<II.1. pramāṇalakṣaṇam 1–28>
II.1.a avisaṃvādi jñānam 1–5
2.001ab (PV_2.001ab_2.005cd)
pramāṇam avisaṃvādi jñānam arthakriyāsthitiḥ /
2.001cd
avisaṃvādanaṃ śabde 'py abhiprāyanivedanād //
2.002ab
vaktṛvyāpāraviṣayo yo 'rtho buddhau prakāśate /
2.002cd
prāmāṇyaṃ tatra śabdasya nārthatattvanibandhanam //
2.003ab
gṛhītagrahaṇān neṣṭaṃ sāṃvṛtaṃ dhīpramāṇatā /
2.003cd
pravṛttes tatpradhānatvād dheyopādeyavastuni //
2.004ab
viṣayākārabhedāc ca dhiyo'dhigamabhedataḥ /
2.004cd
bhāvād evāsya tadbhāve svarūpasya svato gatiḥ //
2.005ab
prāmāṇyaṃ vyavahāreṇa śāstraṃ mohanivartanam /
2.005cd
ajñātārthaprakāśo vā svarūpādhigateḥ paraṃ //
II.1.b ajñātārthaprakāśakam 6
2.006ab (PV_2.006ab_2.006cd)
prāptaṃ sāmānyavijñānam avijñāte svalakṣaṇe /
2.006cd
yaj jñānam ity abhiprāyāt svalakṣaṇavicārataḥ //
II.1.c bhagavataḥ prāmāṇyam 7–8
2.007ab (PV_2.007ab_2.008cd)
tadvat pramāṇaṃ bhagavān abhūtavinivṛttaye /
2.007cd
bhūtoktiḥ sādhanāpekṣā tato yuktā pramāṇatā //
2.008ab
nityaṃ pramāṇaṃ naivāsti prāmāṇyād vastusaṃgateḥ /
2.008cd
jñeyānityatayā tasyā adhrauvyāt kramajanmanaḥ //
II.1.d īśvarāder aprāmāṇyam 9–28
2.009ab (PV_2.009ab_2.012ab)
nityād utpattiviśleṣād apekṣāyā ayogataḥ /
2.009cd
kathaṃcin nopakāryatvād anitye 'py apramāṇatā //
2.010ab
sthitvā pravṛttisaṃsthānaviśeṣārthakriyādiṣu /
2.010cd
iṣṭasiddhir asiddhir vā dṛṣṭānte saṃśayo 'thavā //
2.011ab
siddhaṃ yādṛg adhiṣṭhātṛbhāvābhāvānuvṛttimat /
2.011cd
saṃniveśādi tad yuktaṃ tasmād yad anumīyate //
2.012ab
vastubhede prasiddhasya śabdasāmānyād abhedinaḥ /
2.012cd (PV_2.012cd_2.015cd)
na yuktānumitiḥ pāṇḍudravyādivad dhutāśane //
2.013ab
anyathā kumbhakāreṇa mṛdvikārasya kasyacid /
2.013cd
ghaṭādeḥ karaṇāt sidhyed valmīkasyāpi tatkṛtiḥ //
2.014ab
sādhyenānugamāt kārye sāmānyenāpi sādhane /
2.014cd
saṃbandhibhedād bhedoktidoṣaḥ kāryasamo mataḥ //
2.015ab
jātyantare prasiddhasya śabdasāmānyadarśanāt /
2.015cd
na yuktaṃ sādhanaṃ gotvāc chaśādīnāṃ viṣāṇivat //
2.016ab (PV_2.016ab_2.018cd)
vivakṣāparatantratvān na śabdāḥ santi kutra vā /
2.016cd
tadbhāvād arthasiddhau tu sarvaṃ sarvasya sidhyati //
2.017ab
etena kāpilādīnām acaitanyādi cintitam /
2.017cd
anityādeś ca caitanyaṃ maraṇāt tvagapohataḥ //
2.018ab
vastusvarūpe 'siddhe 'yaṃ nyāyaḥ siddhe viśeṣaṇam /
2.018cd
abādhakam asiddhāv apy ākāśāśrayavad dhvaneḥ //
2.019ab (PV_2.019ab_2.021cd)
asiddhāv api śabdasya siddhe vastuni sidhyati /
2.019cd
aulūkyasya yathā bauddhenoktaṃ mūrtyādisādhanam //
2.020ab
tasyaiva vyabhicārādau śabde 'py avyabhicāriṇī /
2.020cd
doṣavat sādhanaṃ jñeyaṃ vastuno vastusiddhitaḥ //
2.021ab
yathā tat kāraṇaṃ vastu tathaiva tadakāraṇam /
2.021cd
yadā tat kāraṇaṃ kena mataṃ neṣṭam akāraṇam //
2.022ab (PV_2.022ab_2.024cd)
śāstrauṣadhābhisaṃbandhāc caitrasya vraṇarohaṇe /
2.022cd
asaṃbaddhasya kiṃ sthāṇoḥ kāraṇatvaṃ na kalpyate //
2.023ab
svabhāvabhedena vinā vyāpāro 'pi na yujyate /
2.023cd
nityasyāvyatirekitvāt sāmarthyaṃ ca duranvayam //
2.024ab
yeṣu satsu bhavaty eva yat tebhyo 'nyasya kalpane /
2.024cd
taddhetutvena sarvatra hetūnām anavasthitiḥ //
2.025ab (PV_2.025ab_2.028cd)
svabhāvapariṇāmena hetur aṅkurajanmani /
2.025cd
bhūmyādis tasya saṃskāre tadviśeṣasya darśanāt //
2.026ab
yathā viśeṣeṇa vinā viṣayendriyasaṃhatiḥ /
2.026cd
buddher hetus tathedaṃ cen na tatrāpi viśeṣataḥ //
2.027ab
pṛthak pṛthag aśaktānāṃ svabhāvātiśaye 'sati /
2.027cd
saṃhatāv apy asāmarthyaṃ syāt siddho 'tiśayas tataḥ //
2.028ab
tasmāt pṛthag aśakteṣu yeṣu saṃbhāvyate guṇaḥ /
2.028cd
saṃhatau hetutā teṣāṃ neśvarāder abhedataḥ //
<II.2. bhagavān pramāṇaṃ 29–285>
II.2.a jñānavattvāt 29–31
2.029ab (PV_2.029ab_2.031cd)
prāmāṇyaṃ ca parokṣārthajñānaṃ tat sādhanasya ca /
2.029cd
abhāvān nāsty anuṣṭhānam iti kecit pracakṣate //
2.030ab
jñānavān mṛgyate kaścit taduktapratipattaye /
2.030cd
ajñopadeśakaraṇe vipralambhanaśaṅkibhiḥ //
2.031ab
tasmād anuṣṭheyagataṃ jñānam asya vicāryatām /
2.031cd
kīṭasaṃkhyāparijñānaṃ tasya naḥ kvopayujyate //
II.2.b heyopādeyavedakatvāt na tu sarvavedakatvāt 32–33
2.032ab (PV_2.032ab_2.033cd)
heyopādeyatattvasya hānyupāyasya vedakaḥ /
2.032cd
yaḥ pramāṇam asāv iṣṭo na tu sarvasya vedakaḥ //
2.033ab
dūraṃ paśyatu vā mā vā tattvam iṣṭaṃ tu paśyatu /
2.033cd
pramāṇaṃ dūradarśī ced eta gṛdhrānupāsmahe //
II.2.c kāruṇikatvāt pramāṇam 34–131ab
2.034ab (PV_2.034ab_2.036cd)
sādhanaṃ karuṇābhyāsāt sā buddher dehasaṃśrayāt /
2.034cd
asiddho 'bhyāsa iti cen nāśrayapratiṣedhataḥ //
2.035ab
prāṇāpānendriyadhiyāṃ dehād eva na kevalāt /
2.035cd
svajātinirapekṣāṇāṃ janma janmaparigrahe //
2.036ab
atiprasaṅgād yad dṛṣṭaṃ pratisaṃdhānaśaktimat /
2.036cd
kim āsīt tasya yan nāsti paścān yena na saṃdhimat //
2.037ab (PV_2.037ab_2.039cd)
na sa kaścit pṛthivyāder aṃśo yatra na jantavaḥ /
2.037cd
saṃsvedajādyā jāyante sarvaṃ bījātmakaṃ tataḥ //
2.038ab
tat svajātyanapekṣāṇām akṣādīnāṃ samudbhave /
2.038cd
pariṇāmo yathaikasya syāt sarvasyāviśeṣataḥ //
2.039ab
pratyekam upadhāte 'pi nendriyāṇāṃ mano mateḥ /
2.039cd
upaghāto 'sti bhaṅge 'syās teṣāṃ bhaṅgaś ca dṛśyate //
2.040ab (PV_2.040ab_2.042cd)
tasmāt sthityāśrayo buddher buddhim eva samāśritaḥ /
2.040cd
kaścin nimittam akṣāṇāṃ tasmād akṣāṇi buddhitaḥ //
2.041ab
yādṛśyākṣepikā sāsīt paścād apy astu tādṛśī /
2.041cd
tajjñānair upakāryatvād uktaṃ kāyāśritaṃ manaḥ //
2.042ab
yady apy akṣair vinā buddhir na tāny api tayā vinā /
2.042cd
tathāpy anyonyahetutvaṃ tato 'py anyonyahetuke //
2.043ab (PV_2.043ab_2.045cd)
nākramāt kramiṇo bhāvo nāpy apekṣāviśeṣiṇaḥ /
2.043cd
kramād bhavantī dhīḥ kāyāt kramaṃ tasyāpi śaṃsati //
2.044ab
pratikṣaṇam apūrvasya pūrvaḥ pūrvaḥ kṣaṇo bhavet /
2.044cd
tasya hetur ato hetur dṛṣṭa evāstu sarvadā //
2.045ab
cittāntarasya saṃdhāne ko virodho 'ntyacetasaḥ /
