1
<pratyakṣa>
1.1 (NB_1.1_1.6)
samyagjñānapūrvikā sarvapuruṣārthasiddhir iti tad vyutpādyate ।
1.2
dvividhaṃ samyagjñānam ।
1.3
pratyakṣam, anumānaṃ ceti ।
1.4
tatra pratyakṣaṃ kalpanāpoḍham abhrāntam ।
1.5
abhilāpasaṃsargayogyapratibhāsapratītiḥ kalpanā ।
1.6
tayā rahitaṃ timirāśubhramaṇanauyānasambhramādyanāhitavibhramaṃ jñānaṃ pratyakṣam ।
1.7 (NB_1.7_1.21)
tac caturvidham ।
1.8
indriyajñānam ।
1.9
svaviṣayānantaraviṣayasahakāriṇendriyajñānena samanantarapratyayena janitaṃ tan manovijñānam ।
1.10
sarvacittacaittānām ātmasaṃvedanam ।
1.11
bhūtārthabhāvanāprakarṣaparyantajaṃ yogijñānaṃ ceti ।
1.12
tasya viṣayaḥ svalakṣaṇam ।
1.13
yasyārthasya sannidhānāsannidhānābhyāṃ jñānapratibhāsabhedas tatsvalakṣaṇam ।
1.14
tad eva paramārthasat ।
1.15
arthakriyāsāmarthyalakṣaṇatvād vastunaḥ ।
1.16
anyat sāmānyalakṣaṇam ।
1.17
so 'numānasya viṣayaḥ ।
1.18
tad eva ca pratyakṣaṃ jñānaṃ pramāṇaphalam ।
1.19
arthapratītirūpatvāt ।
1.20
arthasārūpyam asya pramāṇam ।
1.21
tadvaśād arthapratītisiddher iti ।
2
<svārthānumāna>
2.1 (NB_2.1_2.7)
anumānaṃ dvidhā ।
2.2
svārthaṃ parārthaṃ ca ।
2.3
tatra svārthaṃ trirūpāl liṅgād yad anumeye jñānaṃ tad anumānam ।
2.4
pramāṇalakṣaṇavyavasthātrāpi pūrvavat ।
2.5
trairūpyaṃ punar liṅgasyānumeye sattvam eva, sapakṣa eva sattvam, asapakṣe cāsattvam eva niścitam ।
2.6
anumeyo 'tra jijñāsitaviśeṣo dharmī ।
2.7
sādhyadharmasāmānyena samāno 'rthaḥ sapakṣaḥ ।
2.8 (NB_2.8_2.13)
na sapakṣo 'sapakṣaḥ ।
2.9
tato 'nyas tadviruddhas tadabhāvaś ceti ।
2.10
trirūpāṇi ca trīṇy eva liṅgāni ।
2.11
anupalabdhiḥ svabhāvaḥ kāryaṃ ceti ।
2.12
tatrānupalabdhir yathā — na pradeśaviśeṣe kvacid ghaṭaḥ, upalabdhilakṣaṇaprāptasyānupalabdher iti ।
2.13
upalabdhilakṣaṇaprāptir upalambhapratyayāntarasākalyaṃ svabhāvaviśeṣaś ca ।
2.14 (NB_2.14_2.19)
yaḥ svabhāvaḥ satsv anyeṣūpalambhapratyayeṣu san pratyakṣa eva bhavati, sa svabhāvaviśeṣaḥ ।
2.15
svabhāvaḥ svasattāmātraprabhāvini sādhyadharme hetuḥ ।
2.16
yathā — vṛkṣo 'yaṃ śiṃśapātvād iti ।
2.17
kāryaṃ yathā — vahnir atra dhūmād iti ।
2.18
atra dvau vastusādhanau । ekaḥ pratiṣedhahetuḥ ।
2.19
svabhāvapratibandhe hi saty artho 'rthaṃ gamayet ।
2.20 (NB_2.20_2.25)
tadapratibaddhasya tadavyabhicāraniyamābhāvāt ।
2.21
sa ca pratibandhaḥ sādhye 'rthe liṅgasya ।
2.22
vastutas tādātmyāt tadutpatteś ca ।
2.23
atatsvabhāvasyātadutpatteś ca tatrāpratibaddhasvabhāvatvāt ।
