.17)ti | kevalam "idaṃ" (122.17) vakṣamāṇaṃ "praṣṭavyo"si |
359,ii
pracyutam ajanakaṃ rūpam utpannaṃ janakaṃ rūpaṃ dvandvaikavadbhāvam abhipretya pracyut"otpannam" ity āha — apracyutānutpannatvenaiva ca "sthiraikasvabhāva"(123.8)tvaṃ jñeyam |
359,iii (HBṬĀ_359,iii)
"tadbhede 'pi" (123.19) janakājanakabhedepi | "tasya" (123.20) bhāvabhedasya | "aparāpekṣasvabhāvabhedalakṣaṇatvād" i(123.20)ti parāpekṣo yaḥ svabhāvabhedo na bhavati svata eva yo bhāvabhedalakṣaṇatvād iti | bhavata idaṃ "bhāvatkam" (123.21) | "ādhīyate" (123.26) adhikriyate niyujyate vā | svarūpeṇa kartṛtve vivakṣitasyāpi tādrūpya prasajyetety abhiprāyeṇāha "eṣām api pararūpeṇa kartṛtva" (124.1) iti | "pararūpeṇa kartṛtve" iti para eva kartā syāt | tasya tu tathātvaṃ harītakīṃ prāpya devatā recayantīty anena tulyaṃ syād ity abhipretyāha — "pararūpeṇāpy akārakatvād" i(124.3)ti | "asyottarasya" (124.5) "sahitas tatsvabhāvo na kevala" ity asya | prakṛtam upasaṃharann āha — "tasmād" i(124.10)ti | "kathañcit" "ke"(124.10)nāpi prakāreṇa na "kāryakriyāyā" "virāmaḥ" | purastād api tasya svarūpasya bhāvād iti bhāvaḥ |
359,iv (HBṬĀ_359,iv)
syād etaj janakam asya rūpam avasthitaṃ janakañ ca tad ucyate yasmin saty eva kāryam asti na tu yasmin sati kāryaṃ bhavaty eva, sati bhāvasyākāraṇasādhāraṇṇatvāt | kāryam api tadabhāve <360> nopapadyeta ity eva tasya kāryaṃ, tadbhāve tu bhavaty avaśyam iti kvopayogo 'sya | tasmāt kathaṃ tadrūpabhāvepi kāryakriyā prasaṃjanaṃ jyāya iti |
360,i (HBṬĀ_360,i_360,ii)
atrocyate akṣaṇikatvenāpracyutānutpannarūpāntare sarvāvasthāsamāne 'pi kāraṇaṃ yadi kāryaṃ nopajāyate tarhi tatsvatantram āpadyeta | tathā ca na tat tasya kāryaṃ syāt | tadavādi vārtikālaṃkāre prajñākaraguptena —
"sarvāvasthāsamāne 'pi kāraṇe yady akāryatā |
svatantraṃ kāryam eva syān na tatkāryaṃ tathā sati ||"
iti |
360,ii
kāraṇapāratantrye ca tatkāraṇaṃ tatkāryaṃ haṭhād eva janayet | tathāpy abhāve na tasya kāryaṃ syāt | tasmād akāraṇāt kāraṇasya viśeṣaḥ kāryasyāvaśyaṃbhāva evāvaśyañ ca vaktavyaḥ |
360,iii (HBṬĀ_360,iii)
nanu "tadabhāve na bhavati kāryam" ity akāraṇād asya viśeṣaḥ | na hi tasyākāraṇasyābhāve tatkāryaṃ na bhavatīti, hanta kuta etad avagamyate tadabhāvaprayukto 'syābhāva iti | yadi hi tadabhāvasyābhāve tadbhāvalakṣaṇe kāryābhāvasyābhāvaḥ kāryabhāvalakṣaṇaḥ syāt tadā tadabhāvaprayukto 'syābhāvaḥ siddhyed itarathākāraṇābhimatābhāvaprayukto 'pi tadabhāvaḥ kiṃ na kalpyate? tadabhāvepi kāryābhāvasya bhāvān na tadabhāvaprayuktatāsyeti cet, samānam idaṃ kāraṇābhimatepi | tasmād yathā tadavastha eva kāraṇe svayam eva kāryaṃ na bhavati svātantryāt, tathā tadabhāvo 'pi svayam eva na bhaviṣyatīti svātantryād eva | yaś ca svayam eva na bhavati nāsau niyamyata tena paratantratve tasya kāraṇasya bhāve 'vaśyam eva bhavet | tadāha alaṅkārakāraḥ
"tadbhāvepi na bhāvaś ced abhāve bhāvitā kutaḥ |
tadabhāvaprayukto 'sya so 'bhāva iti tat kutaḥ ||"
iti |
360,iv (HBṬĀ_360,iv_360,v)
tasmāt tadbhāve bhāvas tadabhāve cābhāva iti viśeṣitaḥ kāryakāraṇabhāvo 'vaśyaṃ bhavatīti jñāpayati | tathā ca kāraṇe saty avaśyaṃbhāvi kāryam āyātam iti kathaṃ kadācit kriyāvirāmaḥ |
360,v
kiñ ca tathāvidho hi kāryābhāvo nirhetukatvāt svayam eva bhavatīti yuktam api | bhāvas tu hetuparatantratvāt samarthe hetau na bhavatīti na yuktam | tad uktam
"abhāvo hi padārthānāṃ svayam eva bhaved api |
bhāvas tu paratantratvāt kathaṃ hetor bhaven na saḥ ||"
iti |
<361>
361,i (HBṬĀ_361,i)
nanu kāryābhāvasya svatantratvāt "kāraṇe saty eva na bhavatī"ti yuktam evaitat | evaṃ tarhi na kāraṇābhāva prayukto 'bhāva kathaṃ bhavet kāryam asya tataḥ svayam eva na bhavati, yaś ca svayam eva na bhavati nāsau tena niyantuṃ śakyaḥ | tato yathā svayaṃ na bhavati tathā bhaved api | tato na tasya kāryam | yadā tu kāraṇe sati bhaved eva tadā svarasanirodhepy aparāparakṣaṇotpattes tadabhāva eva saṃtānocchedas tadabhāva eva ca saṃtānākṣepakṣaṇānārambho vā sujñāna iti kāraṇapratibaddhatvaṃ siddhyati |
361,ii (HBṬĀ_361,ii^1) (HBṬĀ_361,ii^2)
etena tad api nirastamyadāhur eke yathobhayādhīnanirūpaṇā vyāptir ayogavyavacchedena vyāpake nirūpyate vyāpye sati bhāva eva vyāpakasya nābhāva iti; vyāpyasya punar anyayogavyavacchedena vyāpaka eva bhāvo vyāpyasya nānyatreti | evaṃ kāryakāraṇabhāvo 'py ubhayādhīnanirūpaṇopi kāraṇe 'yogavyavacchedena nirūpyate, kāryotpādasya purastād bhāva eva kāraṇasya nābhāva iti; kārye punar anyayogavyavacchedena kāraṇa eva sati bhāvo nānyasminn ity anubhavānusārānniścīyata iti | uktayā nītyā tadbhāve 'bhavatas tatkāryatāyā evābhāvaprasaṅgāt svabhāve 'bhāvamataś cātatkāryakāraṇatāyāḥ sa tu yā abhisaṃbandhayata eva cātra bhavataḥ kāraṇasya mukhyasyānubhavo 'nyas tu tādarthyād upacaritakāraṇabhāvasyānubhava iti svayam upacaritakāraṇānubhavarūpatva eveti | api ca yathā kāraṇe saty avaśyaṃ bhāvam anicchatā kāryasya kādācit kādanvayāt tatkāraṇam iṣyate | tathā kādācit kādavyatirekād api kin na kāraṇam iṣyate yujyate vā | tasmāt kāryakāraṇabhāvaṃ niyatam icchatā yathā vyāptimān vyatireka eṣṭavyas tathā vyāptimān anvayopy avaśyaiṣitavyo 'nyathā tadayogād iti |
361,iii (HBṬĀ_361,iii^1) (HBṬĀ_361,iii^2)
kiṃ ca sahitāvasthāyāṃ tāvad asau bhāvaḥ kāryaṃ janayatītīṣyate | janayatīti ca ko 'rthaḥ ? kiṃ kāryaṃ sattayābhisambadhyate kiṃ vābhisaṃtsyate? kiñcātaḥ ? yady utaraḥ pakṣas tadā tasmiñ janayati na kadācit kāryaṃ satpratyayaviṣayaḥ syāt sattayā abhisambandhasya bhāvitvāt | athādya evopagamas tadā vikalpadvayam, kim anenaiva svabhāvena pūrvam ayam avasthito 'thānyena | na tāvad anyena, ekasya rūpadvayāyogāt | anenaiva svabhāvenāvasthāne ca saṃpratīva tadāpi kāryaṃ sattayābhisambadhyata ity upetaṃ syāt | tathā ca prakṛtakṣatir iti kim asthānābhiniveśeneti | atha bhavato 'pi kim idaṃ kāraṇatvaṃ? kiṃ prāgbhāva eva kiṃ vā prāg eva bhāvaḥ? yadi prāgbhāva eva, tadā sthirasyāpi evam eva kāraṇatve susādhitasya nirākaraṇaṃ prasajyeta | atha prāg eva bhāvaḥ, tad etatkṣaṇikatve siddhe siddhyati | tad eva tu na siddham iti <362> katham idam ucyamānaṃ śobheteti | āstāṃ prāgbhāva eva kāraṇatvaṃ ko bādhaḥ? nanūktam evākṣaṇikasyāpi kāraṇatve sādhayituṃ śakye tadanirākṛtir eva mahatī bādheti ceti | hanta kiṃ heturūpasya lakṣaṇenākṣaṇikasya sattvaṃtathāgatair nirākriyate yenedam api vaktum adhyavasitās tarkavidaḥ kathaṃ nāmeti cet | ucyate | prāgbhāva evāsau sthirarūpāt kramākramākhyasya vyāpakasya nivṛttyā nivartate | yathā ca tasya tābhyāṃ vyāptir yathā ca tatas tayor nivṛttis tathānyatra nirṇītam iti neha hetulakṣaṇakāle 'prakṛtatvād ucyate | atha tad eva na saṃgacchate | tarhi tad evocyatām | na tu hetulakṣaṇena tasyā nirākṛtir iti | alam atārkikavacanenātinirbandheneti |
362,i (HBṬĀ_362,i_362,ii^1)
"na hi sa sāhītya ity" e(123.21)kena prakāreṇa vyākhyāyāpareṇāpi prakāreṇa vyākhyātum "athave"(124.10)tyādinopakramate | "asyā" (124.10) apekṣāyāḥ |
362,ii (HBṬĀ_362,ii^2)
nanūktam eva pratyayāntarāpekṣasvakāryajananasvabhāvo bhāvas tat kathaṃ pratyayāntarasāhityadaśāyāḥ pūrvaṃ kuryād ity āha "pratyayāntare"(124.19)ti | "tadatatkālayoḥ" (124.23) sahakārisāhityāsāhityakālayoḥ | kecit punaḥ "svahetubhir evāyaṃ pratyayāntarasāpekṣakāryajananasvabhāvo janita (124.11)" ity atraiva vipañcyate | yady evaṃdharmo 'yaṃ svahetubhir eva janitaḥ syāt tadā na kadācij janayet | tathā hi yāvat sahakāripratyayasannidhikālas tāvad akaraṇadharmāsau bhāvo 'nyathāsyā pūrvam api kartṛtvaṃ prasajyeta | pratyayāntarasannidhikāle ca sa eva kiyatkālākaraṇasvabhāvo yaḥ prathame kṣaṇa āsīt | tato naiva kuryāt kiyatkālākaraṇadharmatvāt tasya kriyāyāṃtu sa eva svabhāvo na bhavet | yadvā tāvatkālāpekṣajanakasya svabhāvasyānuvṛttes tādātmye tāvatkālam akriya eva | punar ante tathaiveti katham ivākṣaṇikaḥ kadācid api janayet | tasmān na pratyayāntarāpekṣajanakasvabhāvo bhāvaḥ svahetubhir janyata iti | tathā cāha —
"tatsahakārisāpekṣajanako yadi hetubhiḥ |
bhāvaḥ syāj janito nāsau kiṃcij janayet tadā ||
tathāhi sannidhīyante yāvat te sahakāriṇaḥ |
tāvan nūnam akartāsau svabhāvas tasya vastunaḥ ||
eṣitavyo 'nyathā pūrvaṃ tatkartṛtvaprasaṅgataḥ |
tatsannidhānakāle ca svabhāvo 'sya vartate ||
tan na kuryāt kriyāyām vā svabhāvosya no bhavet |
yadvā <363> tāvat samayasāpekṣajanakasyānuvṛ...ttataḥ ||
svabhāvasya tathāpy eṣa tāvat kālam asatkriyaḥ |
punar ante tathaiveti kuryād akṣaṇikaḥ katham? ||"
iti |
363,i (HBṬĀ_363,i_363,iv)
"upa"gato "'ntyo" (125.9) yasya sa tathoktaḥ | "prasajyet" (126.22) yasya nipātasyārthakathanaṃ "haṭhād" i(126.22)ti |
363,ii
"sutarāma"(127.15)tiśayena |
363,iii
santānam apy āśritya katham ucyata ity āha — "pūrvottareti" (128.8) | kiṃ lakṣaṇaṃ nāma vastutas tatra sahakāritvam ity āha — "pūrvakṣaṇebhyas tv" i(128.10)ti | "tasya" (128.14) viśeṣya |
363,iv
"tatsamānakālakāraṇakṣaṇaḥ" (130.4) | prayāturasamānakālakāraṇakṣaṇaḥ | "ekatvenādhim uktasya" (130.6) tad evedam iti niścitasya |
363,v (HBṬĀ_363,v_363,vi)
"upanipatantīti upanipātās" te ca "kṣaṇāḥ" (130.13) tathā "kṣaṇo" yato 'nyo nāsti kālaḥ sovacchedakatvenaiṣāṃ vidyata iti "arṣa ādi"ty enad vidhātavyaḥ | tenaikakṣaṇikasthāyīni vasturūpāṇīty arthaḥ | evam anyatrāpy evaṃvidhe prayoge jñeyam | "svarasataḥ" (130.10) svānurāgānmukhatvād iti yāvat | prakaraṇāt kāry"otpādaṃ pratyanuguṇatvaṃ" (130.15) pratyeyam | "kṣepavatī" (130.19) kālavilambavatī |
363,vi
tadanāsādanam eva katham ity āha — "kṣaṇānām" i(130.27)ti | ayaṃ niratiśayo 'yaṃ ca sātiśaya iti vivekasyābhāvāt | "kāryotpādānuguṇamā"(130.28)dyam ity arthāt |
363,vii (HBṬĀ_363,vii)
yad uktam akṣaṇike "tatsarvaṃ kṣaṇikeṣv api mamaṃ yata" (131.10) iti | "teṣāṃ" (131.12) kṣaṇikānām | yad vā "kṣaṇānām" i(131.13)tīdam ubhayatrāpi sambandhanīyam | pūrvaṃ svadeśasthityā te eva "paras"parataḥ "samutpannaviśeṣāḥ sannidhīyante" (131.15) pratyāsīdanti | dūradeśavartināṃ kathaṃ hetuphalabhāvapratiniyama ity āśaṃkāyāṃ nyāyam upadarśayann āha "yena" "yasyābhī"(131.16)ti "ye"na dūrasthitasahakārikṛtena viśeṣeṇa saviśeṣā eva saṃnidhīyanta itīṣyate | "tasya" viśeṣasy"otpattāv api" (131.22) |
<364>
364,i (HBṬĀ_364,i_364,ii)
naiva kāryotpādane yogyās te 'smābhir iṣyante kiṃ tarhi kāryotpādānuguṇasyotpādane tat kathaṃ tadupāyetyādy ucyamānaṃ śobhetety āśaṃkyāha "yadi hi" (132.5) iti |
364,ii
"bhaṅgyā" (132.20) vaktroktyā | kiṃ "puna"(132.22)r hi dvistrir vā brūmaḥ | kiṃ tarhi śataśa eva brūma ity arthaḥ | saṃpratyevam eva vyākhyānasya niravadyatayāpūrvaṭīkākṛtaḥkaṭākṣayann āha — "evam" i(132.23)ti | "ye" (132.25)ṭīkākṛtaḥ | na viśeṣotpādanād evetyādigranthasya punar uktatāparihārārthaṃ "yatante" yatnaṃ kurvanti | "hante"(132.26)ti nipāto nāmantraṇamātre | "tadabhāvā"(133.2)d viśeṣotpādābhāvāt |
364,iii (HBṬĀ_364,iii_364,iv)
na sarvadāparāparayogosya saṃbhavati yenāsya tannibandhano viśeṣaḥ kalpyata ity āha "nahī"(133.22)ti | "ekam evā"(133.22)sahāyam eva | chāyāpi śītādyarthakriyākāriṇī vastv eva na tv ālokābhāvamātramiticchāyodvatā | na tu pratikṣaṇam ityādinā ekadaivārthasyoktatvāt kathaṃ dviḥ punar grahaṇaṃ kṛtam ity āha "kṣaṇikeṣv" i(133.29)ti | "dvi"(134.2)r dvau vārau "dvitricaturbhyaḥ suj" iti | (Pā. 5–4–18) sucakenoktam ity āha "tatra svarasata" (134.2) iti | tajjanmanimittam ity ācakṣāṇo mūle nimittasaptamīṃ darśayati |
364,iv
"parasparopasarpaṇādyāśrayād eva pratyayaviśeṣād" i(136.23)ti janmanyaparasparasaṃpṛktalakṣaṇavyavadhāneneti draṣṭavyam | anyathā vakṣyamāṇavirodhaḥ syāt | yasmin kārye kartavye 'nukūlo 'nuguṇaḥ sa cāsau "viśeṣaś" ceti tathā "āsād itas" tad"anukūlo viśeṣo" yais te tathā taiḥ (136.28) |
364,v (HBṬĀ_364,v)
atha kena granthena pūrvam anavasthoktā kathaṃ ca syād iti pārśvasthavacanam āśaṃkya taṃ prāguktaṃ granthaṃ tasya cārthaṃ darśayann āha "athe"(137.1)tyādi | kathaṃ sā na bhavatīty āha "tasye"(137.4)ti | kuśūlādyavastham api bījaṃ kṣityādinā kṛtaviśeṣaṃ kṣityādikam api tena kṛtaviśeṣam evopatiṣṭhata ity asya "prakārasyānubhyupagamāt" (137.4) kiṃ nāmābhyupetāmaty āha "puruṣa"(137.5)tyādi | purvavat"prakiraṇa"(137.5)śabdo draṣṭavyaḥ | "kāryotpādānuguṇo" 'yam ādyo viśeṣaḥ "saṃparkakṣaṇā"nantarakṣaṇarūpas tajjanakasya dharmaśabdād anicaṃ vidhātuṃ vyutpattiṃ darśayann āha a"kṣepeṇe"(137.14)ti | "kāryatām ananubhavata" (137.27) iti tatkāryatāṃ ceti draṣṭavyam itarathā antyāvasthāprāptena bījādinā anekāntaḥ syāt |
<365>
365,i (HBṬĀ_365,i_365,ii)
"bāhulyene"ti vivṛṇvan "prāyaḥ"(137.28)śabdaṃ nipātaṃ darśayati "bāhulyene"ty asyārthe vartamānam | atha yena nyāyena kṣaṇikasyaikārthakriyayā sahakāritvasaṃbhavas tenākṣaṇikasyāpi bhaviṣyati tat katham evaṃ vibhajyata iti āha "tatsambhavina" (138.2) iti |
365,ii
svabhāvāntarotpattir api viruddhā kasmāt kalpyata ity āha "prāgakārakasye"(138.3)ti | kathaṃ na virudhyata ity āha "tasyaiva hī"(128.4)ti | tarhi pūrvasvabhāvasya kathamapanaya ity āha — "tatre"(138.6)ti |
365,iii (HBṬĀ_365,iii_365,vii)
tatsabhāvataiva |
365,iv
"kim itī"(138.15)ti nipātānipātasamudāyaḥ kasmād ity asyārthe vartate | "mughe"(138.15)ty ayam api nipāto vṛthety asyārthe |
365,v
"tāni" (138.15) pratyayāntarāṇi |
365,vi
samprati vyākhyātaprabandhasya saṃbhavaprastutābhidhānasaṃgatiṃ darśayann āha "tad evam" i(138.17)ti | "anekāntaparihārāyoktasye"(138.20)ti "tatsvabhāvasya jananād" ity asya "prasaṃgāt" prastāvād āgataṃ "prāsaṃgikaṃ" (138.23) kāryaṃ yatheṣṭam vināśahetunaiva nivṛttiḥ kriyata ity āha "vināśaheto"(139.27)r iti | "mudgarādeḥ" (139.28) sakāśāt, "vastvantarasya" (139.29) pradhvaṃsalakṣaṇasya "bhāve" |
365,vii
"vyavasthitarūpasya" (140.5) prācyenaiva rūpeṇa vartamānasya |
365,viii (HBṬĀ_365,viii)
nanu yadi svarasaniruddhāt tāmrāder upādānakāraṇād vahnyādeś ca sahakārikāraṇād anyasyaiva dravyādirūpasya tāmrāder utpattir ihācāryeṇopagamyate — tarhipramāṇavārtike 'nenaiva yadavādi —
"sahakārāt sahasthānam agnitāmradravatvavat" (Pramāṇavā. 1.6.4)
iti tadvirudhyeta | śakyate hi tatrāpīdaṃ vaktum upādānāt tasmāt tasmāc ca sahakārikāraṇād anyad eva tat tathotpannam | na tv agnis tāmradravatvaṃ saha tiṣṭhata iti cet | satyam, yathāśruti syād virodho yathā tv avirodhas tathāsmābhirviśeṣākhyāne khyāpitam iti tata evānugantavyam iti |
<366>
366,i (HBṬĀ_366,i)
"asthitisvabhāvo" '(140.19)sthitisvarūpo dharmaḥ parāśritatvāt | tasy"otpattiḥ" | "tato" (140.12)sthirarūpād dharmād vināśahetusamudbhūtāt | "iti"(140.19)r ucyamānasyākāraṃ darśayati | para eva praśnayann āha — "kathaṃ jñāyata" (140.22) iti | "avasthānāt" (140.24) tasya vināśasya kāṣṭhāder iti prakaraṇāt | tathāpi tasya tathātvam katham ity āśaṃkya para evāha "yadī"(140.24)ti | "tadasaṃbhavepi" (140.25) vināśahetvagnyādyabhāvepi | tarhi na nivartetaivety āśaṃkya sa evāha "tasya svabhāvene"(140.25)tyādi | "yad uta" (140.26) yad etat | yat tasmāt tasya vināśo bhavatīti bruvatā parakāryatvaṃ tasya kathitaṃ bhavatīty āśaṃkya sa evāha "parasmād" i(140.27)ti | uktam evārtham upasaṃhāravyājena sphuṭayann āha "svahetubhir evāyam" i(140.28)ti | atramīmāṃsakasya sahāyakaṃ darśayann āha — "tad uktam" i(141.2)ti | "yena" svabhāvena "virodhinaṃ" (141.4)" apekṣya nivartata" (141.3) iti yojyam | "anyeṣāṃ" kṣaṇikavādināṃ "mudgarādikam" a(141.4)pekṣya nivartata iti sambanddhavyam |
366,ii (HBṬĀ_366,ii_366,iii)
"bhāvacyuti"(141.8)r bhāvasyābhāvaḥ prasajyapratiṣedha ity arthaḥ, avadhāraṇenānyasya virāmaḥ | sāpi katham ahetur ity āha — "tasyāś ce"(141.9)ti | yadi sā bhavitrī katham ahetukā bhaved ity āśaṃkya sa evāha — "nahī"(141.9)ti | ko nāmāsya bhāṣitasyārtha ity āha "kevalam" i(141.10)ti |