2.045cd
tadvad apy arthataś cittam asaṃdhānaṃ kuto matam //
2.046ab (PV_2.046ab_2.048cd)
asiddhārthaḥ pramāṇena kiṃ siddhānto 'nugamyate /
2.046cd
hetor vaikalyatas tac cet kiṃ tad evātra noditam //
2.047ab
taddhīvad grahaṇaprāpter manojñānaṃ na sendriyāt /
2.047cd
jñānotpādanasāmarthyabhedān na sakalād api //
2.048ab
acetanatvān nānyasmād dhetvabhedāt sahasthitiḥ /
2.048cd
akṣavad rūparasavad arthadvāreṇa vikriyā //
2.049ab (PV_2.049ab_2.052ab)
sattopakāriṇī yasya nityaṃ tadanubandhataḥ /
2.049cd
sa hetuḥ saptamī tasmād utpādād iti cocyate //
2.050ab
astūpakārako vāpi kadācic cittasaṃtateḥ /
2.050cd
vahnyādivad ghaṭādīnāṃ vinivṛttir na tāvatā //
2.051ab
anivṛttiprasaṅgaś ca dehe tiṣṭhati cetasaḥ /
2.051cd
tadbhāvabhāvād vaśyatvāt prāṇāpānau tato na tat //
2.052ab
preraṇākarṣaṇe vāyoḥ prayatnena vinā kutaḥ /
2.052cd (PV_2.052cd_2.055cd)
nirhrāsātiśayāpattir nirhrāsātiśayāt tayoḥ //
2.053ab
tulyaḥ prasaṅgo 'pi tayor na tulyaṃ cittakāraṇe /
2.053cd
sthityāvedhakam anyac ca yataḥ kāraṇam iṣyate //
2.054ab
na doṣair viguṇo deho hetur vartyādivad yadi /
2.054cd
mṛte śamīkṛte doṣe punar ujjīvanaṃ bhavet //
2.055ab
nivṛtte 'py anale kāṣṭhavikārāvinivṛttivat /
2.055cd
tasyānivṛttir iti cen na cikitsāprayogataḥ //
2.056ab (PV_2.056ab_2.058cd)
apunarbhāvataḥ kiṃcid vikārajananaṃ kvacit /
2.056cd
kiṃcit viparyayād agnir yathā kāṣṭhasuvarṇayoḥ //
2.057ab
ādyasyānyo 'py asaṃhāryaḥ pratyāneyas tu yat kṛtaḥ /
2.057cd
vikāraḥ syāt punarbhāvaḥ tasya hemni kharatvavat //
2.058ab
durlabhatvāt samādhātur asādhyaṃ kiṃcid īritam /
2.058cd
āyuḥ kṣayād vā doṣe tu kevale nāsty asādhyatā //
2.059ab (PV_2.059ab_2.062ab)
mṛte viṣādisaṃhārāt tad daṃśac chedato 'pi vā /
2.059cd
vikārahetor vigame sa nocchvas iti kiṃ punaḥ //
2.060ab
upādānāvikāreṇa nopādeyasya vikriyā /
2.060cd
kartuṃ śakyāvikāreṇa mṛdaḥ kuṇḍādino yathā //
2.061ab
avikṛtya hi yad vastu yaḥ padārtho vikāryate /
2.061cd
upādānaṃ na tat tasya yuktaṃ gogavayādivat //
2.062ab
cetaḥ śarīrayor evaṃ taddhetoḥ kāryajanmanaḥ /
2.062cd (PV_2.062cd_2.065cd)
sahakārāt sahasthānam agnitāmradravatvavat //
2.063ab
anāśrayāt sadasator nāśrayaḥ sthitikāraṇam /
2.063cd
sataś ced āśrayo nāsyāḥ sthātur avyatirekataḥ //
2.064ab
vyatireke 'pi taddhetus tena bhāvasya kiṃ kṛtam /
2.064cd
avināśaprasaṅgaḥ sa nāśahetor mato yadi //
2.065ab
tulyaḥ prasaṅgas tatrāpi kiṃ punaḥ sthitihetunā /
2.065cd
ānāśakāgamāt sthānaṃ tataś ced vastudharmatā //
2.066ab (PV_2.066ab_2.069ab)
nāśasya satyabādho 'sāv iti kiṃ sthitihetunā /
2.066cd
yathā jalāder ādhāra iti cet tulyam atra ca //
2.067ab
pratikṣaṇavināśe hi bhāvānāṃ bhāvasaṃtateḥ /
2.067cd
tathotpatteḥ sahetutvād āśrayo 'yuktam anyathā //
2.068ab
syād ādhāro jalādīnāṃ gamanapratibandhataḥ /
2.068cd
agatīnāṃ kim ādhārair guṇasāmānyakarmaṇām //
2.069ab
etena samavāyaś ca samavāyī ca kāraṇam /
2.069cd (PV_2.069cd_2.072ab)
vyavasthitatvaṃ jātyāder nirastam anapāśrayāt //
2.070ab
parato bhāvanāśaś cet tasya kiṃ sthitihetunā /
2.070cd
sa vinaśyed vināpy anyair na śaktāḥ sthitihetavaḥ //
2.071ab
sthitimān sāśrayaḥ sarvaḥ sarvotpattau ca sāśrayaḥ /
2.071cd
tasmāt sarvasya bhāvasya na vināśaḥ kadācana //
2.072ab
svayaṃ vinaśvarātmā cet tasya kaḥ sthāpakaḥ paraḥ /
2.072cd (PV_2.072cd_2.075cd)
svayaṃ na naśvarātmā cet tasya kaḥ sthāpakaḥ paraḥ //
2.073ab
buddhivyāpārabhedena nirhrāsātiśayāv api /
2.073cd
prajñāder bhavato dehanirhrāsātiśayau vinā //
2.074ab
idaṃ dīpaprabhādīnām āśritānāṃ na vidyate /
2.074cd
syāt tato 'pi viśeṣo 'sya na citte 'nupakāriṇi //
2.075ab
rāgādivṛddhiḥ puṣṭyādeḥ kadācit sukhaduḥkhajā /
2.075cd
tayoś ca dhātusāmyāder antararthasya saṃnidheḥ //
2.076ab (PV_2.076ab_2.079ab)
etena saṃnipātādeḥ smṛtibhraṃśādayo gatāḥ /
2.076cd
vikārayati dhīr evābhyantararthaviśeṣajā //
2.077ab
śārdūlaśoṇitādīnāṃ saṃtānātiśaye kvacit /
2.077cd
mohādayaḥ saṃbhavanti śravaṇekṣaṇato yathā //
2.078ab
tasmāt svasyaiva saṃskāraṃ niyamenānuvartate /
2.078cd
tan nāntarīyakaṃ cittam ataś cittasamāśritam //
2.079ab
yathā śrutādisaṃskāraḥ kṛtaś cetasi cetasi /
2.079cd (PV_2.079cd_2.082cd)
kālena vyajyate 'bhedāt syād dehe 'pi tato guṇaḥ //
2.080ab
ananyasattvaneyasya hīnasthānaparigrahaḥ /
2.080cd
ātmasnehavato duḥkhasukhatyāgāptivāñchayā //
2.081ab
duḥkhe viparyāsamatis tṛṣṇā cābandhakāraṇam /
2.081cd
janmino yasya te na sto na sa janmādhigacchati //
2.082ab
gatyāgatī na dṛṣṭe ced indriyāṇām apāṭavāt /
2.082cd
adṛṣṭir mandanetrasya tanudhūmāgatir yathā //
2.083ab (PV_2.083ab_2.085cd)
tanutvān mūrtam api tu kiṃcit kvacid aśaktimat /
2.083cd
jalavat sūtavad dhemni nādṛṣṭer asad eva vā //
2.084ab
pāṇyādikampe sarvasya kampaprāpter virodhinaḥ /
2.084cd
ekasmin karmaṇo 'yogāt syāt pṛthak siddhir anyathā //
2.085ab
ekasya cāvṛttau sarvasyāvṛttiḥ syād anāvṛttau /
2.085cd
dṛśyeta rakte caikasmin rāgo 'raktasya vā gatiḥ //
2.086ab (PV_2.086ab_2.089ab)
nāsty ekasamudāyo 'smād anekatve 'pi pūrvavat /
2.086cd
aviśeṣād aṇutvāc ca na gatiś cen na sidhyati //
2.087ab
aviśeṣo viśiṣṭānām aindriyatvam ato 'naṇuḥ /
2.087cd
etenāvaraṇādīnām abhāvaś ca nirākṛtaḥ //
2.088ab
kathaṃ vā sūtahemādimiśraṃ taptopalādi vā /
2.088cd
dṛśyaṃ pṛthag aśaktānām akṣādīnāṃ gatiḥ katham //
2.089ab
saṃyogāc cet samāno 'tra prasaṅgo hemasūtayoḥ /
2.089cd (PV_2.089cd_2.092cd)
dṛśyaḥ saṃyoga iti cet kuto 'dṛṣṭāśraye gatiḥ //
2.090ab
rasarūpādiyogaś ca viruddha upacārataḥ /
2.090cd
iṣṭaś ced buddhibhedo 'stu paṅktir dīrgheti vā katham //
2.091ab
saṃkhyāsaṃyogakarmāder api tadvat svarūpataḥ /
2.091cd
abhilāpāc ca bhedena rūpaṃ buddhau na bhāsate //
2.092ab
śabdajñāne vikalpena vastubhedānusāriṇā /
2.092cd
guṇādiṣv iva kalpyārthe naṣṭājāteṣu vā yathā //
2.093ab (PV_2.093ab_2.095cd)