2.24
te ca tādātmyatadutpattī svabhāvakāryayor eveti tābhyām eva vastusiddhiḥ ।
2.25
pratiṣedhasiddhir api yathoktāyā evānupalabdheḥ ।
2.26 (NB_2.26_2.30)
sati vastuni tasyā asambhavāt ।
2.27
anyathā cānupalabdhilakṣaṇaprāpteṣu deśakālasvabhāvaviprakṛṣṭeṣv artheṣv ātmapratyakṣanivṛtter abhāvaniścayābhāvāt ।
2.28
amūḍhasmṛtisaṃskārasyātītasya vartamānasya ca pratipattṛpratyakṣasya nivṛttir abhāvavyavahāraprasādhanī ।
2.29
tasyā evābhāvaniścayāt ।
2.30
sā ca prayogabhedād ekādaśaprakārā ।
2.31 (NB_2.31_2.34)
svabhāvānupalabdhir yathā — nātra dhūma upalabdhilakṣaṇaprāptasyānupalabdher iti ।
2.32
kāryānupalabdhir yathā — nātrāpratibaddhasāmarthyāni dhūmakāraṇāni santi, dhūmābhāvād iti ।
2.33
vyāpakānupalabdhir yathā — nātra śiṃśapā, vṛkṣābhāvād iti ।
2.34
svabhāvaviruddhopalabdhir yathā — nātra śītasparśo vahner iti ।
2.35 (NB_2.35_2.38)
viruddhakāryopalabdhir yathā — nātra śītasparśo dhūmād iti ।
2.36
viruddhavyāptopalabdhir yathā — na dhruvabhāvī bhūtasyāpi bhāvasya vināśaḥ, hetvantarāpekṣaṇād iti ।
2.37
kāryaviruddhopalabdhir yathā — nehāpratibaddhasāmarthyāni śītakāraṇāni santi, vahner iti ।
2.38
vyāpakaviruddhopalabdhir yathā — nātra tuṣārasparśo vahner iti ।
2.39 (NB_2.39_2.42)
kāraṇānupalabdhir yathā — nātra dhūmo vahnyabhāvād iti ।
2.40
kāraṇaviruddhopalabdhir yathā — nāsya romaharṣādiviśeṣāḥ, sannihitadahanaviśeṣatvād iti ।
2.41
kāraṇaviruddhakāryopalabdhir yathā — na romaharṣādiviśeṣayuktapuruṣavān ayaṃ pradeśaḥ, dhūmād iti ।
2.42
ime sarve kāryānupalabdhyādayo daśānupalabdhiprayogāḥ svabhāvānupalabdhau saṃgraham upayānti ।
2.43 (NB_2.43_2.48)
pāramparyeṇārthāntaravidhipratiṣedhābhyāṃ prayogabhede 'pi ।
2.44
prayogadarśanābhyāsāt svayam apy evaṃ vyavacchedapratītir bhavati svārthe 'py anumāne 'syāḥ prayoganirdeśaḥ ।
2.45
sarvatra cāsyām abhāvavyavahārasādhanyām anupalabdhau yeṣāṃ svabhāvaviruddhādīnām upalabdhyā kāraṇādīnām anupalabdhyā ca pratiṣedha uktas teṣām upalabdhilakṣaṇaprāptānām evopalabdhiś ca veditavyā ।
2.46
anyeṣāṃ virodhakāryakāraṇabhāvāsiddheḥ ।
2.47
viprakṛṣṭaviṣayā punar anupalabdhiḥ pratyakṣānumānanivṛttilakṣaṇā saṃśayahetuḥ ।
2.48
pramāṇanivṛttāv apy arthābhāvāsiddher iti ।
3
3.1 (NB_3.1_3.8)
trirūpaliṅgākhyānaṃ parārtham anumānam ।
3.2
kāraṇe kāryopacārāt ।
3.3
tad dvividham ।
3.4
prayogabhedāt ।
3.5
sādharmyavad vaidharmyavac ca ।
3.6
nānāyor arthataḥ kaścid bhedaḥ ।
