Śaṃkarasvāmin’s Nyāyapraveśakasūtra

<ed_1>

1

<intro>

1,1 (NPS_1,1)

sādhanaṃ dūṣaṇaṃ caiva sābhāsaṃ parasaṃvide /

pratyakṣam anumānaṃ ca sābhāsaṃ tv ātmasaṃvide //

iti śāstrārthasaṃgrahaḥ //

2

<sādhana>

1,4 (NPS_1,4_1,8)

tatra pakṣādivacanāni sādhanam / pakṣahetudṛṣṭāntavacanair hi prāśnikānām apratīto 'rthaḥ pratipādyata iti //

<2.1>

<pakṣa>

1,5

tatra pakṣaḥ prasiddho dharmī prasiddhaviśeṣaṇaviśiṣṭatayā svayaṃ sādhyatvenepsitaḥ / pratyakṣādyaviruddha iti vākyaśeṣaḥ / tadyathā / nityaḥ śabdo 'nityo veti //

<2.2>

<hetu and trairūpra>

1,8

hetus trirūpaḥ / kiṃ punas trairūpyam / pakṣadharmatvaṃ sapakṣe sattvaṃ vipakṣe cāsattvam iti // kaḥ punaḥ sapakṣaḥ / ko vā vipakṣa iti // sādhyadharmasāmānyena samāno 'rthaḥ sapakṣaḥ / tadyathā / anitye śabde sādhye ghaṭādir anityaḥ sapakṣaḥ // vipakṣo yatra sādhyaṃ nāsti / yan nityaḥ tad akṛtakaṃ dṛṣṭaṃ yathākāśam iti / tatra kṛtakatvaṃ prayatnānantarīyakatvaṃ vā sapakṣa evāsti vipakṣe nāsty eva / ity anityādau hetuḥ //

<2.3>

<dṛṣṭānta>

1,15 (NPS_1,15)

dṛṣṭānto dvividhaḥ / sādharmyeṇa vaidharmyeṇa ca // tatra sādharmyeṇa tāvat / yatra hetoḥ sapakṣa <ed_2> evāstitvaṃ khyāpyate / tadyathā / yat kṛtakaṃ tad anityaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭādir iti // vaidharmyeṇāpi / yatra sādhyābhāve hetor abhāva eva kathyate / tadyathā / yan nityaṃ tad akṛtakaṃ dṛṣṭaṃ yathākāśām iti / nityaśabdenātrānityatvasyābhāva ucyate / akṛtakaśabdenāpi kṛtakatvasyābhāvaḥ / yathā bhāvābhāvo 'bhāva iti // uktāḥ pakṣādayaḥ //

<2.4>

<sādhana>

2,7 (NPS_2,7)

eṣāṃ vacanāni parapratyāyanakāle sādhanam / tadyathā / anityaḥ śabda iti pakṣavacanam / kṛtakatvād iti pakṣadharmavacanam / yat kṛtakaṃ tad anityaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭādir iti sapakṣānugamavacanam / yan nityaṃ tad akṛtakaṃ dṛṣṭaṃ yathākāśam iti vyatirekavacanam // etāny eva trayo 'vayavā ity ucyante //

3

<sādhanābhāsa>

<3.1>

<pakṣābhāsa>

2,13 (NPS_2,13_2,17)

sādhayitum iṣṭo 'pi pratyakṣādiviruddhaḥ pakṣābhāsaḥ / tadyathā / (1) pratyakṣaviruddhaḥ, (2) anumānaviruddhaḥ, (3) āgamaviruddhaḥ, (4) lokaviruddhaḥ, (5) svavacanaviruddhaḥ, (6) aprasiddhaviśeṣaṇaḥ, (7) aprasiddhaviśeṣyaḥ, (8) aprasiddhobhayaḥ, (9) prasiddhasaṃbandhaś ceti // tatra —