mato yady upacāro 'tra sa iṣṭo yan nibandhanaḥ /
2.093cd
sa eva sarvabhāveṣu hetuḥ kiṃ neṣyate tayoḥ //
2.094ab
upacāro na sarvatra yadi bhinnaviśeṣaṇam /
2.094cd
mukhyam ity eva ca kuto 'bhinne bhinnārthateti cet //
2.095ab
anarthāntarahetutve 'py aparyāyaḥ sitādiṣu /
2.095cd
saṃkhyādiyoginaḥ śabdās tatrāpy arthāntaraṃ yadi //
2.096ab (PV_2.096ab_2.098cd)
guṇadravyāviśeṣaḥ syād bhinno vyāvṛttibhedataḥ /
2.096cd
syād anarthāntarārthatve 'py akarmādravyaśabdavat //
2.097ab
vyatirekīva yac cāpi sūcyate bhāvavācibhiḥ /
2.097cd
saṃkhyāditadvataḥ śabdais taddharmāntarabhedakam //
2.098ab
śrutis tanmātrajijñāsor na vā kṣiptākhilā parā /
2.098cd
bhinnaṃ dharmam ivācaṣṭe yogo 'ṅgulyā iti kvacit //
2.099ab (PV_2.099ab_2.102ab)
yuktāṅgulīti sarveṣām ākṣepād dharmivācinī /
2.099cd
khyātaikārthābhidhāne 'pi tathā vihitasaṃsthitiḥ //
2.100ab
rūpādiśaktibhedānām anākṣepeṇa vartate /
2.100cd
tatsamānaphalāhetuvyavacchede ghaṭaśrutiḥ //
2.101ab
ato na rūpaṃ ghaṭa ity ekādhikaraṇā śrutiḥ /
2.101cd
bhedo 'yam īdṛśo jātisamudāyābhidāyinoḥ //
2.102ab
rūpādayo ghaṭasyeti tatsāmānyopasarjanāḥ /
2.102cd (PV_2.102cd_2.105ab)
tacchaktibhedāḥ khyāpyante vācyo 'nyo 'py anayā diśā //
2.103ab
hetutve ca samastānām ekāṅgavikale 'pi na /
2.103cd
pratyekam api sāmarthye yugapad bahusaṃbhavaḥ //
2.104ab
nānekatvasya tulyatvāt prāṇāpānau niyāmakau /
2.104cd
ekatve 'pi bahuvyaktis taddhetor nityasaṃnidheḥ //
2.105ab
nānekahetur iti cen nāviśeṣāt kramād api /
2.105cd (PV_2.105cd_2.108cd)
naikaprāṇe 'py anekārthagrahaṇān niyamas tataḥ //
2.106ab
ekayānekavijñāne buddhyāstu sakṛd eva tat /
2.106cd
avirodhāt krameṇāpi mā bhūt tadaviśeṣataḥ //
2.107ab
bahavaḥ kṣaṇikāḥ prāṇā asvajātīyakāḥ kila /
2.107cd
tādṛśām eva cittānāṃ kalpyante yadi kāraṇam //
2.108ab
kramavantaḥ kathaṃ te syuḥ kramavad dhetunā vinā /
2.108cd
pūrvasvajātihetutve na syād ādyasya saṃbhavaḥ //
2.109ab (PV_2.109ab_2.111cd)
tad dhetus tādṛśo nāsti sati vānekatā dhruvam /
2.109cd
prāṇānāṃ bhinnadeśatvāt sakṛj janma dhiyāmataḥ //
2.110ab
yady ekakāliko 'neko 'py ekacaitanyakāraṇam /
2.110cd
ekasyāpi na vaikalye syān mandaśvasitādiṣu //
2.111ab
atha hetur yathābhāvaṃ jñāne 'pi syād viśiṣṭatā /
2.111cd
na hi tat tasya kāryaṃ yady asya bhedān na bhidyate //
2.112ab (PV_2.112ab_2.115ab)
vijñānaṃ śaktiniyamād ekam ekasya kāraṇam /
2.112cd
anyārthāsaktiviguṇe jñāne 'narthāntaragrahāt //
2.113ab
śarīrāt sakṛd utpannā dhīḥ svajātyā niyamyate /
2.113cd
parataś cet samarthasya dehasya viratiḥ kutaḥ //
2.114ab
anāśrayān nivṛtte syāc charīre cetasaḥ sthitiḥ /
2.114cd
kevalasyeti cec cittasaṃtānaṃ sthitikāraṇam //
2.115ab
taddhetuvṛttilābhāya nāṅgatāṃ yadi gacchati /
2.115cd (PV_2.115cd_2.118cd)
hetur dehāntarotpattau pañcāyatanam aihikam //
2.116ab
tadaṅgabhāvahetutvaniṣedhe 'nupalambhanam /
2.116cd
aniścayakaraṃ proktam indriyādy api śeṣavat //
2.117ab
dṛṣṭā ca śaktiḥ pūrveṣām indriyāṇāṃ svajātiṣu /
2.117cd
vikāradarśanāt siddham aparāparajanma ca //
2.118ab
śarīrād yadi tajjanma prasaṅgaḥ pūrvavad bhavet /
2.118cd
cittāc cet tata evāstu janma dehāntarasya ca //
2.119ab (PV_2.119ab_2.122ab)
tasmān na hetuvaikalyāt sarveṣām antyacetasām /
2.119cd
asaṃdhir īdṛśaṃ tena śeṣavat sādhanaṃ matam //
2.120ab
abhyāsena viśeṣe 'pi laṅghanodakatāpavat /
2.120cd
svabhāvātikramo mā bhūd iti ced āhitaḥ sa cet //
2.121ab
punar yatnam apekṣeta yadi syāc cāsthirāśrayaḥ /
2.121cd
viśeṣo naiva bardheta svabhāvaś ca na tādṛśaḥ //
2.122ab
tatropayuktaśaktīnāṃ viśeṣānuttarān prati /
2.122cd (PV_2.122cd_2.125ab)
sādhanānām asāmarthyān nityaṃ cānāśrayasthiteḥ //
2.123ab
viśeṣasyāsvabhāvatvād vṛddhāv apy āhito yadā /
2.123cd
nāpekṣeta punar yatnaṃ yatno 'nyaḥ syād viśeṣakṛt //
2.124ab
kāṣṭhapāradahemāder agnyāder iva cetasi /
2.124cd
abhyāsajāḥ pravartante svarasena kṛpādayaḥ //
2.125ab
tasmāt sa teṣām utpannaḥ svabhāvo jāyate guṇaḥ /
2.125cd (PV_2.125cd_2.128ab)
taduttarottaro yatno viśeṣasya vidhāyakaḥ //
2.126ab
yasmāc ca tulyajātīyapūrvabījapravṛddhayaḥ /
2.126cd
kṛpādibuddhayas tāsāṃ saty abhyāse kutaḥ sthitiḥ //
2.127ab
na caivaṃ laṅghanād eva laṅghanaṃ balayatnayoḥ /
2.127cd
taddhetvoḥ sthitaśaktitvāl laṅghanasya sthitātmatā //
2.128ab
tasyādau dehavaiguṇyāt paścād vadavilaṅghanaṃ /
2.128cd (PV_2.128cd_2.131ab)
śanair yatnena vaiguṇye niraste svabale sthitiḥ //
2.129ab
kṛpā svabījaprabhavā svabījaprabhavair na cet /
2.129cd
vipakṣair bādhyate cet te prayāty atyantasātmatām //
2.130ab
tathā hi mūlam abhyāsaḥ pūrvaḥ pūrvaḥ parasya tu /
2.130cd
kṛpāvairāgyabodhādeś cittadharmasya pāṭave //
2.131ab
kṛpātmakatvam abhyāsād ghṛṇāvairāgyarāgavat /
II.2.d śāstṛtvād bhagavān pramāṇam 131cd–139ab
2.131cd (PV_2.131cd_2.134ab)
dayāvān duḥkhahānārtham upāyeṣv abhiyujyate //
2.132ab
parokṣopeyataddhetos tadākhyānaṃ hi duṣkaram /
2.132cd
yuktyāgamābhyāṃ vimṛśan duḥkhahetuṃ parīkṣate //
2.133ab
tasyānityādirūpaṃ ca duḥkhasyaiva viśeṣaṇaiḥ /
2.133cd
yatas tathā sthite hetau nivṛttir neti paśyati //
2.134ab
phalasya hetor hānārthaṃ tadvipakṣaṃ parīkṣate /
2.134cd (PV_2.134cd_2.139ab)
sādhyate tadvipakṣo 'pi heto rūpāvabodhataḥ //
2.135ab
ātmātmīyagrahakṛtaḥ snehaḥ saṃskāragocaraḥ /
2.135cd
hetur virodhi nairātmyadarśanaṃ tasya bādhakam //
2.136ab
bahuśo bahudhopāyaṃ kālena bahunāsya ca /
2.136cd
gacchanty abhyasyatas tatra guṇadoṣāḥ prakāśatām //
2.137ab
buddheś ca pāṭavād dhetor vāsanātaḥ prahīyate /
2.137cd
padārthavṛtteḥ khaṅgāder viśeṣo 'yaṃ mahāmuneḥ //
2.138ab
upāyābhyāsa evāyaṃ tādarthyāc chāsanaṃ matam /
2.138cd
niṣpatteḥ prathamaṃ bhāvād dhetur uktam idaṃ dvayam //
2.139ab
hetoḥ prahāṇaṃ triguṇaṃ sugatatvam aniśrayāt /
II.2.e sugatatvād bhagavān pramāṇam 139cd–145ab
2.139cd (PV_2.139cd_2.145ab)