3.7
anyatra prayogabhedāt ।
3.8
tatra sādharmyavatprayogaḥ — yad upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ san nopalabhyate so 'sadvyavahāraviṣayaḥ siddhaḥ । yathā — anyo dṛṣṭaḥ kaścid śaśaviṣāṇādiḥ । nopalabhyate ca kvacit pradeśaviśeṣe upalabdhilakṣaṇaprāpto ghaṭa ity anupalabdhiprayogaḥ ।
3.9 (NB_3.9_3.12)
tathā svabhāvahetoḥ prayogaḥ — yat sat tat sarvam anityam, yathā ghaṭādir iti śuddhasya svabhāvahetoḥ prayogaḥ ।
3.10
yad utpattimat tad anityam iti svabhāvabhūtadharmabhedena svabhāvasya prayogaḥ ।
3.11
yat kṛtakaṃ tad anityam ity upādhibhedena ।
3.12
apekṣitaparavyāpāro hi bhāvaḥ svabhāvaniṣpattau kṛtaka iti ।
3.13 (NB_3.13_3.18)
evaṃ prayatnāntarīyaka-pratyayabhedabheditvādayo 'pi draṣṭavyāḥ ।
3.14
sann utpattimān kṛtako vā śabda iti pakṣadharmopadarśanam ।
3.15
sarva ete sādhanadharmā yathāsvaṃ pramāṇaiḥ siddhasādhanadharmamātrānubandhe eva sādhyadharme 'vagantavyāḥ ।
3.16
tasyaiva tatsvabhāvatvāt ।
3.17
svabhāvasya ca hetutvāt ।
3.18
vastutas tayos tādātmyam ।
3.19 (NB_3.19_3.23)
tanniṣpattāv aniṣpannasya tatsvabhāvatvābhāvāt ।
3.20
vyabhicārasambhavāc ca ।
3.21
kāryahetoḥ prayogaḥ — yatra dhūmas tatrāgniḥ । yathā mahānasādau । asti ceha dhūma iti ।
3.22
ihāpi siddhe eva kāryakāraṇabhāve kāraṇe sādhye kāryahetur vaktavyaḥ ।
3.23
vaidharmyavataḥ prayogaḥ — yat sad upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ tad upalabhyata eva । yathā nīlādiviśeṣaḥ । na caivam ihopalabdhilakṣaṇaprāptasya sata upalabdhir ghaṭasyety anupalabdhiprayogaḥ ।
3.24 (NB_3.24_3.31)
asaty anityatve, nāsti sattvam utpattimattvaṃ kṛtakatvaṃ vā । saṃś ca śabda utpattimān kṛtako veti svabhāvahetoḥ prayogaḥ ।
3.25
asaty agnau na bhavaty eva dhūmaḥ । atra cāsti dhūma iti kāryahetoḥ prayogaḥ ।
3.26
sādharmyeṇāpi hi prayoge 'rthād vaidharmyagatir iti ।
3.27
asati tasmin sādhyena hetor anvayābhāvāt ।
3.28
tathā vaidharmyeṇāpy anvayagatiḥ ।
3.29
asati tasmin sādhyābhāve hetvabhāvasyāsiddheḥ ।
3.30
na hi svabhāvapratibandhe 'saty ekasya nivṛttāv aparasya niyamena nivṛttiḥ ।
3.31
sa ca dviprakāraḥ — sarvasya tādātmyalakṣaṇastadutpattilakṣaṇaś cety uktam ।
3.32 (NB_3.32)
tena hi nivṛttiṃ kathayatā pratibandho darśanīyaḥ । tasmāt nivṛttivacanam ākṣiptapratibandhopadarśanam eva bhavati । yac ca pratibandhopadarśanaṃ tad evānvayavacanam ity ekenāpi vākyenānvayamukhena vyatirekamukhena vā prayuktena sapakṣāsapakṣayor liṅgasya sadasattvakhyāpanaṃ kṛtaṃ bhavatīti nāvaśyaṃ vākyadvayaprayogaḥ ।