<examples>

2,17

(1) pratyakṣaviruddho yathā / aśrāvaṇaḥ śabda iti //

(2) anumānaviruddho yathā / nityo ghaṭa iti //

(3) āgamaviruddho yathā / vaiśeṣikasya nityaḥ śabda iti sādhayataḥ //

(4) lokaviruddho yathā / śuci naraśiraḥkapālaṃ prāṇyaṅgatvāc chaṅkhaśuktivad iti //

(5) svavacanaviruddho yathā / mātā me vandhyeti //

(6) aprasiddhaviśeṣaṇo yathā / bauddhasya <ed_3> sāṃkhyaṃ prati vināśī śabda iti //

(7) aprasiddhaviśeṣyo yathā / sāṃkhyasya bauddhaṃ prati cetana ātmeti //

(8) aprasiddhobhayo yathā / vaiśeṣikasya bauddhaṃ prati sukhādisamavāyikāraṇam ātmeti //

(9) prasiddhasaṃbandho yathā / śrāvaṇaḥ śabda iti //

eṣāṃ vacanāni dharmasvarūpanirākaraṇamukhena pratipādanāsaṃbhavataḥ sādhanavaiphalyataś ceti pratijñādoṣāḥ // uktāḥ pakṣābhāsāḥ //

<3.2>

<hetvābhāsa>

3,8,i (NPS_3,8,i_3,10)

asiddhānaikāntikaviruddhā hetvābhāsāḥ //

<3.2.1>

<asiddha>

3,8,ii

tatrāsiddhaś catuḥprakāraḥ / tadyathā / (1) ubhayāsiddhaḥ, (2) anyatarāsiddhaḥ, (3) saṃdigdhāsiddhaḥ, (4) āśrayāsiddhaś ceti // tatra —

<examples>

3,10

(1) śabdānityatve sādhye cākṣuṣatvād ity ubhayāsiddhaḥ //

(2) kṛtakatvād iti śabdābhivyaktivādinaṃ praty anyatarāsiddhaḥ //

(3) bāṣpādibhāvena saṃdihyamāno bhūtasaṃghāto 'gnisiddhāv upadiśyamānaḥ saṃdigdhāsiddhaḥ //

(4) dravyam ākāśaṃ guṇāśrayatvād ity ākāśāsattvavādinaṃ praty āśrayāsiddhaḥ //

<3.2.2>

<anaikāntika>

3,15 (NPS_3,15_3,22)

anaikāntikaḥ ṣaṭprakāraḥ / (1) sādhāraṇaḥ, (2) asādhāraṇaḥ, (3) sapakṣaikadeśavṛttir vipakṣavyāpī, (4) vipakṣaikadeśavṛttiḥ sapakṣavyāpī, (5) ubhayapakṣaikadeśavṛttiḥ, (6) viruddhāvyabhicārī ceti / tatra —

<sādhāraṇa>

3,19

(1) sādhāraṇaḥ śabdaḥ prameyatvān nitya iti / tad dhi nityānityapakṣayoḥ sādhāraṇatvād anaikāntikam / kiṃ ghaṭavat prameyatvād anityaḥ śabda āhosvid ākāśavat prameyatvān nitya iti //

<asādhāraṇa>

3,22

(2) asādhāraṇaḥ śrāvaṇatvān nitya iti / tad dhi nityānitya<ed_4>pakṣābhyāṃ vyāvṛttatvān nityānityavinirmuktasya cānyasyāsaṃbhavāt saṃśayahetuḥ / kiṃbhūtasyāsya śrāvaṇatvam iti //

<sapakṣaikadeśavṛttir vipakṣavyāpī>

4,2 (NPS_4,2)

(3) sapakṣaikadeśavṛttir vipakṣavyāpī yathā / aprayatnānantarīyakaḥ śabdo 'nityatvāt / aprayatnānantarīyakaḥ pakṣaḥ / asya vidyudākāśādiḥ sapakṣaḥ / tatraikadeśe vidyudādau vidyate 'nityatvaṃ nākāśādau / aprayatnānantarīyakaḥ pakṣaḥ / asya ghaṭādir vipakṣaḥ / tatra sarvatra ghaṭādau vidyate 'nityatvam / tasmād etad api vidyudghaṭasādharmyeṇānaikāntikam / kiṃ ghaṭavad anityatvāt prayatnānantarīyakaḥ śabdaḥ āhosvid vidyudādivad anityatvād aprayatnānantarīyaka iti //