duḥkhasya śastaṃ nairātmyadṛṣṭes tad yuktito 'pi vā //
2.140ab
punar āvṛttir ity uktau janmadoṣasamudbhavau /
2.140cd
ātmadarśanabījasya hānād apunar āgamaḥ //
2.141ab
tadbhūtabhinnātmatayāśeṣam akleśanirjaram /
2.141cd
kāyavāgbuddhivaiguṇyaṃ mārgoktyapaṭutāpi vā //
2.142ab
aśeṣahānam abhyāsād uktyāder doṣasaṃkṣayaḥ /
2.142cd
nety eke vyatireko 'sya saṃdigdhāvyabhicāryataḥ //
2.143ab
akṣayitvaṃ ca doṣāṇāṃ nityatvād anupāyataḥ /
2.143cd
upāyasyāparijñānād iti vā parikalpayet //
2.144ab
hetumattvād viruddhasya hetor abhyāsataḥ kṣayāt /
2.144cd
hetusvabhāvajñānena tajjñānam api sādhyate //
2.145ab
tāyaḥ svadṛṣṭamārgoktir vaiphalyād vakti nānṛtam /
II.2.f tāyitvād bhagavān pramāṇam 145cd–283ab
2.145cd (PV_2.145cd_2.148ab)
dayālutvāt parārthaṃ ca sarvārambhābhiyogataḥ //
2.146ab
tataḥ pramāṇaṃ tāyo vā catuḥsatyaprakāśanam /
2.146cd
duḥkhaṃ saṃsāriṇaḥ skandhā rāgādeḥ pāṭavekṣaṇāt //
2.147ab
abhyāsān na yadṛcchāto 'hetor janmavirodhataḥ /
2.147cd
vyabhicārān na vātādidharmaḥ prakṛtisaṃkarāt //
2.148ab
adoṣaś cet tadanyo 'pi dharmaḥ kiṃ tasya nekṣyate /
2.148cd (PV_2.148cd_2.151cd)
na sarvadharmaḥ sarveṣāṃ samarāgaprasaṅgataḥ //
2.149ab
rūpādivad adoṣaś cet tulyaṃ tatrāpi codanam /
2.149cd
ādhipatyaṃ viśiṣṭānāṃ yadi tatra na karmaṇām //
2.150ab
viśeṣe 'pi ca doṣānām aviśeṣād asiddhatā /
2.150cd
na vikārād vikāreṇa sarveṣāṃ na ca sarvajāḥ //
2.151ab
kāraṇe vardhamāne ca kāryahānir na yujyate /
2.151cd
tāpādiṣv iva rāgāder vikāro 'pi sukhādijaḥ //
2.152ab (PV_2.152ab_2.154cd)
vaiṣamyajena duḥkhena rāgasyānudbhavo yadi /
2.152cd
vācyaṃ kenodbhavaḥ sāmyān madavṛddhiḥ smaras tataḥ //
2.153ab
rāgī viṣam adoṣo 'pi dṛṣṭaḥ sāmye 'pi nāparaḥ /
2.153cd
kṣayād asṛksruto 'py anye naikastrīniyato madaḥ //
2.154ab
te naikasyāṃ na tīvraḥ syād aṅgarūpādy apīti cet /
2.154cd
na sarveṣām anekāntān na cāpy aniyato bhavet //
2.155ab (PV_2.155ab_2.158ab)
aguṇagrāhiṇo 'pi syād aṅgaṃ so 'pi guṇagrahaḥ /
2.155cd
yadi sarvā guṇagrāhī syād dhetor aviśeṣataḥ //
2.156ab
yad avastho mato rāgī na dveṣī syāc ca tādṛśaḥ /
2.156cd
tayor asamarūpatvān niyamaś cātra nekṣyate //
2.157ab
sajātivāsanābhedapratibaddhapravṛttayaḥ /
2.157cd
yasya rāgādayas tasya naite doṣāḥ prasaṅginaḥ //
2.158ab
etena bhūtadharmatvaṃ niṣiddhaṃ niśrayasya ca /
2.158cd (PV_2.158cd_2.161cd)
niṣedhān na pṛthivyādiniśritā dhavalādayaḥ //
2.159ab
tadupādāya śabdaś ca hetvarthaḥ svāśrayeṇa ca /
2.159cd
avinirbhāgavartitvād āśrayāyuktam anyathā //
2.160ab
madādiśakter iva ced vinirbhāgo na vastunaḥ /
2.160cd
śaktir arthāntaraṃ vastu naśyen nāśritam āśraye //
2.161ab
tiṣṭhaty avikale yāti tattulyaṃ cen na bhedataḥ /
2.161cd
bhūtacetanayor bhinnapratibhāsāvabodhataḥ //
2.162ab (PV_2.162ab_2.165ab)
āvikāraṃ ca kāyasya tulyarūpaṃ bhaven manaḥ /
2.162cd
rūpādivad vikalpasya kaivārthaparatantratā //
2.163ab
anapekṣya yadā kāyaṃ vāsanābodhakāraṇam /
2.163cd
jñānaṃ syāt kasyacit kiṃcit kadācit tena kiṃcana //
2.164ab
avijñānasya vijñānānupādānāc ca sidhyati /
2.164cd
vijñānaśaktisaṃbandhād iṣṭaś cet sarvavastunaḥ //
2.165ab
etat sāṃkhyapaśoḥ ko 'nyaḥ salajjo vaktum īhate /
2.165cd (PV_2.165cd_2.168cd)
adṛṣṭapūrvam astīti tṛṇāgre kariṇāṃ śatam //
2.166ab
yad rūpaṃ dṛśyatāṃ yātaṃ tad rūpaṃ prāṅ na dṛśyate /
2.166cd
śatadhā viprakīrṇe 'pi hetau tad vidyate katham //
2.167ab
rāgādyaniyamo 'pūrvaprādur bhāve prasajyate /
2.167cd
bhūtātmatānatikrānteḥ sarvo rāgādimān yadi //
2.168ab
sarvaḥ samānarāgaḥ syād bhūtātiśayato na cet /
2.168cd
bhūtānāṃ prāṇitābhede 'py ayaṃ bhedo yad āśrayaḥ //
2.169ab (PV_2.169ab_2.171cd)
tan nirhrāsātiśayavat tad bhāvāt tāni hāpayet /
2.169cd
na ced bhede 'pi rāgādihetutulyātmatākṣayaḥ //
2.170ab
sarvatra rāgaḥ sadṛśaḥ syād dhetoḥ sadṛśātmanaḥ /
2.170cd
na hi gopratyayasyāsti samānārthabhuvaḥ kvacit //
2.171ab
tāratamyaṃ pṛthivyādau prāṇitāder ihāpi vā /
2.171cd
auṣṇyasya tāratamye 'pi nānuṣṇo 'gniḥ kadācana //
2.172ab (PV_2.172ab_2.175ab)
tathehāpīti cen nāgner auṣṇyād bhedaniṣedhataḥ /
2.172cd
tāratamyānubhavino yasyānyasya sato guṇāḥ //
2.173ab
te kvacit pratihanyante tadbhede dhavalādivat /
2.173cd
rūpādivan na niyamas teṣāṃ bhūtāvibhāgataḥ //
2.174ab
tattulyaṃ cen na rāgādeḥ sahotpattiprasaṅgataḥ /
2.174cd
vikalpyaviṣayatvāc ca viṣayā na niyāmakāḥ //
2.175ab
sabhāgahetuvirahād rāgāder niyamo na vā /
2.175cd (PV_2.175cd_2.178ab)
sarvadā sarvabuddhīnāṃ janma vā hetusaṃnidheḥ //
2.176ab
kadācid upalambhāt tad adhruvaṃ doṣaniśrayāt /
2.176cd
duḥkhaṃ hetuvaśatvāc ca na cātmā nāpy adhiṣṭhitam //
2.177ab
nākāraṇam adhiṣṭhātā nityaṃ vā janakaṃ katham /
2.177cd
tasmād anekam ekasmād bhinnakālaṃ na jāyate //
2.178ab
kāryānutpādato 'nyeṣu saṃgateṣv api hetuṣu /
2.178cd (PV_2.178cd_2.181cd)
hetvantarānumānaṃ syān naitan nityeṣu vidyate //
2.179ab
kādācitkatayā siddhā duḥkhasyāsya sahetutā /
2.179cd
nityaṃ sattvam asattvaṃ vāhetor anyānapekṣaṇāt //
2.180ab
taikṣṇyādīnāṃ yathā nāsti kāraṇaṃ kaṇḍakādiṣu /
2.180cd
tathākāraṇam etat syād iti kecit pracakṣate //
2.181ab
saty eva yasmin yaj janma vikāre vāpi vikriyā /
2.181cd
tat tasya kāraṇaṃ prāhus tat teṣām api vidyate //
2.182ab (PV_2.182ab_2.184cd)
sparśasya rūpahetutvād darśane 'sti nimittatā /
2.182cd
nityānāṃ pratiṣedhena neśvarādeś ca saṃbhavaḥ //
2.183ab
asāmarthyād ato hetur bhavavāñchāparigrahaḥ /
2.183cd
yasmād deśaviśeṣasya tat prāptyāśākṛto nṛṇām //
2.184ab
sā bhavec chāptyanāptīcchoḥ pravṛttiḥ sukhaduḥkhayoḥ /
2.184cd
yato 'pi prāṇinaḥ kāmavibhavecche ca te mate //
2.185ab (PV_2.185ab_2.188ab)
sarvatra cātmasnehasya hetutvāt saṃpravartate /
2.185cd
asukhe sukhasaṃjñasya tasmāt tṛṣṇā bhavāśrayaḥ //
2.186ab
viraktajanmādṛṣṭer ity ācāryāḥ saṃpracakṣate /
2.186cd
adeharāgādṛṣṭeś ca dehād rāgasamudbhavaḥ //
2.187ab