366,iii
"idam anantaro"ktam uttaraṃ kartṛ "vikalpadvayaṃ karma nātikrāmati" (141.12) | "nityavikalpasyāvakāśo" (141.14) nāstīti bruvato 'yam āśayaḥ | sa hi nitya ucyate yo naiva vinaśyati na cāyaṃ tathopagata iti | "ne"(141.15)ti siddhāntī | "tadupagamepi" (141.15) kālāntarasthitidharmatopagamepi | "saṃvatsara" (141.16) iti "kālādhvanor atyantasaṃyoga" (Pā. 2–3–5) iti dvitīyā | "samvatsaraṃ" vyāpya "sthita" (141.18) ity arthaḥ | yady ekadivase 'tikrānte saty ekadivasanyūnasamvatsare sthitidharmā syāt tadānayoḥ svabhāvayor viruddhadharmādhyāsena bheda eva bhaved ity abhiprāyeṇa "sa eva tad antepī"(141.18)ty āha | tenaiva nyāyena dvitrikṣaṇasthitidharmotpādāvagamepi nityatopagamo 'vagantavyaḥ | "anena" (141.27) akṣaṇikavādinā | "pūrvoktena" (142.3) "tadantepi sa evāsya svabhāva" ity anena "nyāyena" yuktyā "tadayogā"(142.5)n nāśāyogāt |
366,iv (HBṬĀ_366,iv)
"ne"(142.9)ti siddhāntavādī | "ata eva" (142.9) virodhisannidhānāpekṣatvād eva "vināśasya tannibandhanatvaprasaṃgāt" (142.8) apekṣaṇīyavirodhikāraṇatvaprasakteḥ | <367> "hetubhāvasya" (142.10) hetutvasy"āpekṣā" kāryeṇāpekṣyamāṇadharmasyaivāpekṣā sā vivakṣitatvāt sā "lakṣaṇaṃ" (142.11) yasya tadbhāvas tattvaṃ tasmāt | "kaḥ punar" i(142.12)ti siddhāntī | ayaṃ cāsyāśayo yadi vināśo 'nyathā nopapadyate parataś ca na bhavati taṃ cāpekṣata iti pramāṇasiddhaṃ syāt kalpyeta vaitat, yadi param etad eva nāstiīti | pūrvam akiñcitkaratvena virodhitvam upetya tadapekṣāyāṃ uktam | saṃprati tu virodhitve 'kiñcitkaratvam eva nāstīti darśayann āha "kathañ ce"(142.15)ti | "nāma"(142.16)śabdo 'saṃbhāvanāyām iha |
367,i (HBṬĀ_367,i)
"samayaḥ" (142.20) siddhāntaḥ | "tadbhāva eva" (142.27) mudgarādibhāva eva | "teṣāṃ" (142.27) kapālādīnāṃ "bhāvāt" utpādāt | yathā tadbhāvabhāvitvaṃ teṣāṃ tathā darśayann āha — "vegavad" i(142.28)ti | kasmāt saṃjātātiśaya ity apekṣāyāṃ yojyam "paraspare"(142.28)tyādi | kāryamukhenoktvā kāraṇamukhenāpy āha "tasya ce"(143.2)ti | "tasya" vegavanmudgarādisahakāriṇo ghaṭakṣaṇasya |
367,ii (HBṬĀ_367,ii_367,iii)
"parasparaparihārarūpatvāt" (143.10) parasparaparihārasthitarūpatvāt | vināśaḥ kathaṃ tasya svabhāvo bhavitum arhati yena evam ucyata ity āha — "vinaśyatī"(143.14)ti | bhāve vihito ghañ kuto vacanāt kartari bhavatīty āśaṃkyāha — "bahulam" i(143.14)ti | "kutyalyuṭo bahulam" (Pā. 3–3–113) ity asmād vacanād ity arthaḥ |
367,iii
"vināśaṃ pratyanapekṣāṃ" (143.23)" pratipādye"(143.24)ti yojyam | "anapekṣāṃ" vinaṃṣṭur ity arthāt | kathaṃ pratipādyety āha — "tad" i(143.23)ti | "taddhetvayogena" vināśahetvayogena | ayoga eva kuta ity āha — "asāmarthye"(143.24)ti | "pūrvācārya"śabdenācāryadignāgo 'bhipretaḥ |
367,iv (HBṬĀ_367,iv^1) (HBṬĀ_367,iv^2) (HBṬĀ_367,iv^3) (HBṬĀ_367,iv^4)
syād etat tatra khalu viparyaye bādhakaṃ pramāṇam ucyate yat sādhyaviparyaye hetor vṛttiṃ bādhamānaṃ sādhyasādhanayoḥ pratibandhaṃ sādhayati | na tu yat sākṣād eva sādhyaṃ sādhayati | iyaṃ cānapekṣā sākṣād eva kṣaṇakṣayitāṃ kṛtakānāṃ satāṃ sādhayituṃ śakteti | tathāhi ye yadbhāvaṃ pratyanapekṣās te tadbhāvaniyatā yathāntyā kāraṇasāmagrī svakāryotpādane | vināśaṃ pratyanapekṣāś codayān antaram ime kṛtakā bhāvā iti — prayoge kṛte kṛtakānām eṣāṃ kṣaṇikatā kiṃ na pratīyate yena kṛtakatvāddhetos tatsiddhiḥ prārthyate | tasmād ayaṃ maulo hetur vaiyarthyam ātmanaḥ paśyan nevaṃ viparyaye bādhakaṃ pramāṇaṃ sādhyasiddhau sahāyam apekṣayituṃ kṣaṇam api na kṣamata iti | na vayaṃbhaṭṭārcaṭena kṛtakatvasya hetor evaṃrūpe vuparyaye bādhakapramāṇe pradarśite sati <368> caivaṃ gaḍupraveśe 'kṣitārānirgamakalpite yathāśruti suśliṣṭaṃ kiñcid vaktumīśmahe, kevalaṃvārtikakārasya kṛtakatvahetor vyāptiṃ samarthayituṃ pūrvācāryaiḥ kāmanapekṣāṃ bruvatoyam abhiprāyaṃ prakāśayituṃ sahāmahe | anapekṣaśabdena hy anapekṣāsūcitaṃ bādhakam abhipretam | na tv etad eva bādhakaṃ pramāṇam | tathāhi kṛtakatvasyodayānantaram avināśitve sati vināśaṃ prati sāpekṣatvaṃ syāt | anyathā vināśayogāt | vināśaṃ pratyanapekṣatvaṃ taddhetuyogād avagataṃ tasya vyāpakam tatas tadvyāpakaṃ svaviruddhavidhinā vipakṣāt tadbhāvāniyatatvād udayānantaram avināśitvalakṣaṇāt nirvatamānaṃ svayam api vyāpyaṃ kṛtakatvam ādāya nivartata iti vyāptisiddhiḥ | tataś ca vyāpakavirudhopalambhāt kṛtakasya hetor nivṛttir iti vyāpakopalabdhivuparyaye bādhakaṃ pramāṇam — etat sucanārtham anapekṣāṃ bādhakaṃ pramāṇam asyābhimatam | ye yadbhāvaṃ pratyanapekṣā ity etad api yady anantaroktasūcanād bādhakaṃ pramāṇam ucyate, kāmam ucyatāṃ kaḥ pratikūlo 'nukūlam ācarati | na tu jātu tad eva bādhakaṃ pramāṇaṃ vaktuṃ yuktam svātantryeṇa kṣaṇikatvasya tena sādhanāt | tad ukyamācāryaśāntarakṣitena —
"tatra ye kṛtakā bhāvāḥ sarve te kṣaṇabhaṅginaḥ |
vināśaṃ prati sarveṣām anapekṣatayāsthiteḥ ||
yadbhāvaṃ prati yan naiva hetvantaram apekṣate |
tat tatra niyataṃ jñeyaṃ svahetubhyas tathodayāt |
nirvibandhā hi sāmagrī svakāryotpādane yathā |
vināśaṃ prati sarvepi nirapekṣāś ca janminaḥ ||" (Tattvasaṃ. 353–355)
ityādi |
368,i (HBṬĀ_368,i)
ye punar imaṃ doṣam upadarśitaṃ prativadanto yathāśruti bādhakaṃ pramāṇam idaṃ samarthayitum īśate na tān vayaṃ vidmaḥ pratyutopakāriṇa eva manyāmaha iti | tarhi pūrvācāryair akṛtakasatāṃ kṣaṇikatvam uktam, tathā ca nityatvam urpakṣetam ity āśaṃkyopasaṃhāravyājenāha — "tad evam" i(144.9)tyādi | ahetoḥ svabhāvādiniyamāyogād ity abhiprāyeṇāha "kṛtakatvasya sato 'bhāvād" i(144.9)ti |
368,ii (HBṬĀ_368,ii)
"sāmānyene"ty asya spaṣṭīkaraṇaṃ "kṛtake"(144.25)ti "tatsvabhāvasāpekṣatvāddhi"(144.23)nāśisvabhāvasāpekṣatvāt | "vināśisvabhāvasāpekṣaṇād i"(144.24)ti hetubhāvena viśeṣaṇam | "iti"(144.25)r hetau | <369> "anapekṣāyā" (144.25) hetubhūtāyāḥ svato naśvarasvabhāvatā tasyā asiddheḥ hetvantaravyāpāraniṣedhamātrābhiprāyeṇa "svato" (144.25) grahaṇaṃ draṣṭavyam | abhidhānīyam abhidhātum ucitam "iti manyamāna" (144.27) ācārya iti prakaraṇāt | "saṃbhāvanāyāṃ" (145.4) nyāyabalāyātāyām iti draṣṭavyam |
369,i (HBṬĀ_369,i^1) (HBṬĀ_369,i^2) (HBṬĀ_369,i)
nanu sattāyogāditaḥ satvam akṣaṇikasyopapatsyate tat kathaṃ "śaktir hi" (145.18) — ityādy ucyamānaṃ śobhata ity āśaṃkyāha "evaṃ manyata" (145.20) iti | tripadārthasatkarīti sattā tair iṣyata ity abhiprāyeṇāha — "sāmānyādī"(145.22)ti | ādiśabdāt viśeṣasamavāyaparigrahaḥ | svarūpasattve ca teṣām iṣyamāṇe tadvad anyeṣām api kiṃ na bhavet? itaretarāśrayatve caikāsiddhau dvayāsiddhir doṣaḥ | "teṣāṃ" (145.24) vandhyāsutādīnām | tasyaiva sattāyoga ity arthasāmarthyam eva bhāvalakṣaṇam "āyātam" i(146.3)ty eṣa eva pāṭhaḥ "iti"(146.2)śabdena hetvabhidhāne arthyata ity artho dāhapākādis tatra sāmarthyaṃ tad eva bhāvalakṣaṇam āyātam iti saṃgatatvāt | tasyaiva sattāyoga ity artha iti pramādapāṭhaḥ | evaṃ hi sāmarthyam eva bhāvalakṣaṇam ity akāraṇam uktaṃ syāt kva ca tatsāmarthyam iti ca noktaṃ bhavet tasmād ity adhyāhṛtya vyākhyāne ca kliṣṭam iṣṭaṃ syād iti | atraivopapattyantaraṃ samuccinvann āha — "itthaṃ ce"(146.3)ti anena vakṣyamāṇena prakāreṇa | "evam" a(146.3)rthasāmarthyabhāvalakṣaṇam iti | tam eva prakāraṃ darśayann āha "anyathe"(146.3)ti | arthasāmarthyād anyena prakāreṇa |
369,ii (HBṬĀ_369,ii) (HBṬĀ_369,ii^1) (HBṬĀ_369,ii^2)
mīmāṃsakādīnāṃ sattvalakṣaṇam apāsyadigambarasyāpi dūṣayitum āha | "utpāde"(146.6)ti | yady evam āhuḥ —
"ghaṭamaulisuvarnārthīṃ nāśotpādasthitiṣv ayam |
śokapramodamādhyasthyaṃ jano yāti sahetukam ||" (Āptamī. 59)
"na nāśena vinā śoko notpādena vinā dhṛtiḥ |
sthityā vinā na mādhyasthyaṃ tasmād vastu trayātmakam ||"
iti |
tathā
"prayovrato na dadhyatti na payotti dadhivrataḥ |
agorasavrato nobhe tasmād vastu trayātmakam ||" (Āptamī. 60)
iti |
369,iii (HBṬĀ_369,iii_370,i)
katham ayuktam ity āha "ghrauvyeṇe"(146.7)ti | "virodhāddhetor ekasmin dharmiṇyayogāt" (146.7) | eṣām ity arthāt | anenāsaṃbhavitāṃ lakṣaṇadoṣam āha — "yathoktaṃ" (146.10) yādṛśam uktaṃ utpādvyayaghrauvyātmakaṃ lakṣaṇaṃ yasya tat tathoktam | utpādavyayaghrauvyāṇām <370> asattvaprasaṅgenāvyāpitālakṣaṇadoṣo draṣṭavyaḥ na cāsaddhis tair anyasya yogo yukta iti | "anyathā" (146.12) svajñānajananam apy ayogyaśaktatvopagamaprakāreṇa yadi hi sāmānyād iti svajñānaṃ janayet tadārthatvena vyavasthāpyeta nānyatheti bhāvaḥ | "ādi"(146.12)śabdena dravyāvyavasthādisaṃgrahaḥ |
370,i
"kṣaṇikatva" (146.27) iti sat saptamīyam | "kramayaugapadyābhyām" i(146.28)ti kramayaugapadyakāritvābhyām iti draṣṭavyam itarathā kāryadharmābhyāmābhyāṃ kāraṇadharmaḥ kāryakāritvaṃ katham iva vyāpyeta | yathācāmū kāryadharmau tathopariṣṭādbhaṭṭārcaṭena eva sphuṭayiṣyate |
370,ii (HBṬĀ_370,ii^1) (HBṬĀ_370,ii^2)
arthakriyākāritvamātrakramākramakāritvātmakārthakriyākāritvaviśeṣayoś cobhayavyāptikatvātmakaṃ sattvaṃ kramākramakāritvābhyāṃ vyāptam ity ucyate | anyathā sāmānyena viśeṣo vyāpyate | vṛkṣatveneva śiṃśapātvam | na tu viśeṣeṇa sāmānyaṃ vyāpyate | vṛkṣatvam iva śiṃśapātveneti | katham idam ucyamānaṃ śobheteti | "tato" (146.29) vyāpyavyāpakabhāvāt kāryakāraṇaśaktarūpavyāpakayoḥ kramākramakāritvayor "nivṛtte"(147.1)r nivṛttatvāt | kadā nivṛttir ity apekṣāyām āha "akṣaṇikatva" (147.2) iti akṣaṇikatve sati | tatra evākṣaṇikatvād vipakṣān nivṛtter iti ca sāmarthyād apādānaṃ draṣṭavyam | kathaṃ tayos tato nivṛttir ity āha — "virodhād" i(147.1)ti | "virodhād" ity anupapatter ity artha, na tu śāstranirdiṣṭalakṣaṇayor virodhayor anyataravirodhavaśād iti | "virodhaśabdenāyogasya vivakṣitatvāt tataś cākṣaṇikasya kramayaugapadyābhyām arthakriyāsiddhim anusaratāsaugatena virodhy apy akṣaṇikaḥ pratyetavyo virodhipratipattināntarīyakatvād virodhasiddhir iti yadīritaṃśaṅkarācāryeṇa tadapahastitam | ayogapakṣe 'pi yāvat sambhavaṃ dūṣaṇaṃ pratividhānaṃ cāsmābhirviśeṣākhyāna eva vistareṇābhihitam iti tata evāpekṣitavyam iti. anena ca yasya na kramākramayogo na tasya kvacit sāmarthyam, yathākāśakuśeśayasya. asti cākṣaṇike sati vyāpakānupalambhaḥ sattvahetoḥ sādhyaviparyaye bādhakaṃ pramāṇaṃ darśitaṃ veditayam | yathā cāsyāśrayāsiddhatvadoṣo na saṃbhavati | tathāsmābhiścatuḥśatyāṃkṣaṇabhaṅgasiddhauviśeṣākhyāne cākhyātam iti tata evāvagantavyam iti. "viruddhayoḥ" (147.3) sattvāsattvayoḥ | tato 'kṣaṇikatvāt |
370,iii (HBṬĀ_370,iii^1) (HBṬĀ_370,iii^2)
"kramayaugapadyābhyām eve"(147.6)ty atra kramayaugapadye kāryadharmāv eva vivakṣite | tenāyam arthaḥ — "kāryam aṅkurādikaṃ bījādinā" (147.6) kevalaṃ vā kriyetānyasahitaṃ <371> ceti | "kāryajanmanaḥ" (147.8) kāryotpatteḥ | "viprakarṣiṇāṃ" (147.10) svabhāvādiviprakarṣayuktānāṃ "ne"(147.14)ti siddhāntī | "ubhayathā" (147.15) tasya prakārāntarasya dṛśyatvādṛśyatvaprakāreṇa | kāryāntarasāhityāsāhityarūpe kramayaugapadye vivṛṇvatā cānena kāryadharmatvaṃ kramayaugapadvayor vyaktam upadarśitam | ata eva kramayaugapadyābhyāṃ kāryakriyāvyāptety asmābhir vyākhyātaṃ tathā | "tadubhayāvasthāvirahepi" (147.17) kāryāntarasahitāsahitāvasthābhāvepy aṅkurāder iti prakaraṇāt | "anyathābhavanaṃ" (147.18) prakārāntaram | bhavatv evaṃ, tataḥ kim āyātam ity āha — "tasya ce"(147.18)ti | anena dṛśyātmatvaṃ tasya samarthitam | astuṃ dṛśyānupalambhāt kasmiṃścid deśe kāle ca tasyābhāvavyavahāro 'nyasmin punar deśe kāle cāpratiṣedhāt kathaṃ tatra prakārāntarasyābhāvaḥ siddhyatīti āśaṃkyāha | "tasya ce"(147.23)tyādi | "aṅkurādibhāvasya" aṅkurādyutpādasya "avasthādvayabahirbhāvaniṣedhe" kāryāntarasahitāsahitāvasthābahirbhāvas tābhyāṃ prakārāntaraṃ tasya niṣedhe dṛśyānupalambhakṛte sati niṣedha ity āha — "kayościd" i(147.24)ti | "deśāntarādau" (147.24) "bhāvepī"(147.25)ti tasyāṅkurāder iti prakaraṇāt "na kācit kṣatiḥ" (147.25) | kiṃ bhūte deśāntarādāv ity āha "krameṇetyā"(147.24)di | "itarasmin vā" (147.24) yugapadaṅkurādibhāvavati vā | etac ca hetubhāvena viśeṣaṇam | ayaṃ cāśayo deśāntarādir apy etad deśāntaravat kramena vā tadbhāvavān yugapad vā bhavitum arhati, tadubhayāvasthābahirbhāvasya niṣiddhatvāt | sati caivam adoṣa eveti | "na kācit kṣatir" i(147.25)ti bruvataś cāyam abhiprāyaḥ — kāryasya caikatraikadāvasthādvayabahirbhāvo niṣiddho 'nyadāpi tena bhavatā pramāṇaparidṛṣṭātmanaiva bhavitavyam anyathā tat kathaṃ deśāntarādau prakārāntaram āśaṃkyeteti | prakaraṇam upasaṃharann āha "tata" (147.25) iti |
371,i (HBṬĀ_371,i_371,ii^1)
nanu saṃpratyevoktaḥ svabhāvānupalambha evetyādi tat katham idānīm ucyate "pratyakṣa" (147.25) ityādīti cet | naiṣa doṣaḥ pūrvaṃ hi mūḍhaṃ pratipattāraṃ prati tathoktam adhunā punar amūḍhaṃ pratīti ko vyāghātaḥ |
371,ii (HBṬĀ_371,ii^2)
"kramayaugapadyayor" i(148.1)ti kramākramayor ity arthaḥ sakṛtapratyupalakṣaṇena yaugapadyaśabdenākramasyaiva vivakṣitatvāt anyathānyo 'nyavyavacchedarūpatā durupapādāpadyate tataḥ sarvatraivākramārtho yaugapādyārthaḥ | ata evāsmābhir akramaśabdena yaugapadyamanūditam iti | "tasya" (148.3) prakārāntarasya pratiṣedhaḥ | ubhayaniṣedhātmakam eva prakārāntaraṃ kiṃ <372> na bhavati yenaikaniṣedhanāparavidhānāt tasya niṣedho bhavatīty āha — "vidhipratiṣedhayor" i(148.4)ti | ayam abhiprāyaḥ — kramo na bhavatīti ayam evākramavidhiḥ | sopi na bhavatīti tadaiva tasya niṣedhaḥ anayoś caikādhikaraṇayor ekakālikayor virodhas tasmāt tathābhūtasyā...ṃ...va iti | "tasyāpratiṣedha" (148.3) iti tv apāṭha eva | kāraṇam api kāraṇāpekṣayā kāryam eveti kāraṇagrahaṇam, na tu kāraṇatvenāsyopayogo 'tra kaścit | karya eva prakārāntarāsaṃbhavasya cintyatvāt; yad vā kāraṇena kriyamāṇe kārya iti jñāpanārthaṃ kāraṇagrahaṇaṃ vāstavaṃ varūpānubādakaṃ pratiṣedhasya yadviruddhaṃ tasyopalabdhir ity āśaṃkā etad evopapādayann āha "vyavacchidyamāne"(148.10)ti | "itarasya vyavasthānam" i(148.10)ti tathavyavacchidyamānaprakārād itaravyavasthānam iti tathā | "sambhavaṃ hetoḥ" (148.15) "sadbhā"vam iti prakaraṇāt | saṃbhavagrahanaṃ copalakṣaṇaṃ tena pūrvasiddhāṃ ca vyāptiṃ pradarśyety api draṣṭavyam | "virodhasādhanam evā"(148.15)rthāt prākpravṛttam ity avaseyam | bādhakam ity asyāviruddhopalabdheḥ sādhyaviparyaye "bādhakaṃ" (148.15) pramāṇam ucyata iti cādhyāhāryakriyāpekṣayāyaṃ ktvāpratyayaḥ kāryo 'nyathā kāṃ kriyām apekṣyeyaṃ pūrvakālā pradarśanakriyā pradarśayitavyā yatrāyaṃ bhavet, yathāśruti bhinnakartṛkāyāṃ ca kriyāyām ayaṃ prasajyeta puruṣasambadhitvāt pradarśanasyeti | viruddhamātrābhiprāyeṇa "śītoṣṇasparśayor" i(148.16)ty udāharati |
372,i (HBṬĀ_372,i)
nanu kramākramābhyāṃ kāryaṃ kāmaṃ vyāpyatāṃ tathāpy akṣaṇikaḥ krameṇākrameṇa vā kāryaṃ kariṣyati | sati caivaṃ vyāpakānupalambho 'siddha ity āśaṃkyāha — "tatreti" (148.18) | "aviśeṣāt" (148.18) pūrvarūpāviśeṣāt | etad eva dṛṣṭāntavyājena vyanakti "akārakāvasthāyām" "ive"(148.18)ti | apekṣitasahakāripratyayaḥ sankaroti nānyadety āha — "sahakāryapekṣā ce"(148.19)ti | "anupanyasanīye"(148.20)ti ca sambandhaḥ; kuta ity āha "dvividhasyāpī"(148.19)ti | atha yathā bhinnadeśānekakāryakāritvam ekasya svahetos tathotpādād upapadyate tadvadbhinnakālānekakāryakaraṇam upapatsyate tat kutaḥ kramakāritvānupapattir akṣaṇikasyeti cet | tad etaccatuḥśatyāṃ kṣaṇabhaṅgasiddhāv asmābhiḥ sūktaṃ pratyuktam iti tata evānugantavyam |
372,ii (HBṬĀ_372,ii^1) (HBṬĀ_372,ii^2_373,i)