<vipakṣaikadeśavṛttiḥ sapakṣavyāpī>

4,10 (NPS_4,10)

(4) vipakṣaikadeśavṛttiḥ sapakṣavyāpī yathā / prayatnānantarīyakaḥ śabdo 'nityatvāt / prayatnānantarīyakaḥ pakṣaḥ / asya ghaṭādiḥ sapakṣaḥ / tatra sarvatra ghaṭādau vidyate 'nityatvam / prayatnānantarīyakaḥ pakṣaḥ / asya vidyudākāśādir vipakṣaḥ / tatraikadeśe vidyudādau vidyate 'nityatvaṃ nākāśādau / tasmād etad api vidyudghaṭasādharmyeṇa pūrvavad anaikāntikam //

<ubhayapakṣaikadeśavṛtti>

4,16 (NPS_4,16)

(5) ubhayapakṣaikadeśavṛttir yathā / nityaḥ śabdo 'mūrtatvād iti / nityaḥ pakṣaḥ / asyākāśaparamāṇvādiḥ sapakṣaḥ / tatraikadeśa ākāśādau vidyate 'mūrtatvaṃ na paramāṇau / nityaḥ pakṣaḥ / asya ghaṭasukhādir vipakṣaḥ / tatrikadeśe sukhādau vidyate 'mūrtatvaṃ na ghaṭādau / tasmād etad api sukhākāśasādharmyeṇānaikāntikam //

<viruddhāvyabhicārin>

4,21 (NPS_4,21_5,2)

(6) viruddhāvyabhicārī yathā / anityaḥ śabdaḥ kṛtakatvād ghaṭavat / nityaḥ śabdaḥ śrāva<ed_5>ṇatvāt śabdatvavad iti / ubhayoḥ saṃśayahetutvād dvāv apy etāv eko 'naikāntikaḥ samuditāv eva //

<3.2.3>

<viruddha>

5,2

viruddhaś catuḥprakāraḥ / tadyathā / (1) dharmasvarūpaviparītasādhanaḥ, (2) dharmaviśeṣaviparītasādhanaḥ, (3) dharmisvarūpaviparītasādhanaḥ, (4) dharmiviśeṣaviparītasādhanaś ceti // tatra —

<dharmasvarūpaviparītasādhana>

5,5 (NPS_5,5_5,7)

(1) dharmasvarūpaviparītasādhano yathā / nityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāt prayatnānantarīyakatvād veti / ayaṃ hetur vipakṣa eva bhāvād viruddhaḥ //

<dharmaviśeṣaviparītasādhana>

5,7

(2) dharmaviśeṣaviparītasādhano yathā / parārthāś cakṣurādayaḥ saṃghātatvāc chayanāsanādyaṅgaviśeṣavad iti / ayaṃ hetur yathā pārārthyaṃ cakṣurādīnāṃ sādhayati tathā saṃhatatvam api parasyātmanaḥ sādhayati / ubhayatrāvyabhicārāt /

<3.2.3.3>

<dharmisvarūpavipparītasādhanaḥ>

5,11 (NPS_5,11_5,15)

(3) dharmisvarūpaviparītasādhano yathā / na dravyaṃ na karma na guṇo bhāvaḥ ekadravyavattvād guṇakarmasu ca bhāvāt sāmānyaviśeṣavad iti / ayaṃ hi hetur yathā dravyādipratiṣedhaṃ bhāvasya sādhayati tathā bhāvasyābhāvatvam api sādhayati / ubhayatrāvyabhicārāt //