3.33 (NB_3.33_3.35)
anupalabdhāv api — yat sad upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ tad upalabhyata evety ukte, anupalabhyamānaṃ tādṛśam asad iti pratīter anvayasiddhiḥ ।
3.34
dvayor apy anayoḥ prayogayor nāvaśyaṃ pakṣanirdeśaḥ ।
3.35
yasmāt sādharmyavatprayoge 'pi yad upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ san nopalabhyate, so 'sadvyavahāraviṣayaḥ । nopalabhyate cātropalabdhilakṣaṇaprāpto ghaṭa ity ukte sāmarthyād eva neha ghaṭa iti bhavati ।
3.36 (NB_3.36_3.39)
tathā vaidharmyavatprayoge 'pi — yaḥ sadvyavahāraviṣaya upalabdhilakṣaṇaprāptaḥ sa upalabhyata eva । na tathātra tādṛśo ghaṭa upalabhyate — ity ukte sāmarthyād eva neha sadvyavahāraviṣaya iti bhavati ।
3.37
kīdṛśaḥ punaḥ pakṣa iti nirdeśyaḥ?
3.38
svarūpeṇaiva svayam iṣṭo 'nirākṛtaḥ pakṣa iti ।
3.39
svarūpeṇeti sādhyatveneṣṭaḥ ।
3.40 (NB_3.40_3.44)
svarūpeṇaiveti sādhyatvenaiveṣṭo na sādhanatvenāpi ।
3.41
yathā śabdasyānityatve sādhye cākṣuṣatvaṃ hetuḥ, śabde 'siddhatvāt sādhyaṃ bhavatīti na punas tad iha sādhyatvenaiveṣṭam, sādhanatvenāpy abhidhānāt ।
3.42
svayam iti vādinā ।
3.43
yas tadā sādhanam āha ।
3.44
etena yady api kvacic chāstre sthitaḥ sādhanam āha, tacchāstrakāreṇa tasmin dharmiṇy anekadharmābhyupagame 'pi yas tadā tena vādinā dharmaḥ svayaṃ sādhayitum iṣṭaḥ sa eva sādhyo netara ity uktaṃ bhavati ।
3.45 (NB_3.45_3.47)
iṣṭa iti yatrārthe vivādena sādhanam upanyastaṃ tasya siddhim icchatā so 'nukto 'pi vacanena sādhyo bhavati ।
3.46
tadadhikaraṇatvād vivādasya ।
3.47
yathā parārthāś cakṣurādayaḥ saṅghātatvāc chayanāsanādyaṅgavad iti । atrātmārthā ity anuktāv apy ātmārthataiva sādhyā । tena noktamātram eva sādhyam — ity uktaṃ bhavati ।
3.48 (NB_3.48_3.52)
anirākṛta iti — etallakṣaṇayoge 'pi yaḥ sādhayitum iṣṭo 'py arthaḥ pratyakṣānumānapratītisvavacanair nirākriyate, na sa pakṣa iti pradarśanārtham ।
3.49
tatra pratyakṣanirākṛto yathā — aśrāvaṇaḥ śabda iti ।
3.50
anumānanirākṛto yathā — nityaḥ śabda iti ।
3.51
pratītinirākṛto yathā — acandraḥ śaśīti ।
3.52
svavacananirākṛto yathā — nānumānaṃ pramāṇam iti ।
3.53 (NB_3.53_3.55)
iti catvāraḥ pakṣābhāsā nirākṛtā bhavanti ।
3.54
evaṃ siddhasya asiddhasyāpi sādhanatvenābhimatasya, svayaṃ vādinā tadā sādhayitum aniṣṭasya, uktamātrasya, nirākṛtasya ca viparyayeṇa sādhya iti । tenaiva svarūpeṇābhimato vādina iṣṭo 'nirākṛtaḥ pakṣa iti pakṣalakṣaṇam anavadyaṃ darśitaṃ bhavati ।