nanu kāraṇalakṣaṇasya kramasya kṣaṇikapakṣepy anupapatteḥ samāno doṣa iti ced etad api tatraiva nirṇitam iti nehocyata iti | "sarveṣāṃ" (148.20) ceti dvitīyādikṣaṇabhāvinām ity avaseyam | "ekakriyākāla eva" (148.20) prathama kṣaṇakriyākāla <373> eva | "tatkāraṇakasya" (148.21) dvitīyādikṣaṇabhāvitvenābhimatakāryakārakasya "tadai"kakriyākale, "eva"(148.20)kāro "bhāvād" ity asmāt paro draṣṭavyaḥ | anena ca yad yadā yajjanasamarthaṃ tat tadā janayaty eva yathā antyā kāraṇasāmagrī | dvitīyādikṣaṇabhāvitvenābhimatakāryajanasvarūpaś cākṣaṇikaḥ prathamakṣaṇa iti svabhāvahetuprasaṅgaṃ sūcayati | "nāpi yugapat" (148.21) | "akṣaṇikaḥ kāryāṇi karotī"(148.18)ty abhisambadhyate | yena svabhāvena tatkāryamajījanat tasya svarūpasyānuvṛtter ity abhipretya "punas tatkaraṇaprasaṅgāc ce"(148.22)ty āha | anenāpi samudāye yajjananasamarthaṃ tat tadā ta tajjanayaty eva yathāntyaḥ kāraṇakalāpaḥ | kṛtakatvenābhimatakāryakaraṇarūpaś cākṣaṇiko dvitīyādikṣaṇa iti svabhāvahetuprasaṅgam eva darśayati | anayoś ca prasaṅgahetvor upadarśitayor arthādunnīyamānayoś ca prasaṅgaviparyayayor yāvat saṃbhavaṃ dūṣaṇaṃ taduddharaṇaṃ cāsmābhirviśeṣakhyāne samīcīnaṃ nirūpitam iti tata evāvagantavyam iti | "akārakarūpāviśeṣād" (148.23) idānīṃ yad "akārakarūpam" asya tasmād "aviśeṣād" ity artho 'vasātavyaḥ | "bhedaprasaṅgaḥ" (148.25) śaktāśaktayorūpayor ity arthāt | atraivopapattyantaram upacinvann āha "nityaś ce"(148.25)ti | pūrvottarakālabhāvā ca upapattyor bhedo 'vaseyaḥ pūrvakālahetur akāle ca "ekadā" (128.28) ekasminn eva kṣaṇātmani kāle sarvasya kartavyasy"aikadā" (148.29) eva kṛtatvād arthakriyākāritvābhāvād asattvaṃ syāt | "iti"(149.1)r hetau | prakaraṇam upasaṃharann āha "eva"(149.2)m iti |
373,i (HBṬĀ_373,i^1) (HBṬĀ_373,i^2)
āryajñānaṃ tanvaṃtīti "āyatanā"ni | "cakṣurādīni" (149.3) ca tāny āyatanāni ceti tathā | antarvyāptivādinopy asya mate pramāṇasiddhasyaiva dharmitvaṃ vācyam anyathāntarvyāptir asamarthitā syāt | tataś cakṣurādyāyatanānām amīṣāṃ pramāṇasiddhānām iti draṣṭavyam |
373,ii (HBṬĀ_373,ii) (HBṬĀ_373,ii^1) (HBṬĀ_373,ii^2)
syād etad yat sat tatkṣaṇikam eveti niyataṃ kṣaṇikatvaṃ sādhayituṃ kila sattvākhyo hetur upadīyate | ayaṃ cākhilaṃ vastu nākṣaṇikaṃ nāpi kṣaṇikam iti sādhayan sādhyaviparyayasādhānād viruddha eva | tathā cāvādīdvādanyāye syād vādakeśarī — "akhilasya vastuno 'nekāntikatvaṃ sattvāt | anyathārthakriyā kutaḥ" — iti | etac ca vyācakṣāṇena kulabhūṣaṇena ṭīkākṛtā evaṃ vyākhyātam upapāditañ ca — "akhilaṃ" carācaraṃ sūkṣmavyavahitaviprakṛṣṭaṃ "vastu" dharmitvenopāttam | anto dharmo "naiko 'neko 'nta" ātmā svarūpaṃ yasya tadbhāvas tattvam — ayaṃ sādhyo dharmaḥ "sattvād" iti hetuḥ | "anyathā"nekātmakatvābhāvaprakāreṇa — <374> "arthakriyā" kāryasaṃpādanaṃ "kuto" na kutaścit | anenānyathānupapatter viparyaye bādhakaṃ pramāṇaṃ samarthakaṃ darśitam —
"anyathānupapannatvaṃ yasyāsau hetur iṣyate |
dṛṣṭāntau dvāvapistāṃ vā yācātau hi na kāraṇam ||"
iti nyāyāt |
374,i (HBṬĀ_374,i^1) (HBṬĀ_374,i^2_374,ii)
tan na tāvad akṣaṇiko bhāvaḥ kāryaṃ kartuṃ śaknoti | tasya kramayaugapadyābhyām arthakriyāvirādhāt nāpi kṣaṇiko bhāvaḥ kāryaṃ kartuṃ prabhavati | tathāhi kiṃ kṣaṇiko bhāvaḥ svasattākāle kāryakaraṇasvabhāvo 'thānyadā | yadi prathamavikalpas tadā tadaiva kuryāt | svasattākṣaṇe ca kāryakṛtau sarvaṃ jagadekakṣaṇavarti prāpnoti | tathāhi kāraṇaṃ svasattākṣaṇa eva yat kāryam akṛta tad apy anyasya kāraṇam iti tad api tadaiva svakāryaṃ kuryāt | tad api kāraṇam anyasyeti tad api tadaiva kuryād evam uttareṣv apy ayam eva nyāya iti | satyam, kāraṇaṃ svasattākṣaṇa eva kāryaṅkaroti, tatkaraṇasvabhāvatvāt, kevalaṃ kāryam anyadotpadyata iti cet | tarhi kāryam api tadaivotpadyetānyada tatkālaṃ parihṛtya kāryotpattir virudhyeta utpattāviṣyamāṇāyāṃ vā samanantarotpādavirodhaḥ | tathāhi tatkaraṇasamarthasyāpi kālam ujjitvā jāyamānasya kāryasya kāraṇakṛtopakāraparāṅmukhasya yo 'yaṃ samanantaraniyama etadvināśānantaram evedam asya kāryam iti tasyānupapattiḥ | soyaṃ kāraṇavināśo virūpākhyo 'kiñcitkaras tathāpi yadi tatsamanantaraniyamaḥ kāryasya syāt tadā nityasyāpi kāraṇatvam apratihataṃ syāt | tathāhi yathā svasattālakṣaṇa eva kāryakaraṇasvabhāve kṣaṇike bhāve saty api na tadaiva kāryāṇy utpadyante api tu kālāntare, tathā nityepi bhāve sarvadā tatkaraṇasamarthe 'pi kāryāṇy eva vilambya vilambyotpadyanta iti kiṃ na samānam | na ca dvitīye kṣaṇe nirvyāpāratayā sadasator akṣaṇikakṣanikayoḥ kaścid viśeṣa iti |"
374,ii
yadināmāhrīkoktir upekṣaṇīyā prekṣāvatāṃ tathāpi kiñcid ucyate | iha khalu kāryakāritvaṃ vastūnāṃ na vyāpārasamāveśāt utpādātirokiṇo vyāpārasyānupapatteḥ, nāpi kāryeṇa sahotpādaḥ, savyetaraviṣāṇayor iva sahabhuvor anyatarakāritvānupapatteḥ |
"asataḥ prāgasāmarthyāt paścāc cānupayogataḥ |"
374,iii (HBṬĀ_374,iii)
iti nyāyāt | kiṃ tarhi kiñcid anantaraṃ sattayābhisambadhyamānaṃ prati niyataprāgbhāvitvam eva, kāryasyāpi niyamena tadanantarabhāvitvam eva tajjanyatvam | sati caivaṃ svasattākāle kāryakaraṇasvabhāvo bhāva iti ko 'rthaḥ? tatsattākālaṃ pūrvaṃ kṛtvā kāryaṃ sattayābhisaṃbadhyata iti | tathā svakṣaṇa eva karotīty asyāpi ko 'rthaḥ? anantarabhāvikāryāt pūrvaṃ sadbhavati <375> kāraṇam iti | tad uktaṃ "bhūtiryaiva kriyā saiva" ityādi | itthaṃ caikaprahāranihatam eva tatsarvaṃdigambareritam | tataś ca kṣaṇikasyaivārthakriyotpatteḥ sattvaṃ kṣaṇikatvam eva sādhayad viruddham ācakṣāṇāḥ kṣapaṇā anekāntatve ca sādhye sādhanam idam upanayantaḥ sphuṭamahīkā eveti upekṣām eva pre...vitāmarhantīti |
375,i (HBṬĀ_375,i_375,ii)
svabhāvahetuṃ vyākhyāya kāryahetuṃ vyākhyātukāmovārtikakārasya kāryahetvabhidhānasya nimittam darśayan pūrvāparayoḥ saṃgatiṃ "tad evam" i(150.3)tyādinā karoti | "tadgataṃ" (150.5) kāryahetvāśritam | kasmāt punaḥ svabhāvahetuvad apy asyānvayavyatirekāv eva na pratipādyete, yena tadgatā parabhrāntikāraṇopādānartham eva kāryahetuviṣayopadarśanaṃ varṇyeta iti āśaṃkya "kāryahetāv" i(150.4)tyādi yojyam | "tayor" a(150.4)nvayavyatirekayoḥ | tarhi kāryakāraṇabhāvasiddhir etaddarśanīyā tataś ca tāṃ darśayitum iti kiṃ nocyata ity apekṣāyāṃ "tasyāś ce"(150.5)ti yojyam | "tasyāḥ" kāryakāraṇabhāvasiddheḥ | hetoḥ pratyāsannatvāt "hetor vyatirikta" (150.7) ity ācaṣṭe | "kāryaṃ" (150.7) kāryam eveti vivakṣitaṃ | "tridhaiva sa" iti niyamasya pūrvaṃ pratipāditatvāt ata eva "kasmāt kāryam eve"(150.8)ti paścāc codayiṣyate | "anarthāntare" vyāvṛttibhedāt parikalpitavyāvṛttyantararūpaṃ dharmāntare | asādhāraṇaṃ "kāryaṃ" (150.9) |
375,ii
diṅnāgena sarvavyaktiṣv anugatapratyayaprasūtiḥ |
375,iii (HBṬĀ_375,iii)
sarvathā tadbhāvam eva pratipādayann āha — "agner" i(150.17)ti | asyāśritatvād agneḥ agnitvaṃ sarvāgnivyāpanād anugatapratyayahetutvavivakṣayaiva sāmānyadharmā api gamakābhipretās ta iva | tārṇatvādeḥ sarvāgnyavyāpanād vyāvṛttapratyayahetutvavivakṣayā viśeṣadharmatvaṃ vivakṣitam, na tu sarvathā sāmānyarūpatvam asya nirācikīrṣitam sarvatārṇādivahniṣv anugatapratyayaprasūtihetutvāt, sāmānyarūpasya cātrāvyāghātāt, anyathā tārṇavahnyādijanyarūpatayāvadhāritāt dhūmān na vahnitārṇādyanumānaṃ syāt viśeṣarūpasyāvyāpakatayā ananumeyatvāt | tepi viśeṣadharmā gamyāḥ syuḥ, iṣyante cāgneḥ sāmānyadharmā evāgnitvadravyatvasattvajñeyatvādayo gamyā iti bhāvaḥ | dhūmasyāpi viśeṣadharmavatsāmānyadharmā gamakāḥ syuḥ na ceṣyante sattvajñeyatvāpārthivatvādayo gamakā iti bhāvaḥ | ko 'sau dhūmāśrito viśeṣadharmo <376> dṛṣṭāntīkṛta iti ced evaṃ dhūmatvapāṇḍutvādibhir i(150.23)ty atra dhūmatvādi nirūpayiṣyaṃto nirdekṣyāmaḥ |
376,i (HBṬĀ_376,i)
nanu kāryatvasya tadbhāvākhyaikasambandhavaśād gamakatvaṃ tat kathaṃ "sarvathā janyajanakabhāvād" ity ucyata ity āśaṃkyāha "janye"(150.20)ti | sarvathā janyajanakabhāvam eva pratipādayann āha "tathāhī"(150.21)ti | pūrvoktena prakāreṇāgnitvādīnāṃ sāmānyadharmatvaṃ jñeyam | sarvaṃ caitaddharmabhedaparikalpanayocyate | tṛṇe bhavo vahnis "tārṇaḥ" (150.22) | parṇe bhavaḥ "pārṇaḥ" (150.23) | bhāvapradhānaś caiva nirdeśas tena tārṇatvādibhir ity arthaḥ |
376,ii (HBṬĀ_376,ii^1) (HBṬĀ_376,ii^2)
nanu yathāgnitvaṃ sakalāgnivyāpanenānugatapratyayahetutvāt sāmānyadharma ucyate tathā dhūmatvam api sāmānyadharma eva | yathā ca dravyatvādayo 'gnyanagnisādhāraṇatvād anugatabuddhinibandhanatvena sāmānyadharmās tathā pāṇḍutvam api dhūmanīhārādigamanād anugatajñānakāraṇatvāc ca sāmānyadharma eva tat kathamamū viśeṣaṇe dharmitvenodāharaṇīkṛte iti | sādhūktaṃ bhavatā kevalaṃ bodhe yatnaḥ karaṇīyaḥ | iha khalu sarvadhūmavyaktivyāpyanugatapratyayahetudhūmatvam eva sāmānyaviśeṣo vijātīyād vyāvṛttapratyayapuraskāreṇa viśeṣadharmo vivakṣita ityādicodyam apoditam | evaṃ saty agnitvam api viśeṣadharma ity agner viśeṣadharmasyāpi gamyatvam āyātam iti cet | tathāvidhasya viśeṣadharmasya gamyatveneṣṭatvān na kaścid doṣa iti | avāntaraviśeṣasya tu tārṇatvāder gamyatvam dūmamātrasya tadapratibandhān niṣidhyata iti kim avadyam | dhūmasya vijātīyāsādhāraṇadharmavācakaś ca pāṇḍuśabdo 'sti yonenopātta iti dvitīyam api codyam apodyate | sa caitacchabdābhilāpyo dharmo durjñāna ity agnir atra pāṇḍutvād iti nocyata iti sarvam avadātam |
376,iii (HBṬĀ_376,iii^1) (HBṬĀ_376,iii^2)
"svabhāvair dha"(151.8)rmair ity arthaḥ | "aparortha" (151.13) iti | yāvadbhir avinābhāvikāraṇasya bāhyaikadeśasyānyo 'rtho na tu samudāyagranthasyāmumartham antareṇa pūrvārthamātreṇa vākyasyāsaṃgatatvāt | "saṃbadhyata" (151.11) iti tat"kāryaṃ teṣāṃ hetur" i(151.15)ti sambandhaḥ kārya ity artho na tu pūrvavyākhyānoktam atrāpi vyākhyāne 'bhisambadhyata iti boddhavyam | pūrvavyākhyāne teṣāṃ svagatānāṃ dhūmatvādīnāṃ hetur iti prāptāv arthāsaṃgater eva saṃbandhanīyatvād iti | "teṣāṃ" iti kāraṇagatānāṃ dharmāṇāṃ hetus tatkāryam iti pūrvoktam abhisaṃbadhyate | kaiḥ svabhāvair hetur ity atra gajanimīlikaiva kṛtā etad enusandhānena na tv anantaraṃ vākyaṃ bhaviṣyati | kecit punar atraivam āhuḥ — ukte sati niyatam etad vyākhyeyaṃ nānyathā | sati caivaṃ pūrvavyākhyānasya kvopayogaḥ | tasmād yatas tadutpattiniyamābhāve sarvathā janyajanakabhāvo vyavasthāpayitum ayuktas tasmād yāvadbhiḥ kāraṇe <377> vyavasthitair dharmair vinā tatkāryaṃ na bhavati tāvatāṃ hetur nānyeṣāṃ tatkāryatvaniyamād ity evaṃ vyākhyātum ucitam iti | atra tu samādhānam atrābhiyuktair eva dātavyam iti |
377,i (HBṬĀ_377,i)
pūrvavyākhyānasya paścādvyākhyātatayā paścādbhavena "pāścāt yenārthena" (151.20) kāraṇāśritānāṃ tāvatāṃ hetur ity anena "kāraṇagatam aṃśam" i(151.20)vāṃśaṃ dharmaṃ "nirūpya" sādhyatvena niścitya paścādvyākhyātād arthāt prāgvyākhyātatvena prāgbhavena "prāktanenārthena" "yāvadbhir dhūmatvādibhiḥ svagatair" ity anena "kāryagatamaśaṃ" dharmaṃ "nirūpaya"(151.20)n prakaraṇād gamakatayā niścinvan | pūrvavat "pāṇḍutva"(151.23)m anayoḥ viśeṣarūpatvaṃ ca pratyeyam | "pareṣām" u(152.8)bhayatrāviśiṣṭarūpasaṃyogavaśād gamyagamakabhāvam icchatām ity abhiprāyaḥ | "grahītuṃ" (152.20) niścetum | dhūmatvaṃ viśeṣaṇaṃ yasya tena dhūmatvād iti viśeṣaṇe tu dravyatvādau hetutayopanīyamāne samarthaviśeṣatvenāsādhanāṅgavacanāt katham eva kṣmādīni gṛhyata itibhaṭṭārcaṭeṇāpi śaṅkitam na ca parihṛtam iti kim asmākam atra pariśrameṇadharmottarāder eva tu tadavaseyam iti |
377,ii (HBṬĀ_377,ii_377,iii)
yathaiva janyajanakabhāvas tathaiva kiṃ na gamyagamakabhāva ity āha "nahī"(152.25)ti | vastuvṛttyapekṣayaiva kasmān na tathātvam kiṃ punar niścayāpekṣa ity āha — "tathāhī"(152.26)ti |
377,iii
nanu bhavo bhavato yasmād bhāvaśaṃkāyāṃ nānvayavyatirekāv ity ukte tato 'bhāva ucyamānaḥ kathaṃ śobhata ity āśaṃkyāha evaṃ "manyata" (154.12) iti | "śakramūrddhā" (154.28) valmīkaḥ iti |
377,iv (HBṬĀ_377,iv_377,vi)
manyamāna āha — "sarvaḥ" (155.13)" tathāvidhajanme"(155.15)ti "kuta" (155.17) iti draṣṭavyam |
377,v
nanu uktam eva tadutpannam eva kāryaṃ kāraṇam apekṣate na tu tādṛśātādṛśatāyāṃ tatas tayor hetunirapekṣayor iṣṭatvād eva kim anenoktenety āśaṃkyāhetukatve sarvatraivotpattaritayo viśeṣeṇabhāvaḥ syād iti ityādidūṣaṇam utpatsyeva kāraṇanirapekṣatvam eva tayor asahamāna āha "nahī"(159.4)ti | "tadapekṣā" ity apekṣā |
377,vi
aparājitaśabdena yo latāviśeṣa ucyate sa sūryaśabdābhidheyo 'vaseyaḥ | "itara" (161.24) śabdena latācampako vṛkṣacampakasamānākāro deśaviśeṣabhavo vaktavyo na tu bhūmicampaka iti yasya rūḍhiḥ tasya vṛkṣacampakena sahākārasāmyasyaivābhāt |
377,vii (HBṬĀ_377,vii^1) (HBṬĀ_377,vii^2)
"kṣaṇabhedādhānaṃ kutaścid rūpāt kathaṃcit tena sahaikapratyavamarśajananāśrayatvenaiva sūkṣmāvāntarajātibhede" (162.18) | jātibhede katham ekasaṃtānavyavasthety āha — <378> "sarve"(162.20)ti | yady ekākārapratyayanibandhanaikasantānavyavasthā tadānyasya svopādānena sahaikasaṃtānavyavasthā na syāt sā cāvaśyavācyānyathā svasantatipatitakāryajanakatvena yā tasyopādanatvenābhimatasyopādānavyavasthā sā na syād ity abhiprāyavān paraś codayati "ādyasye"(162.22)ti | jātyanuvidhānaṃ kutaścid rūpāt kathañcit tena sahaikapratyavamarṣajananam | "tathāhī"(162.23)tyādinaitad eva samarthayate | agurujātibhedānukaraṇaṃ taddhūmasyāgurugandhasahacāritayā pratyavamarṣajanakatvam | anukurvantyeveti vartate "taddhūmāḥ" (162.24) tadvartiṃdhūmāḥ | tadbhedānukaraṇam eṣāṃ kuto jñāyate ity āha — "tadrūpe"(162.25)ti | yasmād indhanena saha dhūmasya kenacid rūpeṇa ekākāraparāmarśajanakatayaikasaṃtati vyavasthānād yena tasmāt indhanam eveti sthūlenāyaṃ vyapadeśo vastutas tu tadgatārdrasantānaviśeṣas tasyopādānakāraṇaṃ jñeyaṃ santānas tu tasyāṅgārādeḥ | yathā caitat tathādharmottareṇa viniścayaṭīkāyāṃ nirṇītam iti tata evāpekṣitavyam | prasajyate pratipādyata iti prasaṅgo 'tiśayitaḥ prasaṅgo "'tiprasaṅgas tenālam" a(163.4)tivistareṇety artho 'tra draṣṭavyaḥ |
378,i (HBṬĀ_378,i^1) (HBṬĀ_378,i^2)
"tasya" (163.6) kāryabhedasyātādṛśatvalakṣaṇasyābhāvāt | "tasyeti" bhedasya tasmin saty ajāyamānasyāpi katham ahetutvam iti pārśvasthavacanam āśaṃkyāha "nahī"(163.9)ti | "asaty abhede" (163.11) prakaraṇād asati sāmagryabheda ity arthaḥ | kutaḥ punar asaty abhede jāta ity apekṣāyāṃ yojyaṃ "sāmagryor" i(163.11)ti | "hetau" (163.12) sāmagryor bhede 'nyādṛśatvalakṣaṇe saty abhavato bhedasya "tathā" tadvat "hetau" (163.12) sāmagryabhedalakṣaṇe "'saty api" bhavato bhedasyeti prakaraṇāt | "abhedas" tādṛśatvam ekajātīyatvam iti yāvat tasya "nibandhanatvāt" (163.14) śālikodravādau bhedasya bhāvāt kathaṃ na kvacit padānubandha ity āha "śālī"(163.15)ti | taddhetvor abhedahatutvāt tayor apy abhedenaiva bhavitavyam iti tad api pakṣīkṛtam eveti bhāvaḥ | hetubhede 'pi śālikodravāder na tatkṛto bhedo 'nyādṛśatvam api tv evam evety āha — "nimittam antareṇe"(163.13)ti | "kalpanāyāṃ" bhedakalpanāyāṃ viśeṣābhāvān nirmittatvena "viśeṣābhāvāt" (163.16) śālyantare 'pi kiṃ na kalpyata iti śeṣaḥ prakaraṇa laṃbhyam vā | yad vā na hetvabhedo 'bhedasya nibandhanam | nāpi hetubhedaḥ kitv evam evābhedo bhaviṣyatīty āha — "nimittam" i(163.16)ti | "kalpanāyām" abhedakalpanāyām | viśeṣābhāvāc chālikodravayor api abhedaḥ kiṃ na kalpyata iti pūrvavat |
378,ii (HBṬĀ_378,ii^1) (HBṬĀ_378,ii^2) (HBṬĀ_378,ii^3) (HBṬĀ_378,ii^4)