<3.2.3.4>

<dharmiviśeṣaviparītasādhana>

5,15

(4) dharmiviśeṣaviparītasādhano yathā / ayam eva hetur asminn eva pūrvapakṣe 'syaiva dharmiṇo yo viśeṣaḥ satpratyayakartṛtvaṃ nāma tadviparītam asatpratyayakartṛtvam api sādhayati / ubhayatrāvyabhicārāt //

<3.3>

<dṛṣṭāntābhāsa>

5,19,i (NPS_5,19,i_6,1)

dṛṣṭāntābhāso dvividhaḥ / sādharmyeṇa vaidharmyeṇa ca // tatra —

<3.3.1>

<sādharmyeṇa dṛṣṭāntābhāsa>

5,19,ii

sādharmyeṇa tāvad dṛṣṭāntābhāsaḥ pañcaprakāraḥ / tadyathā / (1) sādhanadharmāsiddhaḥ, (2) sādhyadharmāsiddhaḥ, (3) ubhayadharmāsiddhaḥ, (4) ananvayaḥ, (5) viparītānvayaś ceti // tatra —

<ed_6>

<sādhanadharmāsiddha>

6,1

(1) sādhanadharmāsiddho yathā / nityaḥ śabdo 'mūrtatvāt paramāṇuvat / yad amūrtaṃ tan nityaṃ dṛṣṭaṃ yathā paramāṇuḥ / paramāṇau hi sādhyaṃ nityatvam asti sadhanadharmo 'mūrtatvaṃ nāsti mūrtatvāt paramāṇūnām iti /

<sādhyadharmāsiddha>

6,4 (NPS_6,4_6,7)

(2) sādhyadharmāsiddho yathā / nityaḥ śabdo 'mūrtatvād buddhivat / yad amūrtaṃ tan nityaṃ dṛṣṭaṃ yathā buddhiḥ / buddhau hi sādhanadharmo 'mūrtatvam asti sādhyadharmo nityatvaṃ nāsti / anityatvād buddher iti /

<ubhayadharmāsiddha>

6,7

(3) ubhayāsiddho dvividhaḥ / sann asaṃś ceti / tatra ghaṭavad iti vidyamānobhayāsiddhaḥ / anityatvān mūrtatvāc ca ghaṭasya / ākāśavad ity avidyamānobhayāsiddhaḥ / tadasattvavādinaṃ prati //

<ananvaya>

6,10 (NPS_6,10_6,14)

(4) ananvayo yatra vinānvayena sādhyasādhanayoḥ sahabhāvaḥ pradarśyate / yathā ghaṭe kṛtakatvam anityatvaṃ ca dṛṣṭam iti //

<viparītānvaya>

6,12

(5) viparītānvayo yathā / yat kṛtakaṃ tad anityaṃ dṛṣṭam iti vaktavye yad anityaṃ tat kṛtakaṃ dṛṣṭam iti bravīti //

<3.3.2>

<vaidharmyeṇa dṛṣṭāntābhāsa>

6,14

vaidharmyeṇāpi dṛṣṭāntābhāsaḥ pañcaprakāraḥ / tadyathā / (1) sādhyāvyāvṛttaḥ, (2) sādhanāvyāvṛttaḥ, (3) ubhayāvyāvṛttaḥ, (4) avyatirekaḥ, (5) viparītavyatirekaś ceti // tatra —

<sādhyāvyāvṛtta>

6,17 (NPS_6,17_6,21)

(1) sādhyāvyāvṛtto yathā / nityaḥ śabdo 'mūrtatvāt paramāṇuvat / yad anityaḥ tan mūrtaṃ dṛṣṭaṃ yathā paramāṇuḥ / paramāṇor hi sādhanadharmo 'mūrtatvaṃ vyāvṛttaṃ mūrtatvāt paramāṇūnām iti / sādhyadharmo nityatvaṃ na vyāvṛttaṃ nityatvāt paramāṇūnām iti //

<sādhanāvyāvṛttaḥ>

6,21

(2) sādhanāvyāvṛtto yathā / karmavad iti / karmaṇaḥ sādhyaṃ nityatvaṃ vyāvṛttam / anityatvā<ed_7>t karmaṇaḥ / sādhanadharmo 'mūrtatvaṃ na vyāvṛttam / amūrtatvāt karmaṇaḥ //