3.55
trirūpaliṅgākhyānaṃ parārthānumānam ity uktam । tatra trayāṇāṃ rūpāṇām ekasyāpi rūpasyānuktau sādhanābhāsaḥ ।
3.56 (NB_3.56_3.59)
uktāv apy asiddhau sandehe vā pratipādyapratipādakayoḥ ।
3.57
ekasya rūpasya dharmisambandhasyāsiddhau sandehe vāsiddho hetvābhāsaḥ ।
3.58
yathā — “anityaḥ śabdaḥ” iti sādhye cākṣuṣatvam ubhayāsiddham ।
3.59
“cetanās taravaḥ” iti sādhye sarvatvagapaharaṇe maraṇaṃ prativādyasiddham, vijñānendriyāyur nirodhalakṣaṇasya maraṇasyānenābhyupagamāt, tasya ca taruṣv asambhavāt ।
3.60 (NB_3.60_3.64)
“acetanāḥ sukhādayaḥ” iti sādhye utpattimattvam, anityatvaṃ vā sāṃkhyasya svayaṃ vādino 'siddham ।
3.61
tathā svayaṃ tadāśrayaṇasya vā sandehe 'siddhiḥ ।
3.62
yathā bāṣpādibhāvena sandihyamāno bhūtasaṅghāto 'gnisiddhāv upadiśyamānaḥ sandigdhāsiddhaḥ ।
3.63
yatheha nikuñje mayūraḥ kekāyitād iti ।
3.64
tadāpātadeśabhrame ।
3.65 (NB_3.65_3.68)
dharmyasiddhāv apy asiddhaḥ — yathā sarvagata ātmeti sādhye sarvatropalabhyamānaguṇatvam ।
3.66
tathaikasya rūpasyāsapakṣe 'sattvasyāsiddhāv anaikāntiko hetvābhāsaḥ ।
3.67
yathā śabdasyānityatvādike dharme sādhye prameyatvādiko dharmaḥ sapakṣavipakṣayoḥ sarvatraikadeśe vā vartamānaḥ ।
3.68
tathā — asyaiva rūpasya sandehe 'py anaikāntika eva ।
3.69 (NB_3.69_3.71)
yathāsarvajñaḥ kaścid vivakṣitaḥ puruṣo rāgādimān veti sādhye vaktṛtvādiko dharmaḥ sandigdhavipakṣavyāvṛttikaḥ ।
3.70
“sarvajño vaktā nopalabhyate” ity evamprakārasyānupalambhasyādṛśyātmaviṣayatvena sandehahetutvāt । tato 'sarvajñaviparyayād vaktṛtvāder vyāvṛttiḥ sandigdhā ।
3.71
vaktṛtvasarvajñatvayor virodhābhāvāc ca yaḥ sarvajñaḥ sa vaktā na bhavatīty adarśane 'pi vyatireko na sidhyati, sandehāt ।
3.72 (NB_3.72_3.78)
dvividho hi padārthānāṃ virodhaḥ ।
3.73
avikalakāraṇasya bhavato 'nyabhāve 'bhāvād virodhagatiḥ ।
3.74
śītoṣṇasparśavat ।
3.75
parasparaparihārasthitalakṣaṇatayā vā bhāvābhāvavat ।
3.76
sa ca dvividho 'pi virodho vaktṛtvasarvajñatvayor na sambhavati ।
3.77
na cāviruddhavidher anupalabdhāv apy abhāvagatiḥ ।
3.78
rāgādīnāṃ vacanādeś ca kāryakāraṇabhāvāsiddheḥ ।
3.79 (NB_3.79_3.84)
arthāntarasya cākāraṇasya nivṛttau na vacanāder nivṛttiḥ ।
3.80
iti sandigdhavyatireko 'naikāntiko vacanādiḥ ।
3.81
dvayo rūpayor viparyayasiddhau viruddhaḥ ।
3.82
kayor dvayoḥ?