nimittopagamād iṣṭam upādānaṃ tu vāryate /
2.187cd
imān tu yuktiman vicchan bādhate svamataṃ svayam //
2.188ab
janmanā sahabhāvaś cet jātānāṃ rāgadarśanāt /
2.188cd (PV_2.188cd_2.191ab)
sabhāgajāteḥ prāk siddhiḥ kāraṇatve 'pi noditam //
2.189ab
ajñānam uktā tṛṣṇaiva saṃtānapreraṇād bhave /
2.189cd
ānantaryān na karmāpi sati tasminn asaṃbhavāt //
2.190ab
tad anātyantikaṃ hetoḥ pratibandhādisaṃbhavāt /
2.190cd
saṃsāritvād anirmokṣo neṣṭatvād aprasiddhitaḥ //
2.191ab
yāvad ātmani na premṇo hāniḥ sa paritasyati /
2.191cd (PV_2.191cd_2.194cd)
tāvad duḥkhitam āropya na ca svastho 'vatiṣṭhate //
2.192ab
mithyādhyāropahānārthaṃ yatno 'saty api moktari /
2.192cd
avasthāvītarāgāṇāṃ dayayā karmaṇāpi vā //
2.193ab
ākṣipte 'vinivṛttīṣṭeḥ sahakārikṣayād alam /
2.193cd
nākṣeptum aparaṃ karma bhavatṛṣṇāvilaṅghinām //
2.194ab
duḥkhajñāne 'viruddhasya pūrvasaṃskāravāhinī /
2.194cd
vastudharmodayotpattir na sā sattvānurodhinī //
2.195ab (PV_2.195ab_2.198ab)
ātmāntarasamāropād rāgo dharme 'tadātmake /
2.195cd
duḥkhasaṃtānasaṃsparśamātreṇaiva dayodayaḥ //
2.196ab
mohaś ca mūlaṃ doṣāṇāṃ sa ca sattvagraho vinā /
2.196cd
tenādyahetau na dveṣo na doṣo 'taḥ kṛpā matā //
2.197ab
nāmuktiḥ pūrvasaṃskārakṣaye 'nyāpratisaṃdhitaḥ /
2.197cd
akṣīṇaśaktiḥ saṃskāro yeṣāṃ tiṣṭhanti te 'naghāḥ //
2.198ab
mandatvāt karuṇāyāś ca na yatnaḥ sthāpane mahān /
2.198cd (PV_2.198cd_2.201ab)
tiṣṭhanty eva parādhīnāḥ yeṣāṃ tu mahatī kṛpā //
2.199ab
satkāyadṛṣṭer vigamād ādya evābhavo bhavet /
2.199cd
mārge cet sahajāhāner na hānau vā bhavaḥ kutaḥ //
2.200ab
sukhī bhave 'yaṃ duḥkhī vā mā bhūvam iti tṛṣyataḥ /
2.200cd
yaivāham iti dhīḥ saiva sahajaṃ sattvadarśanam //
2.201ab
na hy apaśyann aham iti snihyaty ātmani kaścana /
2.201cd (PV_2.201cd_2.204ab)
na cātmani vinā premṇā sukhakāmo 'bhidhāvati //
2.202ab
duḥkhotpādasya hetutvaṃ bandho nityasya tat kutaḥ /
2.202cd
aduḥkhotpādahetutvaṃ mokṣo nityasya tat kutaḥ //
2.203ab
anityatvena yo 'vācyaḥ sa hetur na hi kasyacit /
2.203cd
bandhamokṣāv avācye 'pi na vidyete kathaṃ ca na //
2.204ab
nityaṃ tam āhur vidvāṃso yaḥ svabhāvo na naśyati /
2.204cd (PV_2.204cd_2.207ab)
tyaktvemāṃ hrepaṇīṃ dṛṣṭim ato nityaḥ sa ucyatām //
2.205ab
ukto mārgas tad abhyāsād āśrayaḥ parivartate /
2.205cd
sātmye 'pi doṣabhāvaś cen mārgavan nāvibhutvataḥ //
2.206ab
viṣayagrahaṇaṃ dharmo vijñānasya yathāsti saḥ /
2.206cd
gṛhyate so 'sya janako vidyamānātmaneti ca //
2.207ab
eṣā prakṛtir asyās tan nimittāntarataḥ skhalat /
2.207cd (PV_2.207cd_2.210ab)
vyāvṛttau pratyayāpekṣam adṛḍhaṃ sarpabuddhivat //
2.208ab
prabhāsvaram idaṃ cittaṃ prakṛtyāgantavo malāḥ /
2.208cd
tatprāg apy asamarthānāṃ paścāc chaktiḥ kva tanmaye //
2.209ab
nālaṃ praroḍhum atyantaṃ syandinyām agnivad bhuvi /
2.209cd
bādhakotpattisāmarthyagarbhe śakto 'pi vastuni //
2.210ab
nirupadravabhūtārthasvabhāvasya viparyayaiḥ /
2.210cd (PV_2.210cd_2.213ab)
na bādhā yatnavattve 'pi buddhes tat pakṣapātataḥ //
2.211ab
ātmagrahaikayonitvāt kāryakāraṇabhāvataḥ /
2.211cd
rāgapratighayor bādhā bhede 'pi na parasparam //
2.212ab
mohāvirodhān maitryāder nātyantaṃ doṣanigrahaḥ /
2.212cd
tanmūlāś ca malāḥ sarve sa ca satkāyadarśanam //
2.213ab
vidyāyāḥ pratipakṣatvāc caittatvenopalabdhitaḥ /
2.213cd (PV_2.213cd_2.216ab)
mithyopalabdhir ajñānayukteś cānyad ayuktimat //
2.214ab
vyākhyeyo 'tra virodho yas tadvirodhāc ca tanmayaiḥ /
2.214cd
virodhaḥ śūnyatādṛṣṭeḥ sarvadoṣaiḥ prasidhyati //
2.215ab
nākṣayaḥ prāṇidharmatvād rūpādivad asiddhitaḥ /
2.215cd
saṃbandhe pratipakṣasya tyāgasaṃsarjanād api //
2.216ab
na kāṭhinyavad utpattiḥ punar doṣavirodhinaḥ /
2.216cd (PV_2.216cd_2.219ab)
sātmatvenānapāyatvād anekāntāc ca bhasmavat //
2.217ab
yaḥ paśyaty ātmānaṃ tatrāham iti śāśvataḥ snehaḥ /
2.217cd
snehāt sukheṣu tṛṣyati tṛṣṇā doṣāṃ sthirī kurute //
2.218ab
guṇadarśī paritṛṣyan mameti tat sādhanāny upādatte /
2.218cd
tenātmābhiniveśo yāvat tāvat sa saṃsāre //
2.219ab
ātmani sati parasaṃjñā svaparavibhāgāt parigrahadveṣau /
2.219cd (PV_2.219cd_2.222cd)
anayoḥ saṃpratibaddhāḥ sarve doṣāḥ prajāyante //
2.220ab
niyamenātmani snihyaṃs tadīye na virajyate /
2.220cd
na cāsty ātmani nirdoṣe snehāpagamakāraṇam //
2.221ab
snehaḥ sadoṣa iti cet tataḥ kiṃ tasya varjanam /
2.221cd
adūṣite 'sya viṣaye na śakyaṃ tasya varjanam //
2.222ab
prahāṇir icchādveṣāder guṇadoṣānubandhinaḥ /
2.222cd
tayor adṛṣṭir viṣaye na tu bāhyeṣu yaḥ kramaḥ //
2.223ab (PV_2.223ab_2.225cd)
na hi snehaguṇāt snehaḥ kiṃ tv arthaguṇadarśanāt /
2.223cd
kāraṇe 'vikale tasmin kāryaṃ kena nivāryate //
2.224ab
kā vā sadoṣatā dṛṣṭā snehe duḥkhasamāśrayaḥ /
2.224cd
tathāpi na virāgo 'tra svatvadṛṣṭer yathātmani //
2.225ab
na tair vinā duḥkhahetur ātmā cet te 'pi tādṛśāḥ /
2.225cd
nirdoṣaṃ dvayam apy evaṃ vairāgyaṃ na dvayos tataḥ //
2.226ab (PV_2.226ab_2.229ab)
duḥkhabhāvanayāsyāc ced ahidaṣṭāṅgahānivat /
2.226cd
ātmīyabuddhihānyātra tyāgo na tu viparyaye //
2.227ab
upabhogāśrayatvena gṛhīteṣv indriyādiṣu /
2.227cd
svatvadhīḥ kena vāryeta vairāgyaṃ tatra tat kutaḥ //
2.228ab
pratyakṣam eva sarvasya keśādiṣu kalevarāt /
2.228cd
cyuteṣu sā ghṛṇā buddhir jāyate 'nyatra saspṛhā //
2.229ab
samavāyādisaṃbandhajanitā tatra hi svadhīḥ /
2.229cd (PV_2.229cd_2.232ab)
saṃbandhaḥ sa tathaiveti dṛṣṭāv api na hīyate //
2.230ab
samavāyādyabhāve 'pi sarvatrāsty upakāritā /
2.230cd
duḥkhopakārān na bhaved aṅgulyām iva cet svadhīḥ //
2.231ab
na hy ekāntena tad duḥkhaṃ bhūyasā saviṣānnavat /
2.231cd
viśiṣṭasukhasaṃgāt syāt tadviruddhe virāgitā //
2.232ab
kiṃcit parityajet saukhyaṃ viśiṣṭasukhatṛṣṇayā /
2.232cd (PV_2.232cd_2.235ab)
nairātmye tu yathālābham ātmasnehāt pravartate //
2.233ab
alābhe mattakāśinyā dṛṣṭā tiryakṣu kāmitā /
2.233cd
yasyātmā vallabhaḥ tasya sa nāśaṃ katham icchati //