<ubhayāvyāvṛtta>

7,2 (NPS_7,2_7,9)

(3) ubhayāvyāvṛttaḥ / ākāśavad iti / tatsattvavādinaṃ prati / tato nityatvam amūrtatvaṃ ca na vyāvṛttam / nityatvād amūrtatvāc cākāśasyeti //

<avyatirekaḥ>

7,4

(4) avyatireko yatra vinā sādhyasādhananivṛttyā tadvipakṣabhāvo nidarśyate / yathā ghaṭe mūrtatvam anityatvaṃ ca dṛṣṭam iti //

<viparītavyatiteka>

7,6

(5) viparītavyatireko yathā / yad anityaṃ tan mūrtaṃ dṛṣṭam iti vaktavye yan mūrtaṃ tad anityaṃ dṛṣṭam iti bravīti //

<3.4>

<sādhanābhāsa>

7,9

eṣāṃ pakṣahetudṛṣṭāntābhāsānāṃ vacanāni sādhanābhāsam //

4

<pramāṇa>

7,11 (NPS_7,11)

ātmapratyāyanārthaṃ tu pratyakṣam anumānaṃ ca dve eva pramāṇe // tatra pratyakṣaṃ kalpanāpoḍhaṃ yaj jñānam arthe rūpādau nāmajātyādikalpanārahitaṃ tat / akṣam akṣaṃ prati vartata iti pratyakṣam // anumānaṃ liṅgād arthadarśanam / liṅgaṃ punas trirūpam uktam / tasmād yad anumeye 'rthe jñānam utpadyate 'gnir atrānityaḥ śabda iti vā tad anumānam // ubhayatra tad eva jñānaṃ phalam adhigamarūpatvāt / savyāpāravatkhyāteḥ pramāṇatvam iti //

5

<pratyakṣābhāsa and anumānābhāsa>

7,18 (NPS_7,18)

kalpanājñānam arthāntare pratyakṣābhāsam / yaj jñānaṃ ghaṭaḥ paṭa iti vā vikalpayataḥ samutpadyate tad arthasvalakṣaṇāviṣayatvāt pratyakṣābhāsam // hetvābhāsapūrvakaṃ jñānam anumānābhāsam / hetvābhāso hi bahuprakāra uktaḥ / tasmād yad anumeye 'rthe jñānam avyutpannasya bhavati tad anumānābhāsam //

<ed_8>

6

<dūṣaṇa>

8,1 (NPS_8,1)

sādhanadoṣodbhāvanāni dūṣaṇāni // sādhanadoṣo nyūnatvam / pakṣadoṣaḥ pratyakṣādiviruddhatvam / hetudoṣo 'siddhānaikāntikaviruddhatvam / dṛṣṭāntadoṣaḥ sādhanadharmādyasiddhatvam / tasyodbhāvanaṃ prāśnikapratyāyanaṃ dūṣaṇam //

7

<dūṣaṇābhāsa>

8,5 (NPS_8,5)

abhūtasādhanadoṣodbhāvanāni dūṣaṇābhāsāni // saṃpūrṇe sādhane nyūnatvavacanam / aduṣṭapakṣe pakṣadoṣavacanam / siddhahetuke 'siddhahetukaṃ vacanam / ekāntahetuke 'nekāntahetukaṃ vacanam / aviruddhahetuke viruddhahetukaṃ vacanam / aduṣṭadṛṣṭānte duṣṭadṛṣṭāntadoṣavacanam / etāni dūṣaṇābhāsāni / na hy ebhiḥ parapakṣo dūṣyate / niravadyatvāt tasya //

8

<conclusion>

8,11 (NPS_8,11)

ity uparamyate //

padārthamātram ākhyātam ādau diṅmātrasiddhaye /

yātra yuktir ayuktir vā sānyatra suvicāritā //

iti nyāyapraveśakasūtraṃ samāptam //