3.83
sapakṣe sattvasya, asapakṣe cāsattvasya । yathā kṛtakatvaṃ prayatnānantarīyakatvaṃ ca nityatve sādhye viruddho hetvābhāsaḥ ।
3.84
anayoḥ sapakṣe 'sattvam, asapakṣe ca sattvam iti viparyayasiddhiḥ ।
3.85 (NB_3.85_3.91)
etau ca sādhyaviparyayasādhanād viruddhau ।
3.86
nanu ca tṛtīyo 'pīṣṭavighātakṛd viruddhaḥ ।
3.87
yathā parārthāś cakṣurādayaḥ saṅghātatvāc chayanāsanādyaṅgavad iti ।
3.88
tadiṣṭāsaṃhatapārārthyaviparyayasādhanād viruddhaḥ ।
3.89
sa iha kasmān noktaḥ?
3.90
anayor evāntarbhāvāt ।
3.91
na hy ayam ābhyāṃ sādhyaviparyayasādhanatvena bhidyate ।
3.92 (NB_3.92_3.96)
na hīṣṭoktayoḥ sādhyatvena kaścid viśeṣa iti ।
3.93
dvayo rūpayor ekasyāsiddhāv aparasya ca sandehe 'naikāntikaḥ ।
3.94
yathā vītarāgaḥ kaścit sarvajño vā, vaktṛtvād iti । vyatireko 'trāsiddhaḥ । sandigdho 'nvayaḥ ।
3.95
sarvajñavītarāgayor viprakarṣād vacanādes tatra sattvam asattvaṃ vā sandigdham ।
3.96
anayor eva dvayo rūpayoḥ sandehe 'naikāntikaḥ ।
3.97 (NB_3.97_3.102)
yathā sātmakaṃ jīvaccharīraṃ prāṇādimattvād iti ।
3.98
na hi sātmakanirātmakābhyām anyo rāśir asti yatrāyaṃ prāṇādir varteta ।
3.99
ātmano vṛttivyavacchedābhyāṃ sarvasaṃgrahāt ।
3.100
nāpy anayor ekatra vṛttiniścayaḥ ।
3.101
sātmakatvenānātmakatvena vā prasiddhe prāṇāder asiddheḥ ।
3.102
tasmāj jīvaccharīrasambandhī prāṇādiḥ sātmakād anātmakāc ca sarvasmād vyāvṛttatvenāsiddhes tābhyāṃ na vyatiricyate ।
3.103 (NB_3.103_3.108)
na tatrānveti ।
3.104
ekātmany apy asiddheḥ ।
3.105
nāpi sātmakād anātmakāc ca tasyānvayavyatirekayor abhāvaniścayaḥ ।
3.106
ekābhāvaniścayasyāparabhāvaniścayanāntarīyakatvāt ।
3.107
anvayavyatirekayor anyonyavyavacchedarūpatvāt, tata evānvayavyatirekayoḥ sandehād anaikāntikaḥ ।
3.108
sādhyetarayor ato niścayābhāvāt ।
3.109 (NB_3.109_3.112)
evam eṣāṃ trayāṇāṃ rūpāṇām ekaikasya dvayor dvayor vā rūpayor asiddhau sandehe vā yathāyogam asiddhaviruddhānaikāntikās trayo hetvābhāsāḥ ।
3.110
viruddhāvyabhicāry api saṃśayahetur uktaḥ । sa iha kasmān noktaḥ?