syād etat pratibhāsaniyamanibandhanoyam abhedo nānyanibandhanas tat kim evam ucyate ity āha "pratibhāse"(163.16)ti | pratibhāsasya bhedas tādṛśatvam | tasya "bhrāntinimittād" <369> ā(163.17)kārasāmyādeḥ "paramārthato bhede 'py" atādṛśatvepy "upalakṣaṇād" darśanānaivam iti draṣṭavyam | evam upalakṣaṇatvād asya bhedavicārāvasare 'pi pratibhāsabhedād bheda iti pūrvapakṣe pratibhāsabhedasya ca kutaścid bhrāntinimittāt paramārthato 'bhedepy upalakṣaṇād iti vaktavyam | ubhayatrāpi tu yadi pratibhāsabhedābhedāv apy aparapratibhāsabhedābhedanibandhanau tatrāpi tatpratyanavasthā tasmād ādyayor api tathātvaṃ vyavasthāpayituṃ na śakyata iti doṣo darśayitavyaḥ "tayoḥ" (163.21) bhedābhedayoḥ | "tasya" (163.22) svaṃbhāvasya | "tābhyāṃ" (163.22) bhedābhedābhyām | "tebhyāṃ" bhāvasvabhāvabhedābhedebhyo "'nyaḥ" "sa" cāsau "sambandhaś" ceti tathā tasya "kalpanā" (163.23) tasyām | sopi teṣāṃ kuta ity ākāṃkṣāyāṃ sambandhāṅgīkaraṇaṃ tatrāpi tatparyanuyoge tad evottaram ity anavasthā | "svātmany evāvasthānād" i(163.24)ti bruvato 'yaṃ bhāvo yadi bhāvasvabhāve tayor anupraveśas tadā sa evāvatiṣṭheta na tu tau | atha tayos tasyānupraveśas tarhi tāv avatiṣṭheyātāṃ na tv asāv iti | punar bhedapakṣa eva doṣāntaraṃ samuccinvann āha "anupakārāc ce"(163.25)ti | yau bhedābhedau tādṛśatvātādṛśatvalakṣaṇāv asau pratipadyate "tāv api yadi bhinnau" (164.1) tato vyatiriktau | "tadabasthaḥ" (164.2) na bhinnaṃ nāpy abhinnaṃ yat tadavastham, yadavasthaṃ bhedābhedapratipattikāle | "tasya" (164.2) bhāvasvabhāvasya | "tasya" (164.6) svarūpāntareṇa kriyamāṇasya | tata eva hetubalāyātāt kutaścid bhinnābhinnād rūpād "viśeṣasāmānyātmano"(164.11)r ity atra viśeṣaśabdena svalakṣaṇaṃ na vācyam | tasya bhidyata iti vyutpattyā bhedarūpatvāpatter ayogāsiddhiprasaṅgān nāpi viśeṣpadārthas tasya vināśārambharahiteśve vāṇavākāśādiṣu pravṛtteḥ pareṇa bhedaśabdenābhipretatvāt | kiṃtv ekasāmānyayogepyavāntarasāmānyaviśeṣaḥ | "tayo"(164.13)r bhedābhedayoḥ | "apekṣayā" "hī"(164.18)ty atrasthasya "hi"śabdasya maulasya vyākhyānam etat "yasmād" i(164.18)ti | ṭīkākṛtas tu "apekṣayāhi" ity atrasthahiśabdo 'vadhāraṇe, yad vā "hir yasmād apekṣayā tasye"ti yojyam | dvāv etau śatṛpratyayau hetau draṣṭavyau |
369,i (HBṬĀ_369,i^1) (HBṬĀ_369,i^2) (HBṬĀ_369,i)
"sādhanānāṃ kāraṇānāṃ sādhanāya" (165.2) niṣpādanāya kathaṃ neṣyata ity āha | "vilakṣaṇād apī"(165.10)ti | yādṛśaṃ dṛṣṭaṃ "yathā dṛṣṭam" | yathādṛṣṭaṃ kāryaṃ yathādṛṣṭād eva kāraṇād utpadyeteti vartate | vilakṣaṇayāpi vivakṣitasāmagryā anyādṛśāpi tallakṣaṇaṃ vivakṣitasāmagryā jāyamānakāryasarūpam | tatsāmagrīvailakṣaṇyāviśeṣādyasyāḥ kasyāścit sāmagryā jāyamānaṃ kiṃ tallakṣaṇaṃ na bhavatīti |
369,ii (HBṬĀ_369,ii) (HBṬĀ_369,ii^1) (HBṬĀ_369,ii^2)
tathā ca sa eva doṣa ity āśaṃkya para evāha "kasyāścid eve"(165.23)ti | "atrā"smin "pūrvapakṣe" (165.25)" yādṛśī śakti"(165.28)r iti yojyam | "nāmāntareṇa" (166.3) saṃjñāntareṇa | kathaṃ tad eva "nāmāntareṇoktaṃ" <380> "syād ity āha tadvilakṣaṇasye"(166.3)ti | "tadvilakṣaṇasyā"gnyādisāmagrīvilakṣaṇasya | yāgnyādisāmagryānyādṛśī sāmagrī sā tacchabdena pratyavamraṣṭavyā | tasy"āvilakṣaṇasyā"gnyādikāraṇakalāpasya ya "ātmātiśayaḥ" śaktiśabdavācyas tasy"āsaṃbhavād" a(166.4)yogāt | anagnyādirūpasya kāraṇakalāpasyāgnyādisāmagrīśaktiyogāsaṃbhavād iti samudāyārthaḥ | tadātmātiśayayoge 'pi katham agnyādirūpatvaṃ tasyety āha "sa eva hī"(166.4)ti "dhūmaṃ janayati sahakārikāraṇatvena" | "svajātim anukārayaty" u(166.5)pādānabhāvena janayatīty arthaḥ | "yadi ce"(166.7)ty atra "ca"śabdas tuśabdasyarthe | tāṃ sāmagrīm agnyādisaṃjñayā vayaṃ vyavaharāmo bhavantas tu śakramūrdhādisaṃjñayā vyavaharante ato "nāgni" saṃjñāyām eva "vivādaḥ syāt" | (166.7) kathaṃ punar nāgny eva vivādo nānyatrety āha "arthābhedam" i(166.7)ti | arthābhedaṃ tathā dhūmajananaśaktilakṣaṇam "abhyupagamya tathābhidhānāt" (166.7) śakramūrdhādīty abhidhānāt | dhūmādikaṃ kāryaṃ kartṛ kathaṃ niścitam ity āha — "atadrūpe"(166.9)ti | "kāraṇam" indhanādikaṃ karma "na vyabhicarati" | kṣaṇāpekṣāpakṣe tu kāraṇam indhanādi kṣaṇarūpam ity avaseyam | avyabhicārasyākāraṃ darśayati — "tadvilakṣaṇād" iti | "itir" hetau "siddhyati" (166.12) niṣpadyata iti |
380,i (HBṬĀ_380,i^1) (HBṬĀ_380,i^2) (HBṬĀ_380,i^3) (HBṬĀ_380,i^4)
kāryaṃ hetuṃ vyākhyāyādhunānupalabdhiṃ vyācikhyāsuryatas tatas tadutthānaṃ tadupadarśayituṃ "tad evam i"(167.3)tyādinopakramate | "bhavad" utpadyamānaṃ "dṛṣṭaṃ" niścitaṃ "sakṛd" i(167.3)ti sakṛd apīti jñeyam | "pratyakṣānupalambhābhyāṃ" (167.3) yathā vyākhyātābhyām | "tathāvidhād eve"(167.4)ty avadhārayato 'nantaroktaivopapattiḥ buddhisthā | avadhāraṇena pratīyamānam apy atathāvidhāj janmaniṣedhaṃ kaṇṭhoktaṃ kurvann āha — "ne"(167.4)ti | "vyāptyā" (167.5) sarvadeśakālaparigraheṇa | "tur" anupalabdhiṃ bhedavatīṃ darśayati | yādṛśyuktā "yathoktā" (167.7) tasyāṃ dṛśyatvaviśeṣaṇāyām ity arthaḥ | nimittāntarābhāvopadarśanaṃ prāg uktam iti bhāvaḥ | "svarūpa"(167.8)grahaṇam upalakṣaṇaṃ tena vyāpārepīty api pratyeyam | ata eva vyāpārasya paścād darśayitavyatvāt | krame tāvac chabdaṃ prayuñjāno 'nupalabdhisvarūpaṃ tāvad darśayatīti vakṣyati | "evakā"(167.8)ras tv anvayavyatirekaviṣayavipratipattimātranirāsārthaḥ | yathāśruti vyākhyāne tu tathetyādi vakṣyamāṇam asaṃgataṃ syāt | "tathāhī"(167.8)tyādinā svarūpaviṣayavipratipattiṃ pratipādayati | tathā ceśvarasenaśvarakavyākhyāne pramāṇāntaratvenemām upadarśayāṃ babhūva | "pratiṣedhyaviṣayajñānaviṣayarūpeṇāpariṇāma"(167.11)s tadviṣayajñānānādhāratvaṃ tadgrāhakatvenānavasthānam ātmano mantavyam | tajjñānādhāratvapratiṣedhamātravivakṣayā ca pakṣāntaram iti pramāṇāntaratvam eva tadanyavijñānāśrayeṇopapādayann <381> āha "nahī"(167.13)ti | pratyakṣam ekam anumānātmakaṃ yad vā | "tasya" (167.13) pratyakṣasyānumānasya vā | "tato" bhāvāṃśāt | kiṃ kurvat tarhi tadabhāvapramāṇavyapadeśam aśnuta ity āha "abhāvāṃśe" (167.14)" janayad iti" (167.15) hetāvayaṃ śatṛpratyayaḥ pratyeyaḥ | "tad" ity anyaviṣayajñānam | tadindriyajanmani jñāne yadavabhāsate sa tasya viṣayas tatpratipattijanakatvena labhata ity abhisaṃbandhād dvitīyā "sādhana"(167.18)padasaṃskāravelāyām anupalabdhir nāpekṣiteti tathā nirdeśaḥ | kathaṃ tarhi sa sidhyatīty āśaṃkāyām ācāryadeśīyasyaivābhiprāyaṃ varṇayann āha "anupalabdher" i(167.18)ti | yadi vimṛśyamānam "aghaṭam etadbhūtalam" iti pratītir nātiśete "tadghaṭo nāsti" iti jñānam pratiyogismaraṇasahāyenendriyeṇa janyamānatvāt tajjñānānantarabhāvi saṃyuktaviśeṣabhāvalakṣaṇāt indriyārthasannikarṣāṭ jāyamānaṃ pratyakṣaṃ sad eva "pramāṇāntaram" anumānādeḥ pramāṇād anyat pramāṇam | yad vā viśeṣavacano 'yam antaraśabdaḥ | kiṃ bhūtaṃ sad etat pratyakṣaṃ pramāṇam ity āha "abhāvasya" (167.21) iti | "tuccharūpasya" (167.21) iti bhāvarūpaśūnyasyeti boddhavyam na tv astv ātmana iti tanmatenābhāvasyāpi vastutvāt |
381,i (HBṬĀ_381,i^1) (HBṬĀ_381,i^2) (HBṬĀ_381,i^3) (HBṬĀ_381,i^4)
nanu ca nedaṃ pratyakṣaṃ pramāṇaṃ, api tu sannikarṣasya pratyakṣapramāṇasya pramāṇarūpaṃ phalam etat tat katham evam uktam iti cet, satyam etat | kevalaṃ hānādibuddhirūpaṃ phalaṃ pradhānam idaṃ pramāṇam abhipretam | "paricchedātmakam" i(167.21)ti ca paricchidyate 'neneti paricchedas tadātmakam | paricchittis tūpādānādidhīreveti | yadi vā pramāṇaśabdenopacārāt phalam evābhipretam iha evaṃbhūtaṃ pratyakṣapramāṇaphalāntaram ācakṣāṇaiś ca sāmarthyāt yata etad bhavati tat pratyakṣaṃ pramāṇam iti darśitam iti sarvathāvadātam | teṣām eva bauddhaṃ prati vakroktiṃ darśayann āha — "tad eva" (167.21) iti tad eva pramāṇam anantaroktaṃ yat | "prativādināṃ" tīrthakānām ācāryadeśīyānāṃ ca "tannirāsārthaṃ" (167.24) buddhibhedanirāsārthaṃ, vipratipattinirāsārtham iti yāvat | upalabdhilakṣaṇaprāptir yasyāsti sa khalūpalabdhilakṣaṇaprāpta ucyate | saiva tu kīdṛśī yatprāpto 'rthas tathokto vārtikakṛtety āśaṅkyopalabdhilakṣaṇaprāptim abhipretāṃ darśayann āha "upalabdhī"(167.25)ti | upalabdhilakṣaṇaprāptir evaṃrūpā "śāstrakṛtā" "anyatra vyākhyātā" (167.29) iti sambandhaḥ kāryaḥ | "pratyaya"(167.26)śabdaḥ pratyekam abhisambadhyate | "hetu"pratyaya ālokādiḥ, "samananatara"pratyayaḥ prāktanaṃ vijñānam, "adhipatipratyayaś" ca cakṣurādiḥ, ālambyata iti kṛtvā "ālambanapratyayo" nīlādiḥ sa | kim artham sā tathārūpā "śāstrakṛtā" (167.28) <382> anyatra vyākhyātety āśaṅkāyām āha — "naiyāyika" (168.1) iti | vipratipattim eva darśayann āha — "te hi" (168.1) iti | "dravyāṇām" u(168.2)palambhakānīti vadatā ca yatraitāni santi tadupalambhe nimittaṃ dravya eva ca santīti dravyasyaivolambhe nimittam amūni nopalambhamātra iti darśitam, anyathā abhāvasamavāyayor upalabdhir na syāt | na ca nāsti saṃyuktasamarthatayā viśeṣaṇabhāvena tayor upalambhasyanaiyāyikair iṣṭatvāt | evaṃ guṇādīnām api tathā tathopalabdher iṣṭatvād iti | evam eṣāṃ abhidhānaṃ kuto jñāyata iti āha "mahatī"(168.2)ti | etac ca pratitantrasiddhāntāśrayaṇena "evaṃ vacanādi"(168.3)ty ācaṣṭa iti draṣṭavyam anyathā asaṃgatam uktaṃ syātvaiśeṣikasūtratvād asyeti | asyāyam artho mahattvayukte mahatyupalabdhir bhavati na dvayaṇukādau | yadi mahattvād upalabdhis tarhi paramamahattvepy avakāśādau sā kiṃ na bhavatīti paryanuyogāśaṃkāyāṃ tadvyavacchedārtham uktam "anekadravyatvād iti" | athavā anekadravyāvayavās tadvattvam avayavino mahata eva na dvayaṇukasyety utpattyānyanirapekṣatvaṃ mahattvānekadravyatvayor iti lakṣaṇavikalpa evāyaṃ vivakṣitaṃ boddhavyam | anekaṃ dravyam ārambhakatayā vidyate yasya tadbhāvas tasmāt | anekadravyavattvād iti pāṭhe sarvadhanāder ākṛtigaṇatvena gaṇapāṭhād asya bahuvrīhipratiṣedhena matuvidhiḥ dṛṣṭaḥ anyathā karmadhārayamattvarthīyāt bahuvrīhir lāghaveneṣṭa ity anekaṃ dravyaṃ yasya sa tathā tadbhāvas tasmād iti nirdeśaḥ prāpnoti anekadravyatvād iti pāṭhe tu na kaścid āyāsaḥ | yadi mahattvād anekadravyavattvād anyatarasmād vā upalabdhir vāyāv api sā syāt | tannivṛttyartham uktaṃ "rūpād" i(168.3)ti |
382,i (HBṬĀ_382,i^1) (HBṬĀ_382,i^2)
nanu cānayopalabdhilakṣaṇaprāptyā yuktasyānupalambhato 'bhāvasiddher anupalabdhis tāval liṅgatvena tair iṣṭaivety āha — "evaṃ ca" (168.3) iti | "anaikāntikīty ācakṣate" (168.5) ta evanaiyāyikāḥ | kuto 'naikāntikīty āśaṅkya tanmata eva sthitvā āha — "saty api" (168.4) iti | etad eva tanmatyaiva nidarśanenopapādayann āha — "nahi" (168.5) iti | "na bhavanti" na santi | bhāṣyakāraḥprakaraṇātnyāyabhāṣyakāraḥpakṣīlasvāmī | anumānata upalabdhim eva tadīyāṃ darśayitum āha — "indriyatvāt" (168.8) iti | "prāpyakārī" (168.9) viṣayaṃ prāpya tena saha saṃyujya tatra jñānaṃ janayatīty arthaḥ | etac cārthakathanam avaseyam na tu anugamānaprayoga eṣa | pañcāvayavasya vākyasyānupadarśanāt | tadanaikāntikatvakīrtanam evopasaṃharann āha — "tad evam" i(168.11)ti | <373> anaikāntikatvābhidhānaṃ ca teṣāṃ vaiśeṣikasūtre yathāśruti draṣṭavyam | na tu tair yathā vyākhyāyate | te hi rūpād ity udbhūtasamākhyātād iti viśeṣya nāyanaraśmyavayavina upalabdhiṃ nivartayantīti | "tannirāsārtham" u(168.12)palabdhilakṣaṇaprāptānupalabdher anaikāntikatvanirāsārtham | kathaṃ tannirāsārtham ity āha — "upalabdhī"(168.12)ti | "abhyadhād" (168.13) anyatreti sāmarthyāt | tadupadarśanetipi yadi vyabhicārasaṃbhavaḥ kathaṃ tannirākṛtaṃ bhavatīty āha "yadāhī"(168.13)ti | "kuto vyabhicārāvakāśa" (168.15) iti tayopalabdhilakṣaṇaprāptyā vartamānasyānupalabdhir iti ca prakaraṇāt | "tasyā" (168.15) ity upalabdhilakṣaṇaprāptānupalabdheḥ |
373,i (HBṬĀ_373,i^1) (HBṬĀ_373,i^2)
nanunaiyaikair yadupalabdhilakṣaṇaprāptiśabdena mahattvādikam ucyate tasyāpy anavadyatvāt saivopalabdhilakṣaṇaprāptir bhavatāpi kasmān nocyate kiṃ punar āhopuruṣikayānyābhidhīyata ity āśaṃkyāha "mahattvādikaṃ tv" i(168.16)ti | tam evāsaṃbhavam āśrayābhāvadvāreṇa pratipādayitum āha "nahī"(168.17)ti | "hir" yasmāt | na rūpādivyatiriktaṃ dravyaṃ "svajñāne pratibhāsate" | kathaṃ na pratībhātīty āha "ākārāntareṇe"(168.18)ti | rūpādyātmano 'nyenātmanā | kiṃ bhūteneti āha "tatpratibhāse"(168.18)ti tasya rūpādeḥ pratibhāsaḥ pratibhāsata iti kṛtvā svarūpam eva tasya "vivekaḥ" pracyutis tadvatā | anenānupalambhas tadbhāvavyavahārasādhako darśitaḥ | "ghaṭa"pratibhāsane 'pi paṭapratibhāsavyavasthā syād ity "atiprasaṅga"(168.19)s "tasmāt" | idānīṃ dravyam abhyupagamya mahattvādeḥ tadupalambhakatvam apākartṛkāma āha "na ce"(168.20)ti | "tatsambandhepi" mahattvasaṃbandhepi | svahetusamudbhūte 'pi tatrāmahati dravyātmani tasyākiñcitkaratvād iti bhāvaḥ | svarūpeṇa mahatas tu kim arthāntareṇa mahattvena tadbuddher api tata evotpatter iti cābhipretya "na ca svarūpeṇāmahata" (168.20) iti | ekasminn eva pakṣe sa doṣo darśito 'neneti draṣṭavyam |
373,ii (HBṬĀ_373,ii) (HBṬĀ_373,ii^1) (HBṬĀ_373,ii^2)
atha tatsaṃbandhe mā bhūd asya svato mahattā kiṃ naś chinnam arthāntarabhūtamahattvarūpeṇāsya grahaṇaṃ bhaviṣyatīty āha — (168.21) — "pararūpeṇeti" | parasya tato 'nyasya mahattvasya rūpeṇa | "katham abhrāntaṃ" (168.21) bhrāntam eva | atasmiṃs tadgraharūpatvād bhrānter iti bhāvaḥ | upalambhayatīty "upalaṃbhakam" | etac ca mahattvam upetyoktaṃ dūṣaṇam | na tu ca mahatvan nāma kiñcit na cātra tat kasyācid upalaṃbhakaṃ nāmety api vaktavyam | rūpaṃ vā dravyasyopalambhakam iti vartate | kutas tasyānupalambhakatvam ity āha — "tasyāpī"(168.23)ti | tasya rūpasya "na tathā grāhakatvam" i(168.24)ti sambandhanīyam | grāhayatīti <384> grāhakaṃ tasya bhāvas tattvam iti cārtho draṣṭavyaḥ | "api" (168.23) nyāyataḥ saṃbhāvanām āha | tulyopapattiṃ vā samuccinnoti | pareṇākāṃkṣitahetuṃ darśayitum āha "svarūpeṇe"(168.23)ti | "svarūpeṇa" prātisvikena ātmanā "grahaṇe saty" anyasyopalabdhau tasyeti pratyāsatteḥ | nānyasyāparokṣībhāva iti dravyātmano 'tyantaparokṣatvāt | ayam asyāśayo rūpaṃ hi gṛhyamāṇam evopalambhakaṃ yuktaṃ, nānyathā | na tac ca dravyarūpeṇa gṛhyate tadgrāhiṇo jñānasya bhrāntatvaprasaṃgāt | tataḥ kathaṃ dravyasyopalaṃbha iti | tathāpy asya tathātvam upagacchāmo yadi tato bhedena tatpratibhāsaḥ syān na caitad astīti pratipādayann āha "dravyarūpasye"(168.23)ti | "dravyarūpasya" dravyasvarūpasya | "tadvivekena" rūpasvabhāvavivekena anupalakṣaṇād anupalabdheḥ | etac ca dūṣaṇaṃ mahattvepy upalaṃbhe draṣṭavyam | atraiva vaktavyāntaraṃ samuccinvann āha — "na ce"(168.24)ti | hetum āha "yata" (168.25) iti | "pratilabdhātmakam evo"tpannam eva sat | "tathātāṃ" (168.25) samavāyikāraṇatām | utpattikṣaṇe nirguṇam api dvitīye kṣaṇe saguṇaṃ bhaviṣyatīty āha "na ce"(168.27)ti | "svasya" dravyasya | "prāktanarūpayogepi" pūrvasvarūpanāśo 'kṣaṇikatvād asyety āśayaḥ | "yataḥ" (168.28) pūrvarūpanāśarūpāntarāvirbhāvāt |
384,i (HBṬĀ_384,i^1) (HBṬĀ_384,i^2)
nanu ca pūrvarūpanāśe tasyaiva nāśād rūpāntarāvirbhāve cānyasyaiva bhāvāt kathaṃ yad eva mahattvādikaṃ prati prāgapratipannādhārabhāvaṃ tad evādhāratāṃ yāyād iti ced ayam aparo 'stu doṣo 'syety abhiprāyād adoṣa eṣaḥ | ihāpi mahattvādikaṃ prati dravyam ādhāro nopapadyata iti darśayann āha — "na ce"(169.1)ti | prajanakasyāpi tathātve 'tiprasaṃgāt | sthāpakatvādinā prakārāntareṇādhārabhāvasyānyatra niṣiddhatvāc ceti bhāvaḥ | "arthākriyāvirodhād" a(169.2)rthakriyāyā anupapatteḥ | yathā cākṣaṇikaḥ krameṇākrameṇa vārthakriyām upakalpayituṃ na kalpyate tathoditaṃ purastāt | samavāyikāraṇasyeti prakaraṇāt mahattvādikaṃ prati samavāyikāraṇasyāsyopalambhasya dravyasyety artho 'vaseyaḥ | syād etad yadi nāmānantaroditayā nītyā taṃ prati tasyādhārabhāvo nopapadyate tathāpi tadanādhāra eva tatsamavayikāraṇaṃ kiṃ na bhavatīty āha "yata" (169.3) iti | "svotkalitaṃ" svāśritaṃ svārūḍham iti yāvat | janayatu tarhi svotkalitaṃ kāryam | yatas tathā vyapadeśam aśnata ity āha — "na ce"(169.4)ti | "etad" iti svotkalitakāryajananam | ayam asyāśayo labdhātmasattvenaiva hi tathā janayitavyaṃ na tv āgṛhītamahattvādirūpeṇa tenotpattavyam sahabhuvoḥ kāryakāraṇabhāvābhāvenātaddhetukatvaprasaṃgāt kṣaṇikatayā tu dvitīyekṣaṇe 'sattvāt na svotkalitakāryajananam iti — "paścād ādhāra" "bhāvo" (169.5) na cety anuvartate, svahetvāgatasya tadādhārarūpasyāvināśād iti bhāvaḥ |