2.234ab
nivṛttasarvānubhavavyavahāraguṇāśrayam /
2.234cd
icchet prema kathaṃ premṇaḥ prakṛtir na hi tādṛśī //
2.235ab
sarvathātmagrahaḥ sneham ātmani draḍhayaty alam /
2.235cd (PV_2.235cd_2.238ab)
ātmīyasnehabījaṃ tat tadavasthaṃ vyavasthitam //
2.236ab
yatne 'py ātmīyavairāgyaṃ guṇaleśasamāśrayāt /
2.236cd
vṛttimān pratibadhnāti tad doṣān saṃvṛṇoti ca //
2.237ab
ātmany api virāgaś cen nedānīṃ yo virajyate /
2.237cd
tyajaty asau yathātmānaṃ vyarthāto duḥkhabhāvanā //
2.238ab
duḥkhabhāvanayāpy eṣa duḥkham eva vibhāvayet /
2.238cd (PV_2.238cd_2.241cd)
pratyakṣaṃ pūrvam api tat tathāpi na virāgavān //
2.239ab
yady apy ekatra doṣeṇa tat kṣaṇaṃ calitā matiḥ /
2.239cd
viraktau naiva tatrāpi kāmīva vanitāntare //
2.240ab
tyājyopādeyabhede hi saktir yaivaikabhāvinī /
2.240cd
sā bījaṃ sarvasaktīnāṃ paryāyeṇa samudbhave //
2.241ab
nirdoṣaviṣayaḥ sneho nirdoṣaḥ sādhanāni ca /
2.241cd
etāvad eva ca jagat kvedānīṃ sa virajyate //
2.242ab (PV_2.242ab_2.245ab)
sadoṣatāpi cet tatra tasya tatrātmany api sā samā /
2.242cd
tatrāviraktas taddoṣe kvedānīṃ sa virajyate //
2.243ab
guṇadarśanasaṃbhūtaṃ snehaṃ bādhitadoṣadṛk /
2.243cd
sa cendriyādau na tv evaṃ bālāder api darśanāt //
2.244ab
doṣavaty api sadbhāvāt svabhāvād guṇavaty api /
2.244cd
anyatrātmīyatāyāṃ vā vyatītādau vihānitaḥ //
2.245ab
tata eva ca nātmīyabuddher api guṇekṣaṇam /
2.245cd (PV_2.245cd_2.248ab)
kāraṇaṃ hīyate sāpi tasmān nāguṇadarśanāt //
2.246ab
api cāsad guṇāropaḥ snehāt tatra hi dṛśyate /
2.246cd
tasmāt tat kāraṇā bādhī vidhis taṃ bādhate katham //
2.247ab
parāparaprārthanāto vināśotpattibuddhitaḥ /
2.247cd
indriyādeḥ pṛthag bhūtam ātmānaṃ vetty ayaṃ janaḥ //
2.248ab
tasmān naikatvadṛṣṭyāpi snehaḥ snihyan sa ātmani /
2.248cd (PV_2.248cd_2.251ab)
upalambhāntaraṅgeṣu prakṛtyaivānurajyate //
2.249ab
pratyutpannā tu yo duḥkhān nirvedo dveṣa īdṛśaḥ /
2.249cd
na vairāgyaṃ tadāpy asya sneho 'vasthāntar eṣaṇāt //
2.250ab
dveṣasya duḥkhayonitvāt sa tāvan mātrasaṃsthitiḥ /
2.250cd
tasmin nivṛtte prakṛtiṃ svām eva bhajate punaḥ //
2.251ab
audāsīnyaṃ tu sarvatra hānopādānahānitaḥ /
2.251cd (PV_2.251cd_2.254ab)
vāsīcandanakalpānāṃ vairāgyaṃ nāma kathyate //
2.252ab
saṃskāraduḥkhatāṃ matvā kathitā duḥkhabhāvanā /
2.252cd
sā ca naḥ pratyayotpattiḥ sā nairātmyadṛgāśrayaḥ //
2.253ab
yuktis tu śūnyatādṛṣṭes tadarthāḥ śeṣabhāvanāḥ /
2.253cd
anityāt prāha tenaiva duḥkhaṃ duḥkhān nirātmatām //
2.254ab
aviraktaś ca tṛṣṇāvān sarvārambhasamāśritaḥ /
2.254cd (PV_2.254cd_2.257cd)
so 'muktaḥ kleśakarmabhyāṃ saṃsārī nāma tādṛśaḥ //
2.255ab
ātmīyam eva yo necched bhoktāpy asya na vidyate /
2.255cd
ātmāpi na tadā tasya kriyābhogau hi lakṣaṇam //
2.256ab
tasmād anādisaṃtānatulyajātīyabījikām /
2.256cd
utkhātamūlāṃ kuruta sattvadṛṣṭiṃ mumukṣavaḥ //
2.257ab
āgamasya tathā bhāvanibandhanam apaśyatām /
2.257cd
muktim āgamamātreṇa vadan na paritoṣakṛt //
2.258ab (PV_2.258ab_2.261ab)
nālaṃ bījādisaṃsiddho vidhiḥ puṃsām ajanmane /
2.258cd
tailābhyaṅgāgnidāhāder api muktiprasaṅgataḥ //
2.259ab
prāg guror lāghavāt paścān na pāpaharaṇaṃ kṛtam /
2.259cd
mā bhūd gauravam evāsya na pāpaṃ gurvamūrtitaḥ //
2.260ab
mithyājñānatadudbhūtatarṣasaṃcetanāvaśāt /
2.260cd
hīnasthānagatir janma tena tac chin na jāyate //
2.261ab
tayor eva hi sāmarthyaṃ jātau tanmātrabhavataḥ /
2.261cd (PV_2.261cd_2.264cd)
te cetane svayaṃ karmety akhaṇḍaṃ janmakāraṇam //
2.262ab
gatipratītyoḥ kāraṇānyāśrayas tāny adṛṣṭataḥ /
2.262cd
adṛṣṭanāśād agatis tat saṃskāro na cetanā //
2.263ab
sāmarthyaṃ karaṇotpatter bhāvābhāvānuvṛttitaḥ /
2.263cd
dṛṣṭaṃ buddher na cānyasya tāni santi na santi kim //
2.264ab
dhāraṇapreraṇakṣobhanirodhāś cetanāvaśāḥ /
2.264cd
na syus teṣām asāmarthye tasya dīkṣādyanantaram //
2.265ab (PV_2.265ab_2.267cd)
atha buddhes tadābhāvān na syuḥ saṃdhīyate malaiḥ /
2.265cd
buddhes teṣām asāmarthye jīvato 'pi syur akṣamāḥ //
2.266ab
nirhrāsātiśayāt puṣṭau pratipakṣasvapakṣayoḥ /
2.266cd
doṣāḥ svabījasaṃtānā dīkṣite 'py anivāritāḥ //
2.267ab
nityasya nirapekṣatvāt kramotpattir virudhyate /
2.267cd
kriyāyām akriyāyāṃ ca kriyā ca sadṛśātmanaḥ //
2.268ab (PV_2.268ab_2.271ab)
aikyaṃ ca hetuphalayor vyatireke tatas tayoḥ /
2.268cd
kartṛbhoktṛtvahāniḥ syāt sāmarthyaṃ ca na sidhyati //
2.269ab
anyasmaraṇabhogādiprasaṅgāś ca na bādhakāḥ /
2.269cd
asmṛteḥ kasyacit tena hy anubhūteḥ smṛtodbhavaḥ //
2.270ab
sthiraṃ sukhaṃ mamāhaṃ cety ādi satyacatuṣṭaye /
2.270cd
abhūtān ṣoḍaśākārān āropya paritṛṣyati //
2.271ab
tatraiva tadviruddhātmatattvākārānurodhinī /
2.271cd (PV_2.271cd_2.274ab)
hanti sānucarāṃ tṛṣṇāṃ samyagdṛṣṭiḥ subhāvitā //
2.272ab
trihetor nodbhavaḥ karmadehayoḥ sthitayor api /
2.272cd
ekābhāvād vinā bījaṃ nāṅkurasyeva janmanaḥ //
2.273ab
asaṃbhavād vipakṣasya na hāniḥ karmadehayoḥ /
2.273cd
aśakyatvāc ca tṛṣṇāyāṃ sthitāyāṃ punar udbhavāt //
2.274ab
dvayakṣayārthaṃ yatne ca vyarthaḥ karmakṣaye śramaḥ /
2.274cd (PV_2.274cd_2.277ab)
phalavaicitryadṛṣṭeś ca śaktibhedo 'numīyate //
2.275ab
karmaṇāṃ tāpasaṃkleśān naikarūpāt tataḥ kṣayaḥ /
2.275cd
phalaṃ kathaṃcit tajjanyam alpaṃ syān na vijātimat //
2.276ab
athāpi tapasaḥ śaktyā śaktisaṃkarasaṃkṣayaiḥ /
2.276cd
kleśāt kutaścid dhīyetāśeṣam akleśaleśataḥ //
2.277ab
yadīṣṭam aparaṃ kleśāt tat tapaḥ kleśa eva cet /
2.277cd (PV_2.277cd_2.283ab)
tat karmaphalam ity asmān na śakteḥ saṃkarādikam //
2.278ab
utpitsudoṣanirghātādye 'pi doṣavirodhinaḥ /
2.278cd
tajje karmaṇi śaktāḥ syuḥ kṛtahāniḥ kathaṃ bhavet //
2.279ab
doṣā na karmaṇo duṣṭaḥ karoti na viparyayāt /
2.279cd
mithāvikalpena vinā nābhilāṣaḥ sukhād api //
2.280ab
tāyāt tattvasthirāśeṣaviśeṣajñānasādhanam /
2.280cd
bodhārthatvād gamer bāhyaśaikṣāśaikṣādhikas tataḥ //
2.281ab