3.111
anumānaviṣaye 'sambhavāt ।
3.112
na hi sambhavo 'sti kāryasvabhāvayor uktalakṣaṇayor anupalambhasya ca viruddhatāyāḥ ।
3.113 (NB_3.113_3.117)
na cānyo 'vyabhicārī ।
3.114
tasmād avastudarśanabalapravṛttam āgamāśrayam anumānam āśritya tadarthavicāreṣu viruddhāvyabhicārī sādhanadoṣa uktaḥ ।
3.115
śāstrakārāṇām artheṣu bhrāntyā viparītasvabhāvopasaṃhārasambhavāt ।
3.116
na hy asya sambhavo yathāvasthitavastusthitiṣv ātmakāryānupalambheṣu ।
3.117
tatrodāharaṇam — yat sarvadeśasthitaiḥ svasambandhibhir yugapad abhisambadhyate tat sarvagatam । yathākāśam । abhisambadhyate ca sarvadeśāvasthitaiḥ svasambandhibhir yugapat sāmānyam iti ।
3.118 (NB_3.118_3.121)
tatsambandhisvabhāvamātrānubandhinī taddeśasannihitasvabhāvatā ।
3.119
na hi yo yatra nāsti sa taddeśam ātmanā vyāpnotīti svabhāvahetuprayogaḥ ।
3.120
dvitīyo 'pi prayogaḥ — yad upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ san nopalabhyate na tat tatrāsti । tad yathā — kvacid avidyamāno ghaṭaḥ । nopalabhyate copalabdhilakṣaṇaprāptaṃ sāmānyaṃ vyaktyantarāleṣv iti । ayam anupalambhaḥ svabhāvaś ca parasparaviruddhārthasādhanād ekatra saṃśayaṃ janayataḥ ।
3.121
trirūpo hetur uktaḥ । tāvatā nārthapratītir iti na pṛthag dṛṣṭānto nāma sādhanāvayavaḥ kaścit । tena nāsya lakṣaṇaṃ pṛthag ucyate; gatārthatvāt ।
3.122 (NB_3.122)
hetoḥ sapakṣaḥ eva sattvam asapakṣāc ca sarvato vyāvṛtto rūpam uktam abhedena । punar viśeṣeṇa kāryasvabhāvayor uktalakṣaṇayor janmatanmātrānubandhau darśanīyāv uktau । tac ca darśayatā — yatra dhūmas tatrāgniḥ, asaty agnau na kvacid dhūmo yathā mahānasetarayoḥ । yatra kṛtakatvaṃ tatrānityatvam, anityatvābhāve kṛtakatvāsambhavo yathā ghaṭākāśayor iti darśanīyam । na hy anyathā sapakṣavipakṣayoḥ sadasattve yathoktaprakāre śakye darśayitum । tatkāryatāniyamaḥ kāryaliṅgasya, svabhāvaliṅgasya ca svabhāvena vyāptiḥ । asmiṃścārthe darśite darśita eva dṛṣṭānto bhavati; etāvanmātrarūpatvāt tasyeti ।
3.123 (NB_3.123_3.125)
etenaiva dṛṣṭāntadoṣā api nirastā bhavanti ।
3.124
yathā nityaḥ śabdo 'mūrtatvāt, karmavat paramāṇuvad ghaṭavad iti । ete dṛṣṭāntābhāsāḥ sādhyasādhanadharmobhayavikalāḥ ।
3.125
tathā sandigdhasādhyadharmādayaś ca । yathā — rāgādimān ayaṃ vacanād rathyāpuruṣavat । maraṇadharmāyaṃ puruṣo rāgādimattvād rathyāpuruṣavat । asarvajño 'yaṃ (puruṣo) rāgādimattvād rathyāpuruṣavad iti ।