<385>
385,i (HBṬĀ_385,i^1) (HBṬĀ_385,i^2)
tadabhāvepi katham asaṃbhavīty āha — "yasmād" i(169.6)ti | "evam" anekadravyavad iti vyapadiśyate | dravyābhāvaś ca na hi rūpādivyatiriktam ityādinā anantaram evopapāditaḥ | "tayopalabdhilakṣaṇaprāptyā" (169.10)" upalabdhilakṣaṇaprāptasye"ti tathābhūtopalabdhilakṣaṇaprāptimata ity arthaḥ | "iti"(169.11)r hetau śāstrakāraḥ prakaraṇātvārtikakāraḥ | abhāvaśabdena abhāvo abhāvavyavahāraś cābhipreta ity abhiprāyeṇa āha — "abhāvavyavahārahetuś ce"(169.13)ti | "yā tv" i(169.13)tyādi bruvataś cāyam abhiprāyo — yadi vyāpakādyanupalabdhyabhiprāyeṇābhāvavyavahārayetur veti vaktum adhyavasyāha — naitad rūpāt abhāvaśabdenāpy abhāvavyavahārasya viṣayeṇa viṣayiṇo nirdeśasambhavena vaktuṃ śakyatvāt bruvan viśiṣṭām evānupalabdhim abipraitīti "upalabdhilakṣaṇaprāptānupalabdher" vyāpāram imaṃ kathayatā ca vārtikakṛtā sāmarthyād yad atropadarśitaṃ anyatra tu sākṣād abhihitam tad api darśayann āha — "yā tv anupalabdhī"(169.15)tyādi "sadvyavahārapratiṣedhahetur ity avagantavyam" (169.17) | kutaḥ punas tad anyavastuvijñānam evecchantīti jñāyata ity apekṣāyāṃ yojyam — "vijñānaṃ vānyavastunīti vacanād" i(169.21)ti | yadā "kartṛsthatayā vivakṣyata" (169.24) ity arthaḥ |
385,ii (HBṬĀ_385,ii_385,iii)
nanu bhavanmate kim upalabdhā kaścid ātmāsti, yenaivam ucyate ity āha — "upalabhamānaś ce"(169.26)ti | "co" vyaktam etad ity asminn arthe yasmād arthe vā | atraivāhaṃkārasyopapatter iti bhāvaḥ |
385,iii
nanu upalabdhikriyāyāḥ kartā upalabhamāna ucyate | tat kim upalabdhijanakas tathāvidha upalabhamāna ucyata ity āśaṃkyāha "tathāhī"(169.28)ti | kāmam evam ucyatām tathāpīndriyādeḥ kathaṃ tattvam ity āha "na ce"(169.28)ti | "anyasye"(170.1)ty ātmanaḥ | "janakatvam iti" prakaraṇāt upalabdhijanakatvam ity arthaḥ | "ātmana" (170.7) ātmākhyasya nityadravyasya | "tadutpattāv" upalabdhyutpattau "hetūnāṃ anasthitiḥ" iyanta eva hetava iti vyavasthābhāvaḥ | hetvanavasthitau ca kāryārthino niyatakāraṇopādānaṃ na syād iti bhāvaḥ |
385,iv (HBṬĀ_385,iv)
āśrayatvāt tarhy asau kartā bhaviṣyatīty āha — "āśrayatvam apī"(170.11)ti | tasya nityasyātmano janakatvānupapatter iti bhāvaḥ | "kṣaṇikatve" utpattikṣaṇamātrasattve sati "sthiter" upādātirekiṇyā "abhāvāt" (170.12) | na "pātābhāvas" tasyāḥ (170.14) patanasyaivāsaṃbhavād iti bhāvaḥ | kuto na patanaṃ tasyā yato na pātābhāvaḥ sthitir ity āha — "tasyāḥ" (170.14) iti | tasyā upalabdher "gurutvābhāvāt" (170.15) <386> gurutvasaṃjñakaguṇābhāvāt | tadabhāvaś ca buddher guṇarūpatve nirguṇatvāt, nirguṇatvañ ca guṇānāṃ "aguṇatvaṃ dravyāśritatvaṃ ce"ti vacanāt, gurutvaṃ ca guṇaḥ "gurutvaṃ jalabhūmyoḥ patanakāraṇam" iti vacanāc ca gurutvābhāvaḥ | mā bhūd gurutvaṃ tasyāḥ patanaṃ tu kiṃ na bhavatīty āha — "saṃyogābhāva" (170.15) iti | yadi gurutvād eva patanaṃ bhavet na tarhi śākhādau phalānyavatiṣṭheteti saṃyogābhāve satīty uktam "saṃyogābhāve" (170.15) śākhāvṛntādisaṃyogābhāve |
386,i (HBṬĀ_386,i_386,ii)
"kṛtāntaḥ" (170.16) siddhāntaḥ "samavāyāt" upalabdhes tatra samavāyād ity arthaḥ | "so 'pi" (170.16) samavāyo 'pi | kāryakāraṇabhāvaviśeṣaḥ ādhāryādhārabhāvaḥ sa cātmano nityasya sa saṃbhavatīti bhāvaḥ | yady apy upalabdher na pātaḥ sambhavī tathāpy asau kim ādhāro na bhavatīty āśaṅkya pūrvasmin pakṣa eva prativacanaṃ darśayati | "na cāpatanadharmikāyā" (170.17) iti | apatanadharmakatvaṃ ca tasyā gurutvābhāvād anantaram eva pratipāditam | anenaitad darśayati — patanadharmaṇo jalādeḥ pātapratibandhakaḥ kaścid ādhāro bhavatu yāvad yadi tatrāpi kaścit ko 'yaṃ pratibandho nāmeti na paryanuyuñjīta | na tv apatanadharmaṇa iti tad āhaprāmāṇikacakracūḍāmaṇiḥ —
"syād ādhāro jalādīnāṃ gamanapratibandhataḥ |
agatīnāṃ kim ādhāro guṇasāmānyakarmaṇām ||" (Pramāṇavā. 1.70)
iti |
386,ii
"anyasyāpy" ā(170.18)tmanopi | tadbhāvaprasaṅgas tadādhāratvaprasaṅgaḥ | kuta etad ity āha "tasye"(170.19)ti | "tasya samavāyasya | samānatvāt" (170.19) ekatvāt | ata evāha — eka"tvena" (170.19) iti | "asya" (170.19) samavāyasya |
386,iii (HBṬĀ_386,iii^1) (HBṬĀ_386,iii^2) (HBṬĀ_386,iii^3) (HBṬĀ_386,iii^4)
"prakaraṇe" (170.25) ciṃtāyāṃ prastāve iti yāvat | "vivakṣitāt" (170.25) śāstravihitād | "bhakṣyāt" (170.25) bhakṣaṇārhāt | anyatvena "grāmyakukkuṭaḥ" (170.26)" tadanyasya" (170.26) brāhmaṇāder anyasya | "bhakṣyo 'pi sannabhakṣya ucyata" (170.26) iti sambandhanīyam | anekena nidarśanenopapadyamāno 'rthaḥ sujñāto bhavatīty nidarśanāntaram āha "yathā ca" (170.27) iti | "adhikāre" (170.27) prastāve | "tadvad" (171.1) upadarśitadvayavad "viśiṣṭa" (171.3) uttarapadārthābhāvaviśiṣṭe "arthe" (171.3) tatsadṛśa iti yāvat | "tayā naño bhāvaviṣayatā" (171.3) iti <387> yojyam | "tayā" (171.3) itītthambhūtalakṣanā ceyaṃ tṛtīyā pratyeyā | bhāvaviṣayabhānapratiṣedhamātraviṣayatety arthāt | kiṃbhūtasya naña ity apekṣāyāṃ yojyam "āgṛhīte"(171.3)ti | tathā vidhisāmānayena samantāt svīkṛtottarapadārthapratiṣedhasya kathaṃ punar etat jñātavyam ity atrāyaṃ na ...ttarapadārthapratiṣedhamātravṛttiḥ prasahyavṛttir atra tu uttarapadārthābhāvaviśiṣṭasadṛśavastuvṛttiḥ paryudāsavṛttiḥ ity āśaṅkāyām āha "yatra" (171.4) iti | yatraivam evaṃ "tatra paryudāsavṛttitā" (171.6) iti sambandhaḥ | "vidheḥ prādhānyam" a(171.4)bhidheyatayā bhāvarūpaṃ pratipādyata ity arthaḥ | "pratiṣedhaḥ" (171.5) tathābhūtottarapadārthaniṣedhaḥ "arthagṛhītaḥ" sadṛśavastuvidhānasāmarthyākṣiptaḥ "vidhibhāgvidhe"(171.5)r yo 'rthaḥ kṣatriyādiḥ "svapadenā"tmavācakena "nocyate" paryudāsam arthapratipādake vākye iti boddhavyam na tu "samāsanimitte anvākhyānavākya" iti nityasamāsatvād asya tadasaṃbhavāt itarathā "rajñāḥ puruṣamānaya" ityādivat kṣatriyānayane vivakṣite na brāhmaṇamānayetyādir api prayogaḥ prasajyeta | yat tu na brāhmaṇo 'brāhmaṇa ity ucyate tad brāhmaṇo na bhavati prasajyapratiṣedhena mātrayā arthaḥ kathyate | paryudāse prasajyapratiṣedhopy astīti kṛtvā, na punaḥ samāsārthamanvākhānavākyaṃ tat, kumbhaṃ karotīti kumbhakāraḥ kumbhasya samīpam upakuṃbham ityādivad iti | yadi svapadena nocyate kathaṃ nāmāsav ucyeta iti cet | anyaśabdeneti brūmaḥ | anyaśabdasyaiva tatra prayogāt ekavākyatā ca tathārthakathane vākye nañarthavācakasyānyaśabdasya subantenaiva padāntareṇābhisambandhāt | etad eva sāmānyopadarśitaṃ lakṣaṇaṃ prakṛte yojayann āha "vidhiś ce"(171.6)ti | "vākyena" (171.7) tathāvidheneti draṣṭavyam | evaṃ tatpratiṣedhaḥ pratīyata ity āha — "vivakṣitopalabdher anivartana" (171.8) iti | kathaṃ tarhy asāv ucyata ity āha "kiṃ tarhī"(171.10)ti | katham anyaśabdenocyate na tu svaśabdenety āha "anyaśabdasyaive"(171.11)ti | vākya iti tattvārthakathane "vākya" (171.11) iti pratyeyam | tatrāpi kathamanyaśabdaprayoga ity apekṣāyāṃ yojyaṃ "paryudāsāśrayeṇe"(171.10)ti | etad eva darśayati "anyopalabdhir anupalabdhir" i(171.11)ti | "itir" a(171.12)śabdenābhidhānasyākāraṃ darśayati | "nañaś ca subantena" samāsaikadeśena | "sāmarthyaṃ" (171.12) vyapekṣālakṣaṇaḥ sambandhaḥ | "iti"(171.12)r hetau | "ekavākyatvaṃ" na vākyabhedaḥ sāmānādhikaraṇyam ity arthaḥ | tad eva darśayann āha — "anyā upalabdhir anupalabdhir" i(171.12)ti | "iti"nā ekavākyatvasyākāro darśitaḥ | "prasajyapratiṣedhaḥ" (171.13) kaṃcid arthaṃ prasajya yaḥ pratiṣedhaḥ | kasyacid arthasya prasaṅgam upadarśanam adhikāraṃ kṛtvā yo niṣedha uttarapadārthapratiṣedhamātraṃ yatrābhidheyam ity arthaḥ mayūravyaṃsakāditvāc ca <388> samāsaḥ | "tadviparītaḥ" (171.13) upadarśitaparyudāsaviparītaḥ | vaiparityam eva sukhapratipattyartham upadarśayann aha — "tatra hī"(171.14)tyādi | tatra hy attarapadārthapratiṣedhasya samāsārthatvāt prādhānyam | "vidhiḥ" kasyacid arthasya vidhānaṃ "arthāt" sāmarthyāt "gamyate" (171.14) yadā vidhipratītis tadārthād iti ca draṣṭavyam | tathāhi "abhihite na bhavanti dvitīyādyāḥ vibhaktayaḥ" ity ukter viśeṣapratiṣedhasya śeṣadhīnāntarīyakatvād iti lakṣaṇāt sāmarthyād anabhihite bhavatīti gamyate | sūryaṃ na paśyantīti naño 'tradṛśinā tiñantena saṃbaddho na tu subanteneti "vākyabhedaḥ" | "pratiṣedhabhāk" (171.15) sūryadarśanādiḥ "svapadena" (171.15) svavācakena sūryaṃ na paśyantīti anenocyate | atra tu samāsanimitte 'nvākhyānavākya iti draṣṭavyam | prasajyavṛttinañsamāse tatsaṃbhavād iti sarvañ caitat prakaraṇādito jñātuṃ śakyam iti sarvam avadātam |
388,i (HBṬĀ_388,i)
prāsaṃgikaṃ parisamāpayya saṃprati prakṛtam anubandhnann āha "tad evam" i(171.16)ti | "bhāvato" (171.26) vastunaḥ paramārthata iti yāvat | "saṃbandhakalpanāyām" a(171.27)nyasya vāstavasya saṃbandhasya kalpanāyām | sopy arthāntarabhūtaḥ sambandhaḥ kathaṃ tayor iti paryanuyoge tadanyakalpanā, tatrāpy evam ity anavasthā prastutavastuvyavasthāparipaṃthinī syāt | uktasadṛśaṃ "uktaprāyam" (171.27) |
388,ii (HBṬĀ_388,ii^1) (HBṬĀ_388,ii^2) (HBṬĀ_388,ii^3)
tatra vijñāne kiṃ bhūtaṃ sadghaṭarūpam tatra svākāram arpayatīty apekṣāyāṃ yojyam "tathāvidham" i(172.16)ti | yathāvidhaṃ pradeśarūpaṃ tathāvidhaṃ sat vyavadhānaviprakarṣādirahitam ity arthaḥ | svākāradvāreṇa | (172.19) svākārārpaṇadvāreṇa | etad eva sphuṭayann āha "tad" i(172.20)ti | "tayoḥ saṃsargamātmani" (172.20) svātmani "darśayati | avadheyavacasaḥ" (172.28) ākarṇanīyavacanāḥ | "laghuvṛttitvād" (172.28) atiśīghrapracāratvāt jñānasya "yaugapadyābhimāno" (172.29) yugapadgrhītānīty adhyavasāyaḥ | evaṃ cācakṣāṇena krameṇaiva tāni purovartīni tulyayogyatārūpāṇi vastūni gṛhyante jñānena tu yugapad iti sāmarthyād darśitam | "sarvatra tathābhāvaprasaṃgāt" (173.5) bhrāntikalpanāprasaṃgāt | jñānam evātra kriyeti manyate paraḥ | "katham" i(173.4)ti siddhāntī santamasāvasthitaghaṭādipratipattau kartavyāyāṃ pradīpasyāpi karaṇarūpatvam avyāhatam iti bhāvaḥ | "kartṛbhedād" devadattādipratipattṛrūpakartranekatvāt | "kartrekatvāt" (173.5) tarhi iti siddhāntavādī | ayam asyāśayo yadi saty apy ekasminn asmin karaṇe 'nekatra ghaṭādike karmaṇi kartranekatvād anekakriyodayo varṇyate tarhi kartrekatvāt kriyaikatvam iti sāmarthyād āyātam <389> tataś ca na karaṇaikatvānuvidhānaṃ kriyaikatvasyeti kim anenoktenāpīti | syād etat yathā tatra kartāro bahavaḥ pratipattāras tathā karaṇānyapīndriyāṇi bahūny eva tataś ca karaṇabāhulyād evānekatra karmaṇi kriyābāhulyam iti karaṇaikatvāt kriyaikatvaṃ vyavasthitam iti | tad etad avadyam | yato jvalyamāne dīpe pratyekam ekasminn evendriye pradīpe vā karaṇe sarveṣām eva pratipatṝṇām anekaghaṭādikarmaviṣayajñānakṣaṇānekakriyodayāt sādhāraṇanaikāntikatvam anivāritam eveti | "viśarāruṣu" (173.6) viśaraṇaśīleṣv ity arthaḥ | ayam asyābhiprāyo yaḥ kila labdhātmasattāka eva paścāt svātantryeṇa kāṃcit kriyām abhiniveśayati sa kartā, yaś ca kriyāsiddhau sādhakatamaḥ sa karaṇam ucyate | tathā sata eva kadācit kriyāyogād arthāntarabhūtā kriyā jāyate kṣaṇamātrasthāyī ca kṛtsno bhāva iti kathaṃ sattvam āsādya tathākārī tathā pratipatsyate kriyām arthāntarabhūtām iti | saṃprati kṣaṇikākṣaṇikayor asādhāraṇadūṣaṇam āha — "na ce"(173.8)ti | "sarvakārakānvayavyatirekānuvidhāyinī"ti viśeṣaṇaṃ hetubhāvena veditavyam | rūparasāvi vavaidharmyodāharaṇam |
389,i (HBṬĀ_389,i)
idānīm ekajñānasaṃsargād ity atraikaśabdārthaṃ nirūpayitum āha "tatre"(173.14)ti | "ekāyatanasaṃgṛhīta" ekarūpādyāyatanasaṃgṛhīto "'nekatrāpi" "ekam evendriyajñānam" i(173.15)ti | nirākārapakṣe dvyādisaṃkhyānirāsārtha ekaḥ śabdaḥ sākārapakṣepicitrādvaitavādimatena tathaivaikaśabdaḥ | "pratyartham" i(173.16)ti sthūlenāyaṃ vyapadeśaḥ kṛtaḥ | paramārthatas tv ekasminn eva dravye paramāṇusamūhātmake prati paramāṇu tadākāradhārīṇyar vāgdarśanaprasaṃge yāny eva jñānāny utpadyanta iti | asmiṃś ca pakṣe yac codyam, yaś ca parihāras tad dvayam api viśeṣākhyāne 'smābhir abhihitam iti nehocyate | "yogyatāyā" (173.23) iti prakaraṇāt pratiṣedhyatadviviktapradeśayoḥ svajñānopajananayogyatāyā ity arthaḥ "ekasmin jñāne saṃsraṣṭuṃ" śīlaṃ yayos tau "tathoktau" | "vyāptinyāyasamāśrayād" a(173.23)śeṣopasaṃhāranyāyasvīkārāt | "pratyāsatteḥ" (174.1) pratyāsattinyāyasamāśrayaṇād ity arthaḥ | kā punar atra tayoḥ pratyāsattiḥ sambhavinīty āha — "ekajñāne"(174.1)ti |
389,ii (HBṬĀ_389,ii^1) (HBṬĀ_389,ii^2)
"tasmād" (174.8) ghaṭāt | yadā tajjñānaṃ tadā jñātṛdharmalakṣaṇānupalabdhir yadā tatsvabhāvas tadā jñeyadharmalakṣaṇā tadviviktajñānam eva paryudāsavṛttyānupalabdhir ucyatām, na tu tatsvabhāvo vetikumārilo (174.11) mīmāṃsāvārtikakāro manyata iti śeṣaḥ | kartṛkarmasthatvavivakṣayopalabdher dvaitād anupalabdher api tathaiva dvaitam āyātaṃ nyāyata iti manyate | ghaṭābhāvavyahāre tadviviktapradeśajñānasyaivopayogād anupalabdhitvaṃ yuktaṃ nānyasyety <390> āśaṃkya dvayor apy upayogāviśeṣaṃ pratipādayann āha "yathe"(174.12)ti | "pratiyogī" niṣedhyo vivakṣitas tat"smaraṇāpekṣam" (174.13) | etad eva pratipattṛvyavahāreṇopapādayann āha "tathāhī"(174.14)tyādi | athaikaikatraikaikaṃ nāstīti kathaṃ dvayos tattvārtham iti cet | naitad asti | ekaikasminn ekaikasya viśeṣaṇatvenāvaśyaṃ bhāvāt | tathāhi yasmāt kevalapradeśākāraṃ jñānaṃ mayā saṃvedyate tasmāddhaṭo nāstīti vyavaharamāṇasyāpi pradeśo vijñānāvac chedakatvenopayujyata eva | tathā yataḥ kevalaḥ pradeśoyaṃ dṛśyate tato nāsti ghaṭa iti vyavaharatopi darśanaṃ pradeśopādhibhāvena vyāpriyata eveti |
390,i (HBṬĀ_390,i_390,iii)
"āhatye"(174.2)ti nipātas tatkṣaṇam ity asyārthe |
390,ii
"tayo(174.16)r" bhāvābhāvāṃśayoḥ | udbhavābhibhavābhyāṃ yathāsaṃkhya"grahaṇāgrahaṇavyavasthā" (175.16) |
390,iii
dharmabhede dharmirūpeṇābhede 'pi "dharmayor bheda iṣṭaḥ" (175.18) | "no" 'smākaṃ sthānaṃ "sthitaṃ" vyavasthānaṃ matam iti yāvat tasmin | "udbhavābhibhavātmatvāt" (175.18) udbhūtānudbhūtarūpatvāt | "grahaṇaṃ" (175.18) "ca"śabdād agrahaṇaṃ cāvatiṣṭhate tayor iti prakaraṇāt |
390,iv (HBṬĀ_390,iv_390,v)
etasmin vyākhyāne bhāvapradhānaḥ sādhanaśabdovārtikakārasya vivakṣita unnetavya ity abhiprāyeṇa "sādhanatvam" i(176.6)ti vyācaṣṭe | "siddhihetutva"śabdasāmarthyāc ca kasyacid iti labdham | "tadayogāt si"(176.7)ddhihetutvāyogāt | dūṣaṇāntaram atra samuccinvann āha "abhāvasye"(176.9)ti ca | abhāvasya "nāstīti jñānajanane" (176.10) "nityaṃ tajjananaprasaṅga" (176.10) iti yojayitvā kuta etad ity apekṣāyām "anapekṣitasahakāriṇa" (176.9) iti hetubhāvena viśeṣaṇapadaṃ yojyam | tadanapekṣatvam eva katham asyety apekṣāyām "anādheyātiśayaṃ" (176.10) yatayeti yojyam | "sādhanatvāyogāt ta"(176.11)sya pratiṣedhamātrasyeti prakrtatvāt pratyeyam | tasya sādhanāsiddher ity asya ekāṃ vidhām abhidhāya aparām upadarśayitum āha "athave"(176.11)ti | "sādhanam eva" (176.12) sādhakam eva niścāyakam eveti yāvat "tadudayaprasaṅgāt" (176.15) nāstīti jñānodayaprasaṃgāt |
390,v
"anyathā" (176.25) bhāvarūpasaṃsṛṣṭatvaprakāreṇa | "tadayogāt" (176.26) tasyābhāvāṃśasyāyogāt | "sā" pararūpāsaṃsṛṣṭarūpatā |
<391>
391,i (HBṬĀ_391,i)
prakārāntareṇāpy abhāvavyavahārasiddher avibandhāt kiṃ tavaitatpakṣāśrayaṇaprayatneneti parapakṣa evāśaṃkyāparasyaivābhiprāyaṃ varṇayann āha "evaṃ manyata" (177.9) iti | "ghaṭajñānābhāvapratipattyā" (177.10) vā "ghaṭābhāvaṃ pratipadyata" (177.11) iti vartate | "tato" (177.11) ghaṭābhāvapratipatteḥ | "ghaṭābhāvavyavahāram" iti pratipadyata ity asyānuvartanād uktam kevalapradeśābhiprāyeṇa "sākṣād grahaṇam" (177.15) | tajjñānābhiprāyeṇa "pāraṃparyagra"haṇam | sa ca tathā bhāvato ghaṭābhāvaḥ | evaṃ hi lokapratītir anukūlitā bhavatīti bhāvaḥ | madhye ghaṭābhāvapratīter bhāvāt "pāraṃparyeṇāpi" (177.18) ity ācaṣṭe paraḥ | "iti"(177.19)nā mananīyasyākāro darśitaḥ | kevalapradeśajñānāpekṣayā "svasamvedana"(178.2)pratyakṣeṇa cetyuktaṃ draṣṭavyam | para eva viśeṣam āśaṃkya pariharann āha "nanv asty eve"(178.8)ti | "itarayā" (178.9) pratiṣedhamātrayā rūpayānupalabdhyā tadavagatayā "anyasye"(178.12)ti vyavadhānāvyavadhānakṛtasya | evaṃ sati ko guṇa ity āha — sāṃkhyaḥ svamate guṇaṃ darśayann āha "tathe"(178.18)ti tathā satīti yojyam | "hi"r yasmād arthe draṣṭavyaḥ |