parārthajñānaghaṭanaṃ tasmāt tac chāsanaṃ dayā /
2.281cd
tataḥ parārthatantratvaṃ siddhārthasyāvirāmataḥ //
2.282ab
dayayā śreya ācaṣṭe jñānāt satyaṃ sasādhanam /
2.282cd
tac cābhiyogavān vaktuṃ yatas tasmāt pramāṇatā //
2.283ab
upadeśatathābhāvastutis tad upadeśataḥ /
II.2.g saṃvādakatvād bhagavān pramāṇam 283cd–285
2.283cd (PV_2.283cd_2.285cd)
pramāṇatattvasiddhyartham anumāne 'py avāraṇāt //
2.284ab
prayogadarśanād vāsya yat kiṃcid udayātmakam /
2.284cd
nirodhadharmakaṃ sarvaṃ tad ity ādāv anekadhā //
2.285ab
anumānāśrayo liṅgam avinābhāvalakṣaṇam /
2.285cd
vyāptipradarśanād dhetoḥ sādhyenoktaṃ ca tat sphuṭam //
<III. pratyakṣam>
III.1. pramāṇasaṃkyāvipratipattinirāsaḥ 1–2
3.001ab (PV_3.001ab_3.002cd)
mānaṃ dvividhaṃ viṣayadvaividhyāc chaktyaśaktitaḥ /
3.001cd
arthakriyāyāṃ keśādir nārtho 'narthādhimokṣataḥ //
3.002ab
sadṛśāsadṛśatvāc ca viṣayāviṣayatvataḥ /
3.002cd
śabdasyānyanimittānāṃ bhāve dhīsadasattvataḥ //
III.3. sāmānyatatkalpanānirāsaḥ 3–54
3.003ab (PV_3.003ab_3.003cd)
arthakriyāsamarthaṃ yat tad atra paramārthasat /
3.003cd
anyat saṃvṛtisat proktaṃ te svasāmānyalakṣaṇe //
III.3.a sāmānyacintā 4–18
3.004ab (PV_3.004ab_3.007ab)
aśaktaṃ sarvam iti ced bījāder aṅkurādiṣu /
3.004cd
dṛṣṭā śaktir matā sā cet saṃvṛtyāstu yathā tathā //
3.005ab
sāsti sarvatra ced buddher nānvayavyatirekayoḥ /
3.005cd
sāmānyalakṣaṇe 'dṛṣṭeś cakṣūrūpādibuddhivat //
3.006ab
etena samayābhogādyantaraṅgānurodhataḥ /
3.006cd
ghaṭotkṣepaṇasāmānyasaṃkhyādiṣu dhiyo gatāḥ //
3.007ab
keśādayo na sāmānyam anarthābhiniveśataḥ /
3.007cd (PV_3.007cd_3.010cd)
jñeyatvena grahād doṣo nābhāveṣu prasajyate //
3.008ab
teṣām api tathābhāve 'pratiṣedhāt sphuṭābhatā /
3.008cd
jñānarūpatayārthatvāt keśādīti matiḥ punaḥ //
3.009ab
sāmānyaviṣayā keśapratibhāsam anarthakam /
3.009cd
jñānarūpatayārthatve sāmānye cet prasajyate //
3.010ab
tatheṣṭatvād adoṣo 'rtharūpatvena samānatā /
3.010cd
sarvatra samarūpatvāt tadvyāvṛttisamāśrayāt //
3.011ab (PV_3.011ab_3.013cd)
tad avastv abhidheyatvāt sāphalyād akṣasaṃhateḥ /
3.011cd
nāmādivacane vaktṛśrotṛvācyānubandhini //
3.012ab
asaṃbandhini nāmādāv arthe syād apravartanam /
3.012cd
sārūpyād bhrāntito vṛttir arthe cet syān na sarvadā //
3.013ab
deśabhrāntiś ca na jñāne tulyam utpattito dhiyaḥ /
3.013cd
tathāvidhāyā anyatra tan nānupagamād dhiyaḥ //
3.014ab (PV_3.014ab_3.018cd)
bāhyārthapratibhāsāyā upāye vāpramāṇatā /
3.014cd
vijñānavyatiriktasya vyatirekāprasiddhitaḥ //
3.015ab
sarvajñānārthavattvāc cet svapnādāv anyathekṣaṇāt /
3.015cd
ayuktaṃ na ca saṃskārān nīlādipratibhāsataḥ //
3.016ab
nīlādy apratighātān na jñānaṃ tad yogyadeśakaiḥ /
3.016cd
ajñātasya svayaṃ jñānān nāmādy etena varṇitam //
3.017ab
saiveṣṭārthavatī kena cakṣurādimatir matā /
3.017cd
arthasāmarthyadṛṣṭeś ced anyat prāptam anarthakam //
3.018ab
apravṛttir asaṃbandhe 'py arthasaṃbandhavad yadi /
3.018cd
atītānāgataṃ vācyaṃ na syād arthena tatkṣayāt //
III.3.b paramate doṣaḥ 19–53
3.019ab (PV_3.019ab_3.021cd)
sāmānyagrahaṇāc chabdād aprasaṅgo mato yadi /
3.019cd
tan na kevalasāmānyāgrahaṇād grahaṇe 'pi vā //
3.020ab
atatsamānatāvyaktī tena nityopalambhanam /
3.020cd
nityatvāc ca yadi vyaktir vyakteḥ pratyakṣatāṃ prati //
3.021ab
ātmani jñānajanane yac chaktaṃ śaktam eva tat /
3.021cd
athāśaktaṃ kadācic ced aśaktaṃ sarvadaiva tat //
3.022ab (PV_3.022ab_3.024cd)
tasya śaktir aśaktir vā yā svabhāvena saṃsthitā /
3.022cd
nityatvād acikitsyasya kas tāṃ kṣapayituṃ kṣamaḥ //
3.023ab
tac ca sāmānyavijñānam anurundhan vibhāvyate /
3.023cd
nīlādyākāraleśo yaḥ sa tasmin kena nirmitaḥ //
3.024ab
pratyakṣapratyayārthatvān nākṣāṇāṃ vyarthateti cet /
3.024cd
saivaikarūpāc chabdāder bhinnābhāsā matiḥ kutaḥ //
3.025ab (PV_3.025ab_3.027cd)
na jātir jātimad vyaktirūpaṃ yenāparāśrayam /
3.025cd
siddhaṃ pṛthak cet kāryatvaṃ hy apekṣety abhidhīyate //
3.026ab
niṣpatter aparādhīnam api kāryaṃ svahetutaḥ /
3.026cd
saṃbadhyate kalpanayā kim akāryaṃ kathaṃcana //
3.027ab
anyatve tad asaṃbaddhaṃ siddhāto niḥsvabhāvatā /
3.027cd
jātiprasaṅgo 'bhāvasya nāpekṣābhāvatas tayoḥ //
3.028ab (PV_3.028ab_3.031ab)
tasmād arūpā rūpāṇām āśrayeṇopakalpitā /
3.028cd
tadviśeṣāvagāhārthair jātiḥ śabdaiḥ prakāśyate //
3.029ab
tasyāṃ rūpāvabhāso yas tattvenārthasya vā grahaḥ /
3.029cd
bhrāntiḥ sānādikālīnadarśanābhyāsanirmitā //
3.030ab
arthānāṃ yac ca sāmānyam anyavyāvṛttilakṣaṇam /
3.030cd
yanniṣṭhās ta ime śabdā na rūpaṃ tasya kiṃcana //
3.031ab
sāmānyabuddhau sāmānyenārūpāyām apīkṣaṇāt /
3.031cd (PV_3.031cd_3.034cd)
arthabhrāntir apīṣyeta sāmānyaṃ sāpy abhiplavāt //
3.032ab
artharūpatayā tattvenābhāvāc ca na rūpiṇī /
3.032cd
niḥsvabhāvatayāvācyaṃ kutaścid vacanān matam //
3.033ab
yadi vastu na vastūnām avācyatvaṃ kathaṃcana /
3.033cd
naiva vācyam upādānabhedād bhedopacārataḥ //
3.034ab
atītānāgate 'py arthe sāmānyavinibandhanāḥ /
3.034cd
śrutayo niviśante sad asaddharmaḥ kathaṃ bhavet //
3.035ab (PV_3.035ab_3.037cd)
upacārāt tad iṣṭaṃ ced vartamānaghaṭasya kā /
3.035cd
pratyāsattir abhāvena yā paṭādau na vidyate //
3.036ab
buddher askhalitā vṛttir mukhyāropitayoḥ sadā /
3.036cd
siṃhe māṇavake ceti ghoṣaṇāpy asti laukikī //
3.037ab
yatra rūḍhyāsadartho 'pi janaiḥ śabdo niveśitaḥ /
3.037cd
sa mukhyas tatra tatsāmyād gauṇo 'nyatra skhaladgatiḥ //
3.038ab (PV_3.038ab_3.040cd)
yathā bhāve 'py abhāvākhyāṃ yathākalpanam eva vā /
3.038cd
kuryād aśakte śakte vā pradhānādiśrutiṃ janaḥ //
3.039ab
śabdebhyo yādṛśī buddhir naṣṭe 'naṣṭe 'pi dṛśyate /
3.039cd
tādṛśy eva sadarthānāṃ naitac chrotrādicetasām //
3.040ab
sāmānyamātragrahaṇāt sāmānyaṃ cetasor dvayoḥ /
3.040cd
tasyāpi kevalasya prāg grahaṇaṃ vinivāritam //
3.041ab (PV_3.041ab_3.043cd)
parasparaviśiṣṭānām aviśiṣṭaṃ kathaṃ bhavet /
3.041cd