3.126 (NB_3.126_3.130)
tathānanvayo 'pradarśitānvayaś ca । yathā — yo vaktā sa rāgādimān, iṣṭapuruṣavat । anityaḥ śabdaḥ kṛtakatvād ghaṭavad iti ।
3.127
tathā viparītānvayaḥ — yad anityaṃ tat kṛtakam iti ।
3.128
sādharmyeṇa dṛṣṭāntadoṣāḥ ।
3.129
vaidharmyeṇāpi — paramāṇuvat karmavad ākāśavad iti sādhyādyavyatirekiṇaḥ ।
3.130
tathā sandigdhasādhyavyatirekādayaḥ । yathā — asarvajñāḥ kapilādayo 'nāptā vā avidyamānasarvajñatāptatāliṅgabhūtapramāṇātiśayaśāsanatvād iti । atra vaidharmyodāharaṇam — yaḥ sarvajña āpto vā sa jyotir jñānādikam upadiṣṭavān । yathā — ṛṣabhavardhamānādir iti । tatrāsarvajñatānāptatayoḥ sādhyadharmayoḥ sandigdho vyatirekaḥ ।
3.131 (NB_3.131)
sandigdhasādhanavyatireko yathā — na trayīvidā brāhmaṇena grāhyavacanaḥ kaścid vivakṣitaḥ puruṣo rāgādimattvād iti । atra vaidharmyodāharaṇam — ye grāhyavacanā na te rāgādimantaḥ, tad yathā gautamādayo dharmaśāstrāṇāṃ praṇetāra iti । gautamādibhyo rāgādimattvasya sādhanadharmasya vyāvṛttiḥ sandigdhā ।
3.132 (NB_3.132_3.133)
sandigdhobhayavyatireko yathā — avītarāgāḥ kapilādayaḥ, parigrahāgrahayogād iti । atra vaidharmyeṇodāharaṇam — yo vītarāgo na tasya parigrahāgrahaḥ, yatharṣabhāder iti । ṛṣabhāder avītarāgatvaparigrahāgrahayogayoḥ sādhyasādhanadharmayoḥ sandigdho vyatirekaḥ ।
3.133
avyatireko yathā — avītarāgo 'yaṃ vaktṛtvāt । vaidharmyeṇodāharaṇam — yatrāvītarāgatvaṃ nāsti, na sa vaktā । yathā — upalakhaṇḍa iti । yady apy upalakhaṇḍād ubhayaṃ vyāvṛttaṃ tathāpi sarvo vītarāgo na vakteti vyāptyā vyatirekāsiddher avyatirekaḥ ।
3.134 (NB_3.134_3.140)
apradarśitavyatireko yathā — anityaḥ śabdaḥ kṛtakatvād ākāśavad iti vaidharmyeṇa ।
3.135
viparītavyatireko yathā — yad akṛtakaṃ tan nityaṃ bhavatīti ।
3.136
na hy ebhir dṛṣṭāntābhāsair hetoḥ sāmānyalakṣaṇaṃ sapakṣa eva sattvaṃ vipakṣe ca sarvatrāsattvam eva niścayena śakyaṃ darśayituṃ viśeṣalakṣaṇaṃ vā । tadarthāpattyaiṣāṃ nirāso draṣṭavyaḥ ।
3.137
dūṣaṇā nyūnatādyuktiḥ ।
3.138
ye pūrvaṃ nyūnatādayaḥ sādhanadoṣā uktās teṣām udbhāvanaṃ dūṣaṇam । tena pareṣṭārthasiddhipratibandhāt ।
3.139
dūṣaṇābhāsās tu jātayaḥ ।
3.140
abhūtadoṣodbhāvanāni jātyuttarāṇīti ।
<nyāyabinduprakaraṇaṃ samāptam>