391,ii (HBṬĀ_391,ii_391,iii)
"tasya vastuno liṅgaṃ bhavati" | (179.1) talliṅgam evaṃ sati bhavatīty artho 'vaseya iti |
391,iii
"bhāvābhāvayor virodhā"(179.10)d ekātmatvānupapatteḥ "tuccharūpatvaṃ"(179.15) na kiñcid rūpatvam | tad api pararūpeṇa na kiñcid ity abhiprāyeṇāha — "pararūpeṇa" (179.16)" tasyāpi tuccharūpatvād" iti "śūnyavikalpapratibhāsī" (179.17) tadabhāvamātravikalpapratibhāsī | "tadrūpa parihārāt" (179.18) pratiṣedhyarūpavirahāt | "tathā" tadvat | "virudhyeta" (179.20) nopapadyeta | "anyathā" (179.21) svarūpeṇāpi tuccharūpatvaprakāreṇa | kathaṃ punas tathātve parasya tatrābhāvo na syād ity āha — "yo hī"(179.22)ti "rūpāntarantu" sadṛśarūpāntarantu |
391,iv (HBṬĀ_391,iv)
kīdṛśaṃ "pararūpaśūnyaṃ" (179.28) niṣedhyarūparahitam | viṣayeṇa vāmunā viṣayiṇo vidhānasya vidhīyamānadharmasya — nirdeśo draṣṭavyaḥ | "paryudāsa iti" (179.28) kathyata iti vartate | tato vivakṣitād rūpāt "tatpratītiḥ" (180.2) rūpāntarābhāva"pratītiḥ" | "neti" prakṛtaṃ niṣedhayati | pratītāv ity antarbhūto ñijartho draṣṭavyas ten"ākāraṇa"sya pratyāyakājanakasya "pratītau" pratyāyane "sāmarthyāsambhavāt" (180.2) prakaraṇāt "tasya" (180.5) vivakṣitasya rūpasyeti | arthāntarasya sato <392> gamakatve hi tajjanitatvaṃ sāmarthyaṃ vācyam | nacārthāntaraprasajyapratiṣedhena sakalaśaktivikalena tajjanitaṃ yenāsya tathābhāvo bhaved iti bhāvaḥ | avaśyaṃ kiṃ tena tatkāraṇena bhāvyaṃ yenākāraṇasyety ucyamānaṃ śobhetety āha "tādātmye"(180.3)ti | "anyasya" (180.9) avyabhicāranibandhanasya bhāvād iti bhāvaḥ | "tena" pratyakṣeṇa "agrahaṇāt" (180.9) |
392,i (HBṬĀ_392,i^1) (HBṬĀ_392,i^2) (HBṬĀ_392,i^3) (HBṬĀ_392,i^4)
syād etad yadi tattvavyavasthāpakād eva pramāṇād ghaṭasyādheyabhūtasyābhāvaḥ siddhyati, tarhi tasya ghaṭāsaṃsṛṣṭarūpatvasidhyartham abhāvapramāṇam abhyupeyam | ghaṭāsaṃsṛṣṭarūpatvam asya tataḥ siddhyati | evaṃ tarhi ghaṭaṃ pratyādhārabhāvo 'syābhāvapramāṇapratiṣedhyaḥ prāpta ity āśaṃkāyāṃ yathā dvayam apy etat tata eva prasiddhyati tathā pradarśayituṃ "dvividho hī"(180.9)tyādinopakramate | "ayam" i(180.10)ti | idamātra deśamātraṃ vivakṣitam | "tad vyāvṛttarūpatayā" (180.10) ghaṭavyāvṛttasvabhāvatayā | "ghaṭasaṃsṛstarūpo" na ghaṭena sambandhasyāhaikarūpam | tadvyāvṛttarūpatayaiva ca "ghaṭavān api" ghaṭasahito 'pi | "tato" ghaṭāt "anya" iti | sarvathā ghaṭād anyatvaṃ tasyaikā vidhā | "ghaṭavān" i(180.10)ti tu pramādapāṭhaḥ | dvitīyāṃ vidhām āha "kevalaś ce"(180.11)ti | kevala iti, ghaṭād anya eva san — tatsaṃyogīti vivakṣitam tad eva kaivalyaṃ spaṣṭayann āha — "ghaṭaṃ pratī"(180.11)ti | "tasya" pradeśasya "tadvivekena" (180.12) ghaṭarūpavivekena ca "pratyakṣeṇa grahaṇe" sati | "ghaṭavirahaś ca" (180.12) saṃyogighaṭavirahaś ca | "itis" tasmāt | "vastūnām asaṅkaro" (180.13)sāṅkaryam, matsaraśabdavaddharmavacanasyāpi saṃkaraśabdasya bhāvāt, tat "siddhyarthaṃ" tanniścayārthaṃ, "parānabhyupagatāpekṣyate" (180.20) "tadeti" (180.20) ihaivacchedaḥ svajñāna eva | parānabhyupagatatvam eva tasyāḥ pratipādayati "anyabhāvād iti | anyathā" (180.21) yadi tasya tadbhāvarūpatā parānabhyupagatānapekṣitā tena prakāreṇa | "pratyakṣasiddhatā ca" (180.22) tadabhāvasyeti prakaraṇāt | "tadaive"(180.23)ti tayos tādātmyopagamakāle | yad vā pratyakṣasiddhatā tadaiva neti yojyam | yad vā sā parānabhyupagatāpekṣyate kiṃ tadā pratyakṣasiddhatety āśaṃkāyāṃ "ne"(180.23)ty uttaram | kva tarhi sābhihitety apekṣāyām uktaṃ "pakṣāntara" (180.23) iti | tādātmyopagamapakṣa ity arthaḥ | saṃyoga eva samavāyaśabdenokta iti vyācakṣāṇaś ca dhūmo hi saṃyogī hetur ity abhipraiti | kutaḥ punaḥ svaśabdenaiva <393> go nokta ity āha — "saṃyoge"(181.2)ti | "bhedene"(181.3)tarabhinnena rūpeṇa yo "vyapadeśo" (180.3) vyapadiśyamānatvaṃ tatr"ānādarāt" | yad vā "bhedena bhinnena" vācakena yo vyapadeśa ākhyānaṃ tatrānādarād iti | kiṃ punaḥ samavāya eva nocyata ity āha "pareṣāṃ tv" i(180.3)ti | evaṃ tāvadbhaṭṭārcaṭovyācaṣṭa anye punar asthāna evāsya mativibhramo jāta ity ācakṣate | tathāhi dhūmāvayavidharmiṇi parvate vā dhūmavattvena dhūmatvena ca hetunā sāgnitvaṃ sādhyata ity ekārthasamavāyyeva dhūmo hetur iti pare saṃcakṣate | purastāc cāyaṃ tasmād dhūma evātra dharmī kartavyaḥ | sāgnir ayaṃ dhūmo dhūmatvād ityudyotakaramatam adarśayad idānīṃ tu tadvismṛtyaivaṃ vyācakṣāṇovārtikakāram apy avajñāpātram āpādayatīti — kim atra brūma iti | "itarasya" (181.6) dhūmasya |
393,i (HBṬĀ_393,i^1) (HBṬĀ_393,i^2)
"nanu ce"(181.8)tyādinā prakṛtam ākṣipatā "satyaṃ" (181.10) "prasaṅgenetyā"dinā ca pariharatā anena yadīśvarasenamatānupraveśena kaścid anyabhāvatadabhāvayor amīṣām anyatamaṃ sambandham icchati tadabhāvopadarśanena sa tāvat kaṇṭhoktenaiva nirasyate | sāmarthyāc ca yepinaiyāyikā — "na vayam anayor gamyagamakabhāvaṃ varṇayāmo 'pi tu saṃyuktaviśeṣaṇasannikarṣajanmanā pratyakṣeṇa ghaṭābhāvaḥ pratīyate" ity abhimanyante tepy anyabhāvatadabhāvayoḥ sambandhābhāvena viśeṣyaviśeṣaṇabhāvānupapatteḥ kathaṃ tajjanmanaḥ pratyakṣasya vārtāpi yena tadavaseyo 'sattvād bhavitum arhatīti nirastā bhavantīty abhiprāyeṇānyabhāvatadabhāvayoḥ sambandhābhāvo vibhāvita iti veditavyam | asyaivārthasya punar uktatāṃ parihartum āha "pūrvaṃ hi" (181.11) iti | tasya tadanyāsaṃsṛṣṭarūpasyetyādinā prāgabhihitatvād uktam | "pratyakṣāntaram" i(181.12)ti hānādibuddhivyapekṣayā boddhavyam | na ca viśeṣaṇaviśeṣyabhāvalakṣaṇa eva saṃbandhaḥ | sambandhena ca saṃbandhāntaraṃ mṛgaṇīyam iti tena śakyate vaktuṃ ṣaṭsu padārtheṣv asyānantarbhāvena saptamapadārthopagamanaprasaṅgāt daṇḍadaṇḍinor jātitadvatoś ca viśeṣaṇaviśeṣyabhāvopapatteḥ saṃyogasamavāyasambandhayor astaṃgamanaprasaṃgāc ca kiṃ kurvac ca tat tasya viśeṣaṇam ityādivicārāsahatvāc ceti | evaṃ cāsyākṣepaparihārāpunar uktatāpradarśanaṃ cānavagatavakṣyamāṇagranthārthasya tvarayā coditasya codye saty ādito draṣṭavyam itarathā saṃbandhābhāvopadarśanagranthavyākhyānānantaram idaṃ bhrājeteti | "tena" pradeśāvayavā "dravyātmāno" (181.25) dravyasvabhāvāḥ | "navaiva" (181.26) navasaṃkhyāvyavacchinnānyeva pṛthivyaptejovāyvākāśadikkālātmamanolakṣaṇāni | tad āhapraśastakaraḥ"tatra dravyāṇi — <394> pṛthivyaptejovāyvākāśadikkālātmamanāṃsi sāmānyaviśeṣasaṃjñoktāni navaiveti | "(Praśa. Bhā. p. 3) "ādi"(181.17)śabdād guṇavattvasamavāyikāraṇatvāvabodhaḥ |
394,i (HBṬĀ_394,i^1) (HBṬĀ_394,i^2) (HBṬĀ_394,i^3) (HBṬĀ_394,i^4)
"tatra" (181.17) abhāvove guṇarūpeṇaivābhāvo dravye vartiṣyata ity āha "na ce"(181.28)ti | "tatra" dravye rūparasagandhasparśasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatva-buddhisukhaduḥkhecchādveṣaprayatnagurutvadravatvasnehasaṃskāradharmādharmaśabdāś caturviśatiguṇāḥ | na cāyam abhāvas teṣāṃ caturviśater guṇānāṃ rūpādīnām anyatamaḥ | karmarūpatayā tarhi tatrāsau vartiṣyata ity āha — "nāpī"(182.1)ti | "karmarūpatayā" (182.1) vartata ity anuvartate | kasmān na vartata ity āha "pañcasv" i(181.1)ti | utkṣepaṇāpakṣepaṇāvakuñcanaprasāraṇagamanalakṣaṇeṣu pañcasu karmasvanantarbhāvāt | kathaṃ tasya tatrānantarbhāva ity āha "tallakṣaṇavirahād" i(182.2)ti | kiṃ punaḥ karmaṇo lakṣaṇaṃ yadvirahas tasyocyata ity āha "ekadravyam" i(182.2)ti | bhāvapradhānatvān nirdeśasyaikadravyatvam ity arthaḥ | "ādi"(182.3)grahaṇena karmatvasambandhaḥ kṣaṇikatvaṃ mūrtadravyavṛttitvaṃ gurutvaprayatnasaṃyogajatvaṃ svakāryasaṃyogavirodhitvaṃ saṃyogavibhāganirapekṣakāraṇatvam asamavāyikāraṇatvaṃ svaparāśrayasamavetakāryārambhakatvaṃ sagānajātīyānārambhakatvaṃ dravyārambhakatvaṃ ca parigṛhītam | sāmānyādirūpeṇa tarhi tatrāsau vartsyatīty āha — "nāpī"(182.3)ti | "api" śabdād viśeṣasamavāyaparigrahaḥ | kutas tathā na vartata ity āha "tadrūpe"(182.3)ti | evaṃ bruvato 'syāyam āśayaḥ — svaviṣayasarvagatam abhedātmakam anekavṛttyanuvṛttibuddhikāraṇaṃ hi sāmānyasya rūpaṃ na cāyaṃ tathā | tathānteṣu bhavā antyāḥ svāśrayaviśeṣakatvād viśeṣā vināśārambharahiteṣu nityadravyeṣv aṇvākāśadikkālātmanaḥsu pratidravyam ekaikaśo vartamānā atyantavyāvṛttibuddhihetavaḥ, na cāyaṃ tathā | ayutasiddhānām ādhāryādhārabhūtānāṃ ca sambandhaḥ ihapratyayahetuḥ samavāyo na cāyaṃ tadrūpa iti | "tadabhyupagamāt ta"(182.5)sya saṃyogasyābhyupagamāt | "pañcānāṃ" (182.9) dravyaguṇakarmasāmānyaviśeṣāṇāṃ "samavāyitvaṃ" (182.9) samavāyāśrayatvam | "pradeśābhāvepi" (182.13) viśiṣṭoddeśābhāvepi "ghaṭābhāvasaṃbhavāt" (182.13) | anena vyatirekānanuvidhānaṃ darśitam | "na cāsya prativiṣayaṃ bheda" (182.18) iti anena cetarakāryadharmātikramo darśitaḥ | "sambandhibhedāt" (182.19) | sambandhināṃ ghaṭapaṭādīnā "bhedāt" nānātvāt anyādṛśatvād vā | "bhede" (182.20) nānātve anyādṛśatve veṣyamāṇe | "tatprasaṅgo" bhedaprasaṅgaḥ | samanantaram evoktaṃ |
394,ii (HBṬĀ_394,ii^1) (HBṬĀ_394,ii^2)
nanu ca vācyavācakabhūtāv iha śabdārthau prakṛtau tathā buddhighaṭite ca śabdārthasāmānye vācyavācakarūpe na tu śabdārthasvalakṣaṇe, na ca tayoḥ śabdārthasāmānyayor janyajanakabhāvaḥ <395> sambhavī tat katham evam uktam ity āśaṅkya viśeṣābhidhānārtham abhyupagacchann āha — "yady api ce"(183.4)ti | "śabdārthayor" i(183.5)ti | vācyavācakabhūtayor iti vivakṣitam | "buddhikalpitasāmānyarūpate"(183.5)ti prabuddhasaṃketāhitavāsanasya yā buddhiḥ "sa evāyaṃ yo mayā vācakatvena pratipannaḥ sa evāyaṃ yo vācyatvena pratīta" iti saṃketakālopalabdhaśabdārthabhedena svākāraṃ pratīyatī jāyate tayā yadrūpaṃ kalpitaṃ sāmānyaṃ tadrūpateti viśeṣavivakṣayā na | "tathāpī"(183.5)ti utprekṣā samākalanamadhyavasāya iti yāvat tasyā "nibandhanasya" (183.6) bījasya | śabdasvalakṣaṇānubhāvād eva hi vācakaśabdasāmānyotprekṣā bhavatīti bhāvaḥ | "tanmukhena" (183.7) vācakaśabdasāmānyotprekṣābījaśabdasvalakṣaṇotthāpanadvāreṇa "anyabhāvasya" (183.13) kevalapradeśādibhāvasya | anena ca "prāg api" (183.15) ityādinā "saty api tadabhiprāya" (183.16) ityādinā ca tadanvayavyatirekānanuvidhānaṃ tasya darśitam | bhede saty asati kāryakāraṇabhāve avinābhāvānupapattes tad"dvāraka" (183.16) ity āha |
395,i (HBṬĀ_395,i)
nanu yadi yady asya siddher nibandhanaṃ tasya tena saha kāryakāraṇabhāvādikaḥ sambandho 'vaśyaṃ bhāvīty ucyate | na tarhi cakṣurādīndriyaṃ svaviṣayasya rūpādeḥ pratipattinibandhanaṃ syād ity abhiprāyavān paraḥ prāha — "kathaṃ tarhi" (183.28) iti | siddhānty āha — "paraspare"(183.28)ti | anena yadi nāma tayoḥ samakālikayoḥ sākṣāt kāryakāraṇabhāvo 'stīti darśayati | anayor apy evam eva bhaviṣyatīty āha — "naivam" i(184.1)ti | iha anyabhāve tadabhāvasādhane | "evaṃ" (184.1) anantaroktaṃ nāsti | kuta ity āha — "anyabhāve"(184.1)ti | "tadayogād" e(184.1)kasāmagryutpādāyogāt | ayogaś cābhāvasya kutaścid utpāde bhāvarūpatāprāptes tādrūpyahāniprasaṅgāt ghaṭābhāvena ca vinā tatpradeśakṣaṇasadṛśasya kṣaṇasyābhāvaprasaṅgāc ca draṣṭavyaḥ | prauḍhavāditayā tat tad uktaṃ ayuktaṃ pratipādya sampratyaprastutābhidhānam asya darśayann āha — "liṅgaliṅgibhāvalakṣaṇasya ca" (184.2) iti |
395,ii (HBṬĀ_395,ii_396,i)
"na tu kevalo" (184.24) ghaṭābhāva iti prakṛtatvāt | kaivalyam eva darśayati dharmiṇaḥ "kasyacid guṇabhāvaṃ" (184.24) viśeṣaṇatvam "anāpanna" iti |
395,iii
"tadanyasya" (185.23)" dharmiṇo 'bhāvād" iti kevalapradeśarūpād anyasya | "dharmiṇo" (185.24) liṅgāśrayasyābhāvād iti |
<396>
396,i
"deśakālavastuniyata" (186.8) iti hetubhāvena viśeṣaṇam | "pratijñā" (186.10) sādhyanirdeśas tasyāḥ | kṛtakatvādiparijihīrṣayā viśiṃsann āha — "vyāvṛttito 'pī"(186.12)ti | "pradeśamātram" i(186.14)ti bruvatā pareṇa pradeśatvasāmānyaṃ hetuḥ pradeśaviśeṣo dharmīti darśitam |
396,ii (HBṬĀ_396,ii_396,iv)
"yo 'sau kevala" (186.23) iti | puro 'vasthitaghaṭajātīya iti draṣṭavyam tasyaiva prakṛtatvāt | liṅgavaj jñāpakatvād avaśyapratyetavyam ity abhiprāyeṇāha — "liṅgabhūtasya" (186.25)" kevalasya pradeśasya" (186.26) pratipattāv iti pūrvavat pratijñārthaikadeśatāpy atra draṣṭavyā | tataḥ kevalapradeśāl liṅgībhūtāt |
396,iii
"viṣayaviṣayibhāvene"(187.10)tītthaṃbhūtalakṣaṇā tṛtīyā | "tathāvidhā bhiprāyān abhijñataye"ti pāṭho 'vadāto yathābhidhānābhiprāyān abhijñatayeti pāṭhe tu mahān kleśaḥ |
396,iv
"prameyatvena" (187.19) sādhyatvena | "ādi"śabdād anyonyābhāvapradhvaṃsābhāvayor na virodhomīmāṃsakamate 'tyantābhāvasya ca |
396,v (HBṬĀ_396,v)
"ete" (188.3) prāgabhāvādirūpā bhedāḥ "itarapratīteś cā"(188.6)bhāvāṃśapratīteś ca | "tatsaṃyoge" (188.6) tenendriyeṇa pratyetavyasya sambandhe | "itthaṃ tu" (188.5)" yat pratīyata" (188.6) iti prakaraṇāt | "tadasaṃyogahetukam" i(188.7)ndriyāsambandhahetukam | jñānam iti prakṛtatvāt | yad vā "tat" tathāvidhaṃ jñānaṃ "asaṃyogahetukaṃ" prakaraṇād indriyāsaṃyogahetukaṃ na bhavatīti | nanu bhāvāṃśayor bhedāt kathaṃ "tadanyabhāva eve"ty uktamācāryeṇa ity āśaṅkyāha — "evaṃ" "manyata" (188.15) iti | "tadrūpavaikalyāt" (188.17) ghaṭarūpavirahitatvāt | "tadrūpavaikalyaṃ" (188.17) ghaṭarūpavaikalyam | "tadabhāve" (188.18) ghaṭarūpavaikalyābhāve | "tasya" ghaṭād anyasya bhāvasya pradeśādeḥ | "tathā ca" (188.20) tasyāpi ghaṭarūpatvaprakāre sati | "abhāvāṃśe 'pi" ghaṭābhāvo 'pi "na siddhyati" ghaṭātmaniveti bhāvaḥ | "tatsaṃyoga eva" (188.24) anyabhāvasaṃyoga eva | "vicārayatā" (189.2) mayeti buddhistham | "avadhāryo" (189.3) jñātavyaḥ |
396,vi (HBṬĀ_396,vi_397,i^1)
"sakalatrailokyavilakṣaṇaṃ" (189.11) sarvapadārthavyāvṛttam | "asāṃkaryeṇa" (189.12) abhiśratvena | "saṃpramugdhākāraṃ" (189.5) saṃdihyamānasarvākāram <397> aniścitākāram iti | kāmalo vidyate 'syeti "kāmalī" (189.17) tasya | "tatparicchadābhāvaḥ" (189.20) tasya purovartino bhūtalāder apy abhāvasya paricchedābhāvaḥ |
397,i (HBṬĀ_397,i^2)
nanu ca kasyacid darśanādyoyaṃ kvacit prāptiparihārārtho vyavahāra iti prakṛte "adṛṣṭasya ca parihārārtha" (189.23) iti vyākhyānaṃ katham iva na sāhasam na hy adṛṣṭasya darśanam asti | atha darśanam ity upalakṣaṇam etat, tato 'darśanād ity api draṣṭavyam iti cet | tad avadyam, darśanasyaiva saṃkīrṇāsaṃkīrṇarūpāvabhāsitayā vicārayituṃ prakāṃtatvāt, yadi cādṛṣṭaparihārārtho vyavahāro bhavet tarhi kaṇṭakādeḥ parihārārtho vyavahāro na bhavet kintu prāptyartho eva, samyagjñānapūrvikā ca sarvahānopādānalakṣaṇā puruṣārthasiddhir na syād iti | sthāne parākrāntaṃ bhavatā kevalaṃ vivakṣite dṛṣṭādṛṣṭaśabdārthe samīcīnaṃ mano na praṇihitam, dṛṣṭaśabdena hi sukham atravivakṣitam "adṛṣṭaśa"bdena ca tadviparyayeṇa duḥkham, tate... — kasyacid vastunaḥ sukhahetor darśanādyoyaṃ kvacid deśe saṃvitsāmarthyabhāvismaraṇādinā dṛṣṭasya sukhasya prāptyartho vyavahāraḥ pravṛttilakṣaṇo yaś ca duḥkhahetor darśanād adṛṣṭasya duḥkhasya parihārārtho vyavahāro nivṛttilakṣaṇaḥ sa na syāt; sarvatraiva sukhahetuduḥkhahetuviṣayatvena saṃpramugdhākāratvāt sarvasyaiva darśanasyeti | ataś caivaṃ yad viniścayaḥ"sukhaduḥkhasādhane hi jñātvā yathārhaṃ pratipitsavaḥ" ity alaṃ bahunā | kiṃ bhūtas tadartho vyavahāra ity āha "pravṛttinivṛttilakṣaṇa" (189.24) iti yathāsaṃkhya sambandhaḥ kāryaḥ | "anyathā" (189.26) saṃkīrṇarūpāpratibhāsanaprakāreṇā"sya" (189.26) pratyakṣasya |
397,ii (HBṬĀ_397,ii^1) (HBṬĀ_397,ii^2)
"jñānadvayena" (190.6) pratyakṣānupalambharūpeṇa | "para"(190.16)m itimīmāṃsakam ity avaseyam | evam abhyupagame kārite 'pi kiṃ phalam ity āha "tathā ce"(190.17)ti | yathāśruti jñā"pariṇāmākhyena dharmeṇe"(190.18)ty uktaṃ draṣṭavyam | "bhāvāṃśasyaivābhāvatvenopagatatvād" i(190.20)ti | "bhāvāntaravinirmukto 'bhāvotrānupalaṃbhavad" ityādivacanād uktaṃ bhāvāntarasyāpy atulyayogyatārūpasya tathātveneṣṭatvāt | na tvadupagatānupalabdhirūpatvam abhāvapramāṇasya bhaviṣyatīty ata āha "tulyayogyatārūpasyai"(190.20)veti | anyathā tasya tadabhāvarūpatvānupapatter iti bhāvaḥ | bhavaty evaṃ tathāpy ekajñānasaṃsargitvānapekṣitayā bhedo bhaviṣyatīty āha "tulyayogyatārūpasya" (190.20) "etajjñānasaṃsargiṇa eva ce"(190.20)ti | anyathā tulyayogyatārūpataiva <398> na siddhyet | asatyāṃ ca tasyāṃ na pratiyogyatābhāvanaścayaḥ syād ity āśayaḥ | "tathopeyam" a(190.21)bhāvapramāṇatayopagantavyam | "tajjñānāt" (190.21) tasya tadatulyayogyatārūpasya tadekasaṃsargiṇaś ca vastuno jñānāt | etad eva sādhayann āha "nahī"(190.22)ti | "katham abhāvaḥ" (190.28) prasajyapratiṣedhayor nirūpākhyānatvāt "kasyacit paricchedo" (191.1) bhavati | "taddhetubhāvaḥ" (191.2) praricchedahetutvam |
398,i (HBṬĀ_398,i^1) (HBṬĀ_398,i^2)
"tade"(191.10)ty evam abhyupagamakāle | "kasyacid apī"(191.10)ty anena kasyacid apīti mūlagrantham anubhāsate | "tad evāhe"ti "kasyacid" iti grahaṇakapadavivakṣitam evāhaācāryaḥ | "tasye"(191.10)ty anena tasyeti mūlapadamulliṅgārtham āha "salilopalambhābhāvasye"(191.10)ti | "tadanyasya ve"(191.14)ti | mūlaṃ vyācakṣāṇa āha — "tato 'pī"(191.11)ti | kasmāt punas tataḥ salilād anyasyānalāder iti vyākhyāyate na tu tatpratiṣedhamātrapuraskāreṇety āśaṃkyācāryasyaitad dvayopanyāse 'bhiprāyaṃ vacanabhaṅgyā varṇayitum āha "vijñānañ ce"(191.11)ti | "tatrāpi" (191.12) "vijñānaṃ vānyavastuni" iti lakṣaṇe tadaṅgīkaraṇe 'pariṇāmaśabdenānyavastujñānābhyupagamaṃ iti yāvat | "tadātmakatvād" a(191.13)nyavastujñānātmakatvāt | tata ātmano yaḥ pariṇāmo mā bhūd bhedena vyavasthāpyeta "vijñānaṃ vānyavastuni" iti lakṣaṇam iti prakaraṇāt | "kasyacid apī"tyāder mūlagranthasya samudāyārtham idānīṃ "tataś ca" "kasyacid apī"(191.14)tyādinā vaktum upakramate | "sthāpa"(191.15)śabdena gāḍhasvāpo 'bhipretaḥ | pragāḍhanidrākrāntasya hi viṣayagrahaṇavaikalyaṃ bhavati | yadi yat tadapekṣeṇānyasyānyatvena sarvaṃ susthaṃ syāt parasya tadā vyavadhānādyavasthaiva prasaṅgārthamācāryeṇa nopadarśitā syād iti bhāvo "vyavadhānādigrahaṇena ca etad darśayatī"(191.16)ti bruvato draṣṭavyaḥ | "prakārāntareṇā"smad abhimatāt pradhānād anyena prakāreṇa | "na tiṣṭhed" iti asyārthakathanaṃ "pravartete"(191.25)ti | tarhi pratiṣṭhetaivārthakriyāvāptaye prasthānam eva kuryād ity āha "nāpī"(191.25)ti | "na pratiṣṭhete"ty asyārthaṃ kathayati "na pravarteteti" (191.25) etad eva pradarśayitum upakramate | "tathāhī"(191.26)ti |
398,ii (HBṬĀ_398,ii)
"tata ekadaśanād anyā" "bhāve jñānam utpadyate tathocyate" (192.19)nyad ity ucyate | "tadrūpatayā" (192.19) sakalāsaṃkīrṇavasturūpāvabhāsitayā | tadanyad vastu <399> "pratiyad evam" anyābhāvaṃ pratyetīti "vyapadiśya" (192.20) "tadayogād" a(192.20)nyabhāvapratipattyayogāt | yaś cānyo "vikalpo pāścāt yo" (193.8) vidhivikalpa ity arthāt | "abhāvākhyapramāṇaṃ" (193.9) nety anuvartanīyam | "vahanaṃ" vahitraṃ tad"ārūḍhaiḥ" (193.17) |
399,i (HBṬĀ_399,i_399,iii)
"tadātmano" (195.5) śeṣapadārthavṛttātmanaḥ sakāśāt "tat" (195.6) pratyakṣam | "tatprāmāṇyasamāśritā" (195.7) abhāvaprāmāṇyasamāśritā |
399,ii
"svabhāvata" eva (195.10) svahetuta eva | "tasya" (195.13) abhāvākhyasya pramāṇasya |
399,iii
"adhyātmanaḥ" (195.24) parātmanaḥ sakāśāt | "tadanyebhyo nivartanaṃ" (196.1) vyavacchedanaṃ tasya gṛhyamāṇasyety arthāt "tatparicchedaprasaṅgāt" (196.7) anyātmaparicchedaprasaṅgāt |
399,iv (HBṬĀ_399,iv)
"tadātmanaḥ" (196.10) sakāśād "aśeṣamanyan" nivartayatīti vartate | tadātmanopalabhamāneti katham ucyata ity apekṣāyāṃ "tathāvidhasvabhāvasyaivānukārād" i(196.13)ti yojyam | "upalabhamāne"(196.14)ti hetau śānayor vidhānāddhetupadam idam avavaseyam | "anyadeśe"(196.15)tyādi "tathātvapracyute"(196.14)r vyākhyānam | "tathābhūtād" i(196.24)tyāder mūlagranthasya abhāvāt kāryam āha | "abhāvakalpanayā" (196.28) ity abhāvapramāṇakalpanayeti prakaraṇāt | viṣayeṇaiva viṣayiṇo nirdeśāt draṣṭavyam |
399,v (HBṬĀ_399,v)
"anyac caivam ātmakaṃ" (197.1) na bhavatīti vartate | "tato" (197.3) nirvikalpakāt pratyakṣāta "vidhipratiṣedhavikalpāv" i(197.4)ti yathāvāsanāprabodhaṃ vidhivikalpañceti boddhavyam | atha vaikalyasya sākṣād itarasya sāmarthyāj jñānād vidhipratiṣedhavikalpadvayopajanana uktaḥ | "tadarthād iti" (197.21) tattvānyatvābhyām bhinnatayā vikalpanād ity arthaḥ | yena nimittena vivakṣitasya tato 'nyatvaṃ na vyavasthāpyate, tasya "nimittasya samānatvāt" (197.27) | kathaṃ prakārāntarābhāvaṃ sūcayatīty apekṣāyāṃ yojyam "tadviruddhasyeti" (197.27) tena paricchidyamānena viruddhasyaitatparihāreṇa vyavasthitasya tadasaṃkīrṇasyeti yāvat | tadviruddhasya sarvavastuno dvaividhyasādhanam <400> eva kuta ity apekṣāyāṃ "sarvasyānyatayā vyāptisādhanād iti" (198.4) yojyam |
400,i (HBṬĀ_400,i)
"ekasya pramāṇasya vyāpāra eva" (198.6) iti bruvato 'yaṃ bhāvaḥ — tasyaivaikasya pramāṇasya vṛttaṃ vimṛṣyamāṇam evam avatiṣṭhate | yata iti "tadrūpatvāt" (198.10) parāsaṃkīrṇarūpatvāt | vastvanatikrameṇa "yathāvastu" (198.10) iti dṛṣṭatadanyatvena sarvasya vyāptisādhanād ity api pramāṇavṛttavicāreṇocyata ity avasātavyam |
400,ii (HBṬĀ_400,ii)
"itinā" (198.27)nantaroktasya nyāyasyākāro darśitaḥ | "ananyasahāyatvaṃ" (199.1) ca "kāryasya" (199.1) ekajātīyakāryāpekṣayā draṣṭavyam | dvayor bhāvo dvitaiva "dvaitaṃ" tat"siddheḥ" (199.3) | "pratīyaty eva" (199.6) "buddhiḥ" "vyavasthāpakakāla" "evā"(199.6)tadrūpaṃ tataḥ pṛthak karotīti anuvartanīyam | itarathā śatṛpratyayasyānupapattiḥ prasajyeta | atra kathaṃ pratyayāntarābhāvaḥ siddhyatīty apekṣāyām āha — "tadviparīte"(199.6)tyādi |
400,iii (HBṬĀ_400,iii_400,iv)
"ekapramāṇanibandhanāṃ" (199.9) iti pratyakṣaikanibandhanām anumānaikanibandhanāṃ veti vivakṣitam | na tu paropyenām anekapramāṇanibandhanām icchati yad anena vyavacchidyeta | abhāvapramāṇamātranibandhanatayā tenopagamād iti "tasyopalabhyamānasya" (199.11)" tadātmano" (199.12)" vyavaccheda" (199.12) iti sambandhaḥ | "tadanyātmana" iti mūle nirdeśāt kathaṃ tvayā "tadanyātmatāyā" (199.14) iti vyākhyāyata ity anuyogam āśaṅkyāha "bhāvapradhānatvān nirdeśasya" (199.14) iti |
400,iv
"avacchidyate" (199.18) vyavacchidyate | sā tadekākāraniyatā pratipattiḥ |
400,v (HBṬĀ_400,v^1) (HBṬĀ_400,v^2_401,i)
"sa ca" (200.3) taddeśakālaś ca syāt | taddeśatā ca lokaprasiddhadeśābhiprāyeṇoktā draṣṭavyā | na tu vastuno mūrtaṃ vastu vastvantareṇaikadeśaṃ nāmeti | "no cet" katham iti vartate | "abhāvasiddhir" i(200.9)ty abhāvavyavahārasiddhir mūḍhaṃ pratīti ca draṣṭavyam | amūḍhasya pratyakṣād evābhāvavyavahārasiddheḥ | etac cānantaram eva pratipādayiṣyate | yathoktam evānupalambhaṃ darśayitum āha "upalabdhilakṣaṇaprāptasya" (200.9) iti | anupalambhād iti cāvartanīyam | tenāyaṃ vākyārthaḥ — upalabdhilakṣaṇaprāptasyānupalambhād iti | nanu upalabdhilakṣaṇaprāptānupalambha eva kīdṛśo yasmāt tatsiddhir ity āha "tattulye(200.10)ti" | "tena" niṣedhyena saha "tulyā" svajñānopajananaṃ prati yogyatā saiva rūpaṃ svabhāvo yasya <401> sa tathā tasya yadupalambha upalabhyopalabhamānadharmaḥ sa ātmā yasya (200.10) tasmāt | "co" (200.10) vyaktam etad ity asyārthe | yad vā upalambhaśabdena jñānamātrasyābhidhānaṃ | tena tu tattulyayogyatārūpopalabhyamānasena iti samuccīyate ity evaṃrūpād anupalambhāt | anyathā vyākhyāne tūpalabdhilakṣaṇaprāptasyety asaṅgataṃ syād iti | "na tu sāmānyena" (200.10) anupalambhamātrād ity arthaḥ | kim evaṃvādino 'pi sambhavati yenaivam ucyata ity āha — "yathāhuḥ para" (200.11) iti | "vastusattāvabodhāryaṃ" (200.13) "yatra vasturūpeṇa pramāṇapañcakaṃ" "na jāyate tatreti" (200.12) yojyam | pañcāvayavā yasyeti "pañcakam" | "saṃkhyāyātisadattāyā kan" ity anena kan | pramāṇaṃ ca tat pañcakaṃ ceti paścāt karmadhārayaḥ kāryaḥ "pramāṇapañcakaṃ" (200.12) na "jāyata" iti ca pañcānāṃ pramāṇānāṃ madhye yatraikam api na jāyata ity arthaḥ | sati vastuni tadanudaya eva katham ity āha "saty apī"(200.15)ti |
401,i
"tadviṣayāyā upalabdhe"(200.19)r liṅgatvam api prakaraṇāt | "tadabhāvena" saha "sambandhābhāvasya tulyatvād" i(200.25)ti yojyam | "bhāvarūpāyā" upalabdhirūpabhāvarūpāyāḥ |
401,ii (HBṬĀ_401,ii^1) (HBṬĀ_401,ii^2)
kasmāt sakāśāt pramāṇāntaraṃ pratyakṣādikaṃ nāstīty āha — "anyabhāvaviṣayopalabdher" i(201.27)ti | "kim" iti (202.6) sāmānyataḥ pṛcchati | "punar" i(202.6)ti viśeṣataḥ "so 'nyabhāvo" (202.6) yosau kevalapradeśalakṣaṇo 'nyabhāvaḥ "pratyakṣalakṣaṇene"(202.7)ndriyajapratyakṣalakṣanena | etac ca prāyeṇa loko yasmāt kevalam idaṃ bhūtalaṃ vedyate tasmād ghaṭo 'tra nāstīti pratyayamukhena pratipadyata ity abhiprāyeṇoktaṃ draṣṭavyam | "anupalambhena siddha" (202.8) iti ca tasyāpi pratyakṣasya tadanupalambharūpatvāt vāstavānuvādo boddhavyo na tu tasyānupalambharūpatāpratipādanam idānīṃ prakṛtaṃ nāpy upayuktam iti | "abhāvavyavahāraṃ sādhayet" (202.8) nābhāvam ity arthāt, tasya kevalapradeśopalabdhikāla eva siddhatvād iti bhāvaḥ | nanu anupalabdhyā abhāvavyavahāraḥ sādhanīyo na cāsau pradeśas tathety āha "karmasthakriyāpekṣaye"(202.8)ti | upalabdheḥ karmasthatvāpekṣayā tatparyudāsenānyabhāvasya tathātvam ity arthaḥ | pratyakṣaṇābhāvavyavahāraṃ pravartayitum anīśāno 'sya mate "mūḍho" vācyas tasya "pratipattau" (202.10) pratipattiśabdena cābhāvavyavahāraikadeśo jñānalakṣaṇo anuṣṭhānalakṣaṇo vā vaktavyaḥ | tasyāṃ sādhyāyāṃ vyavahāraś ca tad itaro draṣṭavyaḥ | mūḍhaṃ pratipattāraṃ prati taṃ sādhayati nāmūḍham iti ca samudāyārthaḥ | amūḍhasya <402> tarhi kiṃ nibandhano 'sadvyavahāra ity āha — "yas tv" i(202.11)ti | "prasaṅgenā"(202.13)syaiva prastāvenālaṃ na kiñcit | atradharmottaraḥprāha — "tadekākāraniyataṃ paṭīyo 'pi pratyakṣaṃ nābhāvavyavahāraṃ pravartayatum alam adṛṣṭānām api sattvān nityaṃ śaṃkyamānānupalambhavyabhicāro hy abhāvaḥ" iti | dṛśyatvaviśeṣaṇāpekṣāyāṃ cānupalabdhir evāyāteti cābhipraiti | atra tu yathā prativaktavyaṃ tathāsmābhiḥsvayūthyavicāre vicāritaṃ vistareṇeti tata evāpekṣitavyam iti |
402,i (HBṬĀ_402,i_402,ii)
yady api bahuprakārānupalabdhis tathāpi mūlabhūtaprakārapradarśanārthaṃ "trividhe"(202.21)ty uktaṃ draṣṭavyam | "saviśeṣaṇā" (202.28) saha viśeṣaṇena upalabdhilakṣaṇaprāptatvalakṣaṇena vartata iti |
402,ii
tathā "kāraṇavyāpakānupalabdhilakṣaṇasye"(203.26)ti kāraṇavyāpakayor yānupalabdhiḥ tadviviktapradeśajñānātmikā tallakṣaṇasyeti | "siddhasambandhayo"(204.3)r iti kāraṇavyāpakayor iti mūlagranthasyāpekṣaṇāt saṅgatam idam | "tathābhāvadarśane"(204.10)ti ekadarśanenānyadarśane tathaikādarśanenānyadarśane 'pi bhūyas tv aviśeṣaṇatve ca kriyamāṇe lohalekhyatvapārthivatvādinā pratyayavat tallabdhī tadviviktapadārthajñānātmike tayoḥ saṃdeharūpatvāt | tadabhāvasya ca tayoḥ kāraṇavyāpakayor abhāvasyaca saṃdigdhalakṣaṇatā vācyā | etad eva vidarbhavacanena mātrayā darśayann āha — "puruṣasya tv" i(204.11)ti | "yadṛcchāsaṃvāda" (204.12) iti bruvato yathāmalakakaṣāyarasatvādinā saṃskārādinā anyathābhāvasambhave 'pi sāhacaryādarśanasaṃvādas tathā vivakṣite 'pi bhaviṣyatīti bhāvaḥ |
402,iii (HBṬĀ_402,iii)
"pratibandhaḥ" (204.16) sambandho 'bhidhātavyo na tatpratibaddhatvaṃ yathānyatra | "sādhyasādhanayor" i(204.16)tyāder anupapattiprasaṅgāt | pratibandhe ceṣṭau ca sarveṣāṃ sādhanavattvena ca sādhyavatāṃ sādhyābhāvavattvena ca sādhanābhāvavatām arthatāṃ draṣṭṛmapekṣatvepi vyāptimator anvayavyatirekayor niścayaḥ sañjāyate | soyam upānaṭadharmamātra pṛthivyācchādanaṃ nyāyaḥ prāyaḥ prakāro draṣṭavyaḥ |
402,iv (HBṬĀ_402,iv_403,ii)
jarannaiyāyikābhiprāyeṇa "naiyāyika"(205.23)grahaṇam asya boddhavyam | adhunatanāḥ punar anvayavyatirekiṇaṃ paṃcalakṣaṇam anvayinaṃ vyatirekiṇaṃ caturlakṣaṇalakṣaṇam ācakṣata iti sāmānyenanaiyāyikagrahaṇe vyākhyāyamāne tanmatāvedanamasyāveditaṃ syād iti | saṃkhyāyā guṇatvena dravyāśritatvād"dhetudravyasye"(205.28)ty āha | "ekasaṃkhyānavacchinnāyām" ity asyaivārthakathanaṃ <403> "pratiheturahitāyām" (206.3) iti | sādhyapratipakṣasādhako hetuḥ "pratihetuḥ tadrahitāyām" | siṣādhayiṣitaviruddhaṃ na vyabhicaratīti |
403,i
"tathā jñātatvaṃ cā"(206.6)paraṃ rūpam iti prāguktam anuvartate | yathoktabādhāpramāṇena sādhyadharmanirākaraṇaṃ "tasmin" (206.17) sādhye "'sati" (246.17) |
403,ii
"vateti" (207.2) nipāto 'nuviṣaye | "yaṃtradvaya"(207.3)śabdena prakaraṇādākarṣakaniṣkāṣakalakṣaṇe yantre vaktavye |
403,iii (HBṬĀ_403,iii)
yathā kila kenacit kutūhalinā kaścit tapasvī strīrūpadhāriṇī tṛtīyāṃ prakṛtiṃ paricaraṇāyogyāṃ śabdavācyām udvāhya putraṃ tadarthakriyāṃ vā vyapadeśena prārthyate tena tulyam idaṃ yadavinābhāvavikalaṃ hetum upadarśya dharmiṇi sādhyakathanam iti manvānaḥ paropahāsapūrvakamāhācaryaḥ"śaṇḍham udvāhye"(207.15)ti mūlamanūdyasyārthaṃ prakṛte yojayan darśayati — "tasminn" i(207.15)ti | "tasmin" sādhyadharmiṇi "sādhyadharmasādhanaśaktivikalaṃ" (207.16) sādhyadharmaprakāśanaśaktiviyuktam | tadvaikalyañ ca tasya tatra tadavinābhāvitayāniṣṭeḥ | śabdārthasyaitadvyākhyānaṃ praticchāyayā draṣṭavyam | "udvāhya" (207.15) padārthaṃ tathaiva vyācakṣāṇa āha — "pariṇāyye"(207.16)ti | pariṇāyyapadena ca tatsaṃbandhatvopadarśanaṃ tallakṣitam | tallakṣaṇaṃ "putraṃ mṛgyate" (207.17) prārthyate yācyata iti yāvat | nanu cānyatrāvinābhāvyapi hetus tatra sādhyaṃ vibhāvayed iti ko 'yam upahāsa ity āha "nahī"(207.20)ti | yadambhas tallavaṇarasaṃ yathā sāmudram | ambhaś cedaṃ nādeyam iti prayoge caitad ucyata ity avaseyam | "lavaṇatayā" (207.21) lavaṇarasatayā |
403,iv (HBṬĀ_403,iv_403,vi)
"ambhas tv ādiṣu" (207.25) hetuyopanīteṣu tathā darśanāt | "abādhitadharmā" (207.27) abādhitasādhyadharmā |
403,v
"tannipatasya" (208.13) bādhakapramāṇavṛttiniyatasya | vyāpakābhāve vyāpyasyāpy avaśyam abhāva iti bhāvaḥ | "tadbhāvasya" (208.20) sādhyabhāvasya | "ata eve"(208.21)ti bādhakapramāṇe sati sādhyābhāvād eva |
403,vi
"tadabhāvepi" (208.23) bādhakapramāṇavṛttyabhāvepi vā "bhāvāt" sādhyābhāvasyeti prakaraṇāt |
403,vii (HBṬĀ_403,vii_404,i)
hetoḥ sāmarthyaṃ "hetusāmarthyaṃ" tatpratipādayann āha "paraḥ" (209.2) | kathaṃ hetusāmarthyaṃ pratipādayatīty apekṣāyāṃ yojyam — "tatrānyathātvam" i(209.1)ti | <404> "darśayann iti" (209.2) hetau śaturvidhānāt tatrābādhāyā anyathātvapradarśanād ity arthaḥ | "tatsiddhaye" (209.6) sādhyasiddhaye | yatrāsau tadartham "abhidhānīyaḥ sa hetuprayogasya viṣayaḥ" (209.6) |
404,i
"vai"(209.9)śabdo 'kṣamāyāṃ bādhānupalabdhir abādhetyādi yad ucyate tatra kṣamyata ity arthaḥ | "kiṃtv" i(209.9)ti nipātānipātasamudāyaḥ praśne | "tasyā" (209.10) itir mātrārthānāṃ bhayahetur apādānam ity apādānatvād apādāne pañcamīyam |
404,ii (HBṬĀ_404,ii)
"kāku"(209.16)śabdenātra vacanavinyāso vivakṣitaḥ | praśnārthasya kiṃ śabdasyāprayogepi kākur eva śiraḥkampasahitā praśnaṃ prakāśayatīty abhiprāyeṇa "pṛcchatī"(209.16)ti vyācaṣṭe | bādhānupalabdhir abādheti abhidhānād "uktam etad" i(209.16–17)ty abhiprāyavān paraḥ prāhoktam evaitad iti | "kim arthaṃ prayujyate" (209.18) sa hetur iti sāmarthyāt | "abhāvaniścayaṃ" (209.24) paramārthato 'sadbhāvaniścayaṃ "prati" |
404,iii (HBṬĀ_404,iii_404,v)
"saṃśayitasya" (210.6) bādhāṃ prati jātasaṃdehasya | "jñānanivṛttyā"(211.4) bādhakajñānanivṛttyāsau sādhyabādhā |
404,iv
"ādi"(212.21)śabdād anumānaviruddhādeḥ saṃgrahaḥ "teṣāṃ" (212.23) pratyakṣaviruddhādīnām "upavarṇanaṃ" (212.23) svarūpapradarśanam |
404,v
tadbhāvāyogād viṣayatvāyogāt sādhakapramāṇasyānumānasyāvṛtter yad uktaṃ "vyastohetor anāśraya" iti bhāvaḥ | "kiṃ yathā bādhāvinābhāvayor" i(213.9)ti pāṭho yuktarūpaḥ | kiṃśabdaviyukte tu pāṭhe saśiraḥkampayākāṃkṣā evaṃvadataḥ praśno 'bhiprāyagato draṣṭavyaḥ |
404,vi (HBṬĀ_404,vi_404,ix)
"tallakṣaṇaṃ" (213.14) tasya hetoḥ lakṣaṇam | anvayavyatirekātmā"vinābhāvaḥ" (213.14) | lakṣaṇaśabdasya cāsati bahuvrīhāvajahalliṅgatvāt svaliṅgena nirdeśaḥ |
404,vii
viruddhasyāpi viparyaye samyagdhetutvāt tadabhiprāyeṇa "viparyayasya ce"(213.23)ty uktam |
404,viii
"bhāvasiddhi"(214.14)s tattvasiddhis tadayogāt |
404,ix
"vivakṣitaikasaṃkhyatvapratipādita"(214.17)m iti vivakṣitaikasaṃkhyatvaśabdena pratipāditam ity arthaḥ | "pūrvakasye"(214.21)tyalakṣaṇam etad ity asya | atrāpi bādhitatvādirūpāntarayoginy api pūrvayojitum upadarśitam |
404,x (HBṬĀ_404,x_405,i)
"niṣpramāṇike"(214.59)ty etaddhetubhāvena viśeṣaṇam | "sa iti" (215.3) sa eveti vivakṣitaṃ | nirastapratipakṣatvam eva kuta ity āha — "tathāvidhe"(215.12) tathā <405> bhūtaviśeṣavati paṭū "tathāvidhe" sādhye kvacid "dharmiṇi" (215.13) saṃbhavati sati | "tadavyabhicāriṇaḥ" (216.7) sādhyāvyabhicāriṇaḥ |
405,i
"vedaprāmāṇyanirākartṛṣv" i(217.14)ti pratyakṣādyadhikāropi tenāsaṃvādādītyādiṣv ity abhipretaṃ — yad āha — vārtike kumārilaḥ —
"svargayāgādisambandhaviṣayāś codanā mṛṣā |
pratyakṣādyadhikāropi tair arthāṃsaṃgatir yata" (Ślokavā. 2.26)
ityādi |
405,ii (HBṬĀ_405,ii_405,iii)
"saugatair" i(217.14)tivārtikakārāt pūrvair iti vivakṣitam | "pratihetava" (217.16) ity aduṣṭakāraṇajanyatvād ityādayaḥ | yathāhakumārilaḥ —
"codanājanitā buddhiḥ pramāṇaṃ doṣavarjitaiḥ |
kāraṇair janyamānatvāl liṅgāptoktyakṣabuddhivad ||" (Ślokavā. 2.184)
ityādi |
405,iii
"tannimittasaṃbhavād ā"(217.20)śaṃkānimittasaṃbhavāt | "ākrośamātreṇa" (217.20) vipūrvapakṣe bhāṣikāmātreṇa | keṣāṃ na kaściddhetuḥ syād ityāha "ekasaṃkhyāvādinām" i(218.1)ti |
405,iv (HBṬĀ_405,iv_405,v)
"samyagjñānaviparyayahetur iṣṭa" (218.6) iti prāktanenaācāryagranthena | "athāpradarśitahetur" i(218.6)ty asyācāryagranthasya sambandhaḥ kārya iti | na "kathañcid vyavacchedahetukaṃ" (218.9) kenāpi prakāreṇa nityānityavyavacchedahetutvam | tābhyām asyānvayavyatarekāsiddher abhiprāyeṇaivokte |
405,v
"bhujam utkṣipya" (218.16) bāhumūddh...vīrkṛtya "phūtkurvan" (218.17) phūtkāraṃ muñcann ity arthaḥ | "kaiścid" (218.18)īśvarasenajinendrabuddhiprabhṛtibhiḥ | "apracchādanīyaṃ" (218.20) anāvaraṇīyam |
405,vi (HBṬĀ_405,vi^1) (HBṬĀ_405,vi^2) (HBṬĀ_405,vi^3)
mīmāṃsakamatena niraṃtarā prītiḥ svargo vācyaḥ | apavargas tu mokṣaḥ | sa ca darśanabhedād anekavidha iṣṭaḥ | svargāpavargayojanam evavaiyākaraṇamatāśrayeṇa darśayann āha — "tathāhī"(219.1)ti | mīmāṃsakamatāśrayeṇ"āthave"ty anena pakṣāntaram āha — "vedāntaniṣevaṇāt" (219.5) ātmatattvaniṣevaṇāt | "prajñājātīyena" (219.5) praśastaprajñena | upahāsepy ayaṃ prayogaḥ prakaraṇāt jñātavyaḥ | "yad asya sāmarthyam āsīt tat tadupadarśanenotkīlitaṃ" <406> "apanītaṃ" (219.8) iti vyācakṣāṇaś cotkīlitam apanītaṃ sādhanasāmarthyaṃ yasya śrāvaṇatvalakṣaṇasya hetoḥ sa tathokto mūlagrantha iti darśayati | nanu tāni vastūni te ca puruṣāḥ pratihetunaitadviparītarūpopadarśanadvārā tathābhūtāyāḥ saṃpadaḥ pracyāvyante, na tu tena hetuneti kim ucyate "tāni vastūni nityatvasaṃpadaḥ" "pracyāvya tāṃś ca puruṣāṇ svargāpavarasampada" (219.8) iti cet, satyam etat kevalaṃ yasmād asau vidyamāna eva svayaṃ prāpitāyās tathābhūtāyāḥ saṃpadaḥ pracyāvyamānā na samānajātīyena pareṇa tāni vastūni tāṃś ca puruṣāṃs trāyasva trāyasveti phūtkāraṃ viplavam ābhāṣamāṇānīva svajīvitam apekṣamāṇa ivopekṣate | tasmāt pracyāvyā vayaṃ taṃ paraṃ prayuktaṃ ivety abhiprāyād adoṣatraya iti cet, sarvañcaitat kiṃ yo vastuto asaṃbhavāt pratihetur ityādidūṣaṇam avādhitaviṣayatve 'pi lakṣaṇe pratihetupadam apoddhṛtyābādhapadaṃ prakṣipya vaktavyaṃ | ata evasmābhir etann idānam eva kiṃ vastuto 'saṃbhavadbādhatvam abādhitaviṣayatvam abhipretamutāpratibhāsamānabādhatvam api kiṃ tadaiva kiṃ vā anyeṣām api | tatrāpi kiṃ tadaivāhosvid ubhayaṃ vadāpi | anyeṣām api kiṃ tadaivātha kālāntare 'pītyādi vikalpya sarvatra yathā yogaṃ dūṣaṇam upanayadbhir ātmanirākaraṇe '...ādhitatvam ātmasādhanasya pratisaṃdhānalakṣaṇasya hetor viśeṣaṇam apahastitam | tato 'nyair api jigīṣubhir abādhitatve viśeṣaṇe sarvatraivānayaiva diśā pratyavastheyam iti |
406,i (HBṬĀ_406,i^1) (HBṬĀ_406,i^2)
"tallakṣaṇaṃ" (220.23) liṅgalakṣaṇam | jñānasyaiva "bhāvapratyayena" (220.24) tvatpratyayena | etad eva sādhayann āha "tathāhī"(220.24)ti | "svatantra" "eva" (220.29) vācyvastunirapekṣa eva | "anarthapratilambha eva syāt" (221.1) arthapratilambho na syād evety arthaḥ | "asya" (221.2) vikalpapratibhāsinaḥ sāmānyākārasya | yady evaṃ bāhyasyaiva hetutvam astu tatkim anena prayāsenety āha — "sādhye"(221.3)ti | kathaṃ tarhi vikalpārūḍhānāṃ sāmānyākārāṇāṃ paramārthato bāhyāṅgāsaṃsparśināṃ saṃpādakatvaṃ sādhyasādhanabhāvaḥ kāryādirūpatvaṃ cety āśaṅkyāha — "taddharmatām eve"(221.4)ti | tasyaiva "taddharmatāṃ" bāhyavastudharmatām | bāhyagatāṃ tadvyāvṛttirūpatāṃ iti yāvat | "anusaraṃto" (221.4) bhedāpratipattyā avidyamānanibandhanayādhyavasyanto "nānaikavyatirekān" (221.4) ekasminn apy arthe nānārūpaṃ kṛtakatvānityatvādi, ekatvaṃ sāmānyam anugāmirūpaṃ, vyatirekaṃ tayoḥ parasparaṃ dharmiṇaś ca bhedaṃ hetau śaturvidhānāt pradarśanād ity arthaḥ | sādhyasādhanabhāvasamarthanārtham etad uktaṃ draṣṭavyam | <407> saṃvādakatvasamarthanārtham āha — "vastuni" (221.5) iti | vastuni — sādhye 'rthe | "paramparayā" (221.5) saṃbaddhasaṃbaddhatayā | kāryādivyapadeśasamarthanāyāha "kāryādī"(221.5)ti | kāryādidarśanadvārāyātatvāt tattvenādhyavasāyāc ca "kāryādivyapadeśanibandhanaṃ" (221.5) ta eva iti prakaraṇāt | tena vyapadeśanibandhanam iti ca vyapadeśa "indriyam asthānam etad rājana" iti nirdeśavad draṣṭavyaḥ |
407,i (HBṬĀ_407,i)
jñānasya bāhyaliṅgarūpatvaṃ nirākṛtya sāmānyākārarūpatvam api nirākurvann āha "vikalpāvabhāsī ca" (221.7) iti | "tasya" (221.8) vikalpāvabhāsinaḥ | sāmānyākārasya "nirūpasye"(221.8)ti ca vyācakṣāṇo 'līkarūpatām apohasyābhipraiti | "tadrūpasya" (221.9) avṛkṣavyāvṛttirūpasya vicārato 'sadrūpasya "vikalpapratibimbakasya" (221.9) iti | vikalpākārād bhedena pratyetum aśakyatvāt pratibimbasyeva pratibimbakasyāpohasya athavā anayā vacanabhaṅgyā buddhayākāro 'pi tathādhyasto 'poho vācya iti darśitam anena | kathaṃ tasya sāmānyātmatvavyvasthety āha — "yasmād" i(221.10)ti | "anuyāyitayā" (221.11)dhyavasitasyety antaroktam anuvartate | evaṃvidhasyāpi kiṃ na vikalpātmatā | tathā ca jñānaṃ kiṃ na rūpaṃ liṅgasyety āha — "tathātve" "ca" (221.11) iti | "tathātve" (221.11) anuyāyitve | "vikalparūpātmatā" (221.12) vikalpasvalakṣaṇātmatā | "prakṛtāyāṃ" (221.17) prastutāyām | "rūpam abhidhīyate" (221.17) evaṃvidhaṃ liṅgasya rūpam ity abhidhīyate | "pratyayāt" (221.21) saṃpratyayāt |
407,ii (HBṬĀ_407,ii)
paramatāpekṣayā "pramātur" i(221.28)ty uktam | tathā "saṃyogasamavāyādīnām" (222.1) iti, "ālokamanaskārādīnām" (222.2) iti, vastuvṛttyapekṣayoktam | "na hi teṣv asatsv" i(222.2)ti bruvato 'yaṃ bhāvo yadi tatra sādhyaṃ na bhavet tadā tadavyabhicārivastudarśanapranāḍikayā tatra jñānam eva na bhavet | yadi ca liṅge dhūmādau mahattvādisamavāyo na syāt, yadi ca tasyendriyeṇa saṃyogo na bhavet, tadā tadviṣayaṃ pratyakṣam eva na bhavet | asati ca tasmin na liṅgini vijñānam utpadyeta tathālokā bhāve 'pi tathaiva liṅgijñānānutpattir jñātavyā | tathāsati manaskāre 'sati | manaskārasādguṇya iti boddhavyam | pūrvavālliṅgijñānānutpattiś ca | "niścayo 'pī"ty eva pāṭhaḥ yatra pustake <408> "niścayo hī"(222.9)ti pāṭhaḥ | tatra hiśabdo 'piśabdasya vārthe draṣṭavyaḥ | "tadviśeṣatvāt" (222.10) jñānaviśeṣatvāt | "asya" (222.11) niścayasya |
408,i (HBṬĀ_408,i)
"sapakṣe bhāvena" (222.19) kiṃ bhūtenety āha — "vipakṣe" (222.19) iti | "sarvatra" vipakṣe yo "'bhāvaḥ" tad"viśiṣṭena" (222.21) kiṃ bhūtena sarvatra vipakṣe yo 'bhāvenety āha — "sapakṣa" (222.20) iti | "tādātmyatadutpattī lakṣaṇe" nimitte yasya "bhāvasya" sa tathā "tadviśiṣṭena" (222.21) | nanu ca darśanādarśananibandhanau sapakṣāsapakṣayor bhāvābhāvāv apy anyonyaviśiṣṭāv eva tat ko 'tiśayo 'nenokta ity āśaṅkyāha — "etad uktaṃ bhavatī"(222.22)ti | pratibandhasādhakapramāṇavṛttyā "niścitau" (222.23) na tu darśanādarśanābhyām ity arthāt | "tathāvidhāv" i(223.6)ti vyāptimāntāv ity arthaḥ |
408,ii (HBṬĀ_408,ii)
"tādātmyatadutpattisādhanaviṣayaṃ" (223.10) tādātmyatadutpattisiddhiviṣayam | "tayor eva" (223.19) bhāvābhāvayor eva | "ākṣipyate" (223.20) prakāśyate | utpattyatirekiṇyāḥ sattāyā anutpatter "yā" "sattā utpatti"(223.19)r iti vyācaṣṭe | "abhāvalakṣaṇasya" (223.29) pratiyogyapekṣayā tadviviktapadārthalakṣaṇasya paramatāśrayaṇena caivam abhidhānam "siddhyanti" (224.1) vyavahārayogyatām upayānti | "sarvasya" (224.1) iti puṃsaḥ | tathā ca ayatnasiddhaḥ sarvaḥ sarvadarśīty āśayaḥ | "naivam i(228.1)tīdam" iti sambandhyate | liṅgasya prakṛtatvāt "jñāpakasya" (224.13) ity āha | "ācāryeṇa" (224.21) ity ācāryadignāgena | sūtrakārīyaniścitagrahaṇasāphalyam upavarṇayatāvārtikakṛtāsvānumatir atra darśitaivety abhiprāyeṇa ācāryavacanam iva kṛtvā iha "asmābhiś ca" (224.21) ityādi |
408,iii (HBṬĀ_408,iii^1) (HBṬĀ_408,iii^2_409,i)
"tathābhāvo" (225.3) vyāptyānvayaḥ | sarvatra tadabhāve avaśyam abhāvo neti pūrvakam anuvartanīyam | "tasmād yata" (225.9) ityādikas tu mūlasyādigrantho anena subodhatvān na vyākhyātaḥ | ayaṃ tv asyārtho 'vaseyo "yata evaṃ tasmād" (224.20) yataḥ pramāṇād anayor bhāvābhāvayor bhavati niścayas tadadhīnatā tayor bhāvābhāvayoḥ sattā vyavasthety asyārthasya jñāpanārthaṃ niścitavacanaṃ kṛtam iti | ācāryadignāgakṛtaniścitagrahaṇārthe bhūyaḥ saṃhriyamāṇevartikakāreṇa katham asmābhir ity ucyata ity āśaṃkyāha — "asmābhir" i(225.9)ti | "ācāryakṛte" (225.9) sūtrakārācāryakṛte | "niścitagrahaṇe" (225.9)" asmākam abhimatatvād" i(225.10)ti vacanena caivam ācāryasyābhiprāyaṃ darśayati | tac ced asmākam abhimatam eva tadāsmābhir evoktam iti | evaṃ tāvad anena vyākhyātaṃ lakṣyate punar ayam asyārthaḥ — <409> etad arthaṃ sūtrakāreṇapramāṇasamuccaye — mayā ca viniścayādau niścitagrahaṇaṃ kṛtam ity abhipretyācāryavārtikakāreṇāvābhyām ity asminn arthe "'smābhir" ity abhidhāyīti | dvayor arthayor bahuvacanaṃ kena vacaneneti "asmadordvayoś ca" ity aneneti brūma iti |
409,i
"ato 'pi nyāyāt" iti pāṭhoḥ "ata eva nyāyāt" (225.12) iti tu pramādapāṭhaḥ | "pratipannatvāt" (225.15) jñānasyeti prakaraṇāt | "trairūpyāt jñānaṃ" (225...) "rūpāntaraṃ na bhavatī"ty anuvartate |
409,ii (HBṬĀ_409,ii)
"sapakṣe bhāva ucyata" (226...) ity anena ca sādhye saty eva bhāvo lakṣitas tathā "abhāvo 'sapakṣa" (226.1) ity anena asati sādhye abhāva eva vivakṣitaḥ | "vyāvṛttikṛtaṃ bhedam upādāya" (226.9) iti tatrābhāvavyāvṛttyā bhāvo vyavasthāpyate | tatra bhāvayāvṛttyābhāva iti | "paramārthato bhedo nāsti" (226.10) iti bruvatoyaṃ bhāvaḥ tasmin saty eva bhāvo bhavitṛtvaṃ tadabhāvo cābhāva evābhavitṛtvaṃ evam eva hetoḥ svagata evāyaṃ dharmo 'ta eva yatrānvayas tatra vyatireka iti svabhāvahetusādhyam etad avatiṣṭhate | na tv arthāpattigamyam iti | nanu ca yady anayoḥ parasparāntarbhāvo na bhavet tarhi katham ekaṃ vākyam ubhayaṃ gamayet | tathā caitat pūrvoktaṃ kiṃ ... rhīti |
409,iii (HBṬĀ_409,iii)
"bhinnalakṣaṇam eva" (226.15) vyāvṛttito bhinnasvabhāvam eva santaṃ tataś ca bhinnatvāt anayor liṅgarūpatvāc ca pṛthagavayavāntaratvaṃ yuktam iti bhāvaḥ | yady ekaḥ svabhā...yaduktapūrvaṃ tadavastham evety āha "paraspara" (226.16) ityādi | "ekavākyāt" (226.16) ekavākyārtharūpatvāt ekavākyaprakāśyarū...sapakṣavipakṣayor bhāvābhāvayor aparasparākṣepād iti siddhāntavādinābhihitaṃ kim anena tadapratividhāyakena "na tv" i(226.17)tyādinoktena ity āśaṅkya pūrvapakṣavādimata eva ...darśayitum āha — "ayam abhiprāya" (226.17) iti | tadabhāvo 'bhāvo gamyate anyathā tadarthaivāsyā vākyasya na syād ityā...ta iti vartate | "pratibandhaś ca" (226.22) pratibaddhatvañ ca hetor ity arthāt | "tādātmyatadutpattibhyāṃ" (225.22) tādātmyena tadutpattyā vā | "tadbhāve bhāvarūpa eve"(226.23)ti vicārata etad avatiṣṭhate | yata ity abhiprāyeṇoktaṃ ekavākyeneti pīno devadatta ityādinā "tata evaikavākyāntarabhāvād" i(227.17)ti
<410>
410,i (HBṬĀ_410,i)
kadācit ...pādanakāle dṛṣṭād ity abhiprāyeṇoktam — "ekavākyārthānapekṣāve"(227.18)kavākyārthāvatavantāv ity arthaḥ | "tadantarbhāvamātreṇa" (227.18) ekavākyārthāntarbhāvamātreṇa niyamavadvākyavyapakṣeyā kadācid dṛṣṭena tadantarbhāvāt | ekarūpāntarar bhāvāt tu "dvitīyagati"(227.27)r neti vartate | "bhinnarūpāv eve"(228.6)ti yathā tayā ka...ta tathā bhinnarūpāv eveti |
410,ii (HBṬĀ_410,ii)
"tataḥ" (228.19) śāstrāt | sarvadā cātra "jñāna"(228.15)grahaṇaṃ jñātatvopalakṣaṇaṃ jñātavyam | jñānaśabdena asyaiva vivakṣitvāt | etac ca purastād upadarśitam eva | syād etat ye tāvat jñātatvaśabdena jñānam evābhidadhate te santūktayā nītyā nirākṛtāḥ | ye tu jñānakarmatvaṃ jñātatvaṃ ...nirākriyante ity āśaṅkāyām āha "tad ayam atra" (228.20) ityādi | "tadapekṣo 'pi" (228.25) jñānāpekṣo 'pi | prakaraṇam upasaṃharann āha — "tad evam" i(228.28)ti | trīṇi pakṣadharmānvayavyatirekātmakāni lakṣaṇāni yasya sa tathokta iti sarvam avadātam |
410,iii (HBṬĀ_410,iii^1) (HBṬĀ_410,iii^2)
ācāryaśrīdharmakīrtiviracitasyāsyahetubindusaṃ...tha tattvaprakāśikāṃ ṭīkāṃ paṭīyasīm īdṛśīṃ parārtham uddiśya praṇayatā niyataṃ mayāpi kim api puṇyaṃ upārjitaṃ tad apy ahaṃ parārtham upanayām iti manvāno 'nekajanmābhyastakṛpāyogāt sātmībhūtaparārthakaraṇo 'yaṃ bhadantadharmākaradatta "imam" (229.1) ityādi pariṇāmanāślokenāha | asyāyaṃ samudāyārthaḥ "munīśarādddhāntanayapradīpam" (229.2)" vivṛtya yat puṇyam upārjitaṃ tat jagato viśuddhiṃ vidheyāt" (229.3) iti | kāyavāṅmanomaunayogān munayaḥ pratyekabuddhādayas teṣāṃ īśaḥ śāstā buddho bhagavān savāsanakleśaparihāṇiyogenātabhyas tasya prakarṣaprāptayā tāyitvāt tasya nayo nītiḥ pravacanaṃ tasya rāddhāntaḥ siddhāntas tasya ...kṣaṇikāḥ sarvasaṃskārā ityādi pravacanārthasyānena yathāvatprakāśanāt "ku"tsitaḥ pramāṇānupapannārthaprakāśanāt "tarko" nyāyadarśanādir iti tathā | aśeṣaś cāsau sa ceti tathā | tasya "mārgaḥ" (229.1) panthāḥ siddhānta ity arthaḥ | kṣataḥ khaṇḍitaḥ tadvairūpyāpādanād aśeṣaḥ kutarkamārgo yena sa tathā | taṃ "vivṛtya" vyākhyāya ...rthāt | "tat puṇyaṃ" (229.3) kartṛ "viśuddhiṃ" (229.3) vimalacittasaṃtati "parāṃ" (229.4) prakṛṣṭāṃ sarvāvaraṇaprahāṇād iti sarvam anavadyam iti |
<411>
411,i (HBṬĀ_411,i)
dāridryaduḥkhād abhiyogamātrād viśuddhabuddher virahād abodhāt |
nāstīha sūktaṃ mama yat punaḥ syāt gurorjitāreḥsa khalu prasādaḥ ||
kutūhalenaiva yadṛcchayā vā mātsaryato doṣajighṛkṣayā vā |
...svata eva rūpaṃ vijñāsyate 'syeti na varṇayāmaḥ ||
kṛto 'yamarcaṭāloko nibandho bālabāndhavaḥ |
yatra mūrtir ivādarśe dṛśyate svaparasthitiḥ ||
parārtham uddiśya yathārthamarcaṭaṃvivṛṇya puṇyaṃ yadupārjitaṃ mayā |
nihantu tenāvaraṇāni vidviṣo janontarāyeṇa vinaiva sarvathā ||
samāptaś cā ... nibandhaḥ ||
kṛtir iyaṃ paṇḍitadurvekamiśrasyeti |