rūpaṃ dvirūpatāyāṃ vā tad vastv ekaṃ kathaṃ bhavet //
3.042ab
tābhyāṃ tad anyad eva syād yadi rūpaṃ samaṃ tayoḥ /
3.042cd
tayor iti na saṃbandho vyāvṛttis tu na duṣyate //
3.043ab
tasmāt samānataivāsmin sāmānye 'vastulakṣaṇam /
3.043cd
kāryaṃ cet tad anekaṃ syān naśvaraṃ ca na tan matam //
3.044ab (PV_3.044ab_3.047ab)
vastumātrānubandhitvād vināśasya na nityatā /
3.044cd
asaṃbandhaś ca jātīnām akāryatvād arūpatā //
3.045ab
yac ca vastubalāj jñānaṃ jāyate tad apekṣate /
3.045cd
na saṃketaṃ na sāmānyabuddhiṣv etad vibhāvyate //
3.046ab
yāpy abhedānugā buddhiḥ kācid vastudvayekṣaṇe /
3.046cd
saṃketena vinā sārthapratyāsattinibandhanā //
3.047ab
pratyāsattir vinā jātyā yatheṣṭā cakṣurādiṣu /
3.047cd (PV_3.047cd_3.050cd)
jñānakāryeṣu jātir vā yayānveti vibhāgataḥ //
3.048ab
kathaṃcid api vijñāne tadrūpānavabhāsataḥ /
3.048cd
yadi nāmendriyāṇāṃ syād draṣṭā bhāseta tadvapuḥ //
3.049ab
rūpavattvān na jātīnāṃ kevalānām adarśanāt /
3.049cd
vyaktigrahe ca tacchabdarūpād anyan na dṛśyate //
3.050ab
jñānamātrārthakaraṇe 'py ayogyam ata eva tat /
3.050cd
tad ayogyatayārūpaṃ tad dhy avastuṣu lakṣaṇam //
3.051ab (PV_3.051ab_3.053cd)
yathoktaviparītaṃ yat tat svalakṣaṇam iṣyate /
3.051cd
sāmānyaṃ trividhaṃ tac ca bhāvābhāvobhayāśrayāt //
3.052ab
yadi bhāvāśrayaṃ jñānaṃ bhāve bhāvānubandhataḥ /
3.052cd
noktottaratvād dṛṣṭatvād atītādiṣu cānyathā //
3.053ab
bhāvadharmatvahāniś ced bhāvagrahaṇapūrvakam /
3.053cd
tajjñānam ity adoṣo 'yaṃ meyaṃ tv ekaṃ svalakṣaṇam //
<III.4. anumānacintā 54–122>
III.4.a anumānasiddhiḥ 54–84
3.054ab (PV_3.054ab_3.057ab)
tasmād arthakriyāsiddheḥ sadasattāvicāraṇāt /
3.054cd
tasya svapararūpābhyāṃ gater meyadvayaṃ matam //
3.055ab
ayathābhiniveśena dvitīyā bhrāntir iṣyate /
3.055cd
gatiś cet pararūpeṇa na ca bhrānteḥ pramāṇatā //
3.056ab
abhiprāyāvisaṃvādād api bhrānteḥ pramāṇatā /
3.056cd
gatir apy anyathā dṛṣṭā pakṣaś cāyaṃ kṛtottaraḥ //
3.057ab
maṇipradīpaprabhayor maṇibuddhyābhidhāvataḥ /
3.057cd (PV_3.057cd_3.060ab)
mithyājñānāviśeṣe 'pi viśeṣo 'rthakriyāṃ prati //
3.058ab
yathā tathāyathārthatve 'py anumānatadābhayoḥ /
3.058cd
arthakriyānurodhena pramāṇatvaṃ vyavasthitam //
3.059ab
buddhir yatrārthasāmarthyād anvayavyatirekiṇī /
3.059cd
tasya svatantraṃ grahaṇam ato 'nyad vastv atīndriyam //
3.060ab
tasyādṛṣṭātmarūpasya gater anyo 'rtha āśrayaḥ /
3.060cd (PV_3.060cd_3.063cd)
tadāśrayeṇa saṃbandhī yadi syād gamakas tadā //
3.061ab
gamakānugasāmānyarūpeṇaiva tadā gatiḥ /
3.061cd
tasmāt sarvaḥ parokṣo 'rtho viśeṣeṇa na gamyate //
3.062ab
yā ca saṃbandhino dharmād gatir dharmiṇi jāyate /
3.062cd
sānumānaṃ parokṣāṇām ekāntenaiva sādhanam //
3.063ab
na pratyakṣaparokṣābhyāṃ meyasyānyasya saṃbhavaḥ /
3.063cd
tasmāt prameyadvitvena pramāṇadvitvam iṣyate //
3.064ab (PV_3.064ab_3.067ab)
tryekasaṃkhyānirāso vā prameyadvayadarśanāt /
3.064cd
ekam evāprameyatvād asataś cen mataṃ ca naḥ //
3.065ab
anekānto 'prameyatve hy abhāvasyāpi niścayāt /
3.065cd
tanniścayapramāṇaṃ vā dvitīyaṃ nākṣajā matiḥ //
3.066ab
abhāve 'rthabalāj jāter arthaśaktyanapekṣaṇe /
3.066cd
vyavadhānādibhāve 'pi jāyetendriyajā matiḥ //
3.067ab
abhāve vinivṛtteś cet pratyakṣasyaiva niścayaḥ /
3.067cd (PV_3.067cd_3.070ab)
viruddhaṃ saiva vā liṅgam anvayavyatirekiṇī //
3.068ab
siddhaṃ ca paracaitanyapratipatteḥ pramādvayam /
3.068cd
vyāhārādau pravṛtteś ca siddhas tadbhāvaniścayaḥ //
3.069ab
pramāṇam avisaṃvādāt tad kvacid vyabhicārataḥ /
3.069cd
nāśvāsa iti cel liṅgaṃ durdṛṣṭer etad īdṛśam //
3.070ab
yataḥ kadācit siddhāsya pratītir vastunaḥ kvacit /
3.070cd (PV_3.070cd_3.073ab)
tad avaśyaṃ tato jātaṃ tatsvabhāvo 'pi vā bhavet //
3.071ab
svanimittāt svabhāvād vā vinā nārthasya saṃbhavaḥ /
3.071cd
yac ca rūpaṃ tayor dṛṣṭaṃ tad evānyatra lakṣaṇam //
3.072ab
svabhāve svanimitte vā dṛśye darśanahetuṣu /
3.072cd
anyeṣu satsv adṛśye ca sattā vā tadvataḥ katham //
3.073ab
aprāmāṇye ca sāmānyabuddhes tallopa āgataḥ /
3.073cd (PV_3.073cd_3.076cd)
pretyabhāvavad akṣaiś cet paryāyeṇa pratīyate //
3.074ab
tac ca nendriyaśaktyādāv akṣabuddher asaṃbhavāt /
3.074cd
abhāvapratipattau syād buddher janmānimittikam //
3.075ab
svalakṣaṇe ca pratyakṣam avikalpatayā vinā /
3.075cd
vikalpena na sāmānyagrahas tasmiṃs tato 'numā //
3.076ab
prameyaniyame varṇānityatā na pratīyate /
3.076cd
pramāṇam anyat tadbuddhir vinā liṅgena saṃbhavāt //
3.077ab (PV_3.077ab_3.080ab)
viśeṣadṛṣṭe liṅgasya saṃbandhasyāprasiddhitaḥ /
3.077cd
tat pramāṇāntaraṃ meyabahutvād bahutāpi vā //
3.078ab
pramāṇānām anekasya vṛtter ekatra vā yathā /
3.078cd
viśeṣadṛṣṭer ekatrisaṃkhyāpoho na vā bhavet //
3.079ab
viṣayāniyamād anyaprameyasya ca saṃbhavāt /
3.079cd
yojanād varṇasāmānye nāyaṃ doṣaḥ prasajyate //
3.080ab
nāvasturūpaṃ tasyaiva tathāsiddhe prasādhanāt /
3.080cd (PV_3.080cd_3.084cd)
anyatra nānyasiddhiś cen na tasyaiva prasiddhitaḥ //
3.081ab
yo hi bhāvo yathābhūtaḥ sa tādṛgliṅgacetasaḥ /
3.081cd
hetus tajjā tathābhūte tasmād vastuni liṅgidhīḥ //
3.082ab
liṅgaliṅgidhiyor evaṃ pāraṃparyeṇa vastuni /
3.082cd
pratibandhāt tadābhāsaśūnyayor apy avañcanam //
3.083ab
tadrūpādhyavasāyāc ca tayos tadrūpaśūnyayoḥ /
3.083cd
tadrūpāvañcakatve 'pi kṛtā bhrāntivyavasthitiḥ //
3.084ab
tasmād vastuni boddhavye vyāpakaṃ vyāpyacetasaḥ /
3.084cd
nimittaṃ tat svabhāvo vā kāraṇaṃ tac ca taddhiyaḥ //
III.4.b anupalabdhicintā 85–122
3.085ab (PV_3.085ab_3.087cd)
pratiṣedhas tu sarvatra sādhyate 'nupalambhataḥ /
3.085cd
siddhiṃ pramāṇair vadatām arthād eva viparyayāt //
3.086ab
dṛṣṭā viruddhadharmoktis tasya tatkāraṇasya vā /
3.086cd
niṣedhe yāpi tasyaiva sāpramāṇatvasūcanā //
3.087ab
anyathaikasya dharmasya svabhāvoktyā parasya tat /
3.087cd
nāstitvaṃ kena gamyeta virodhāc ced asāv api //
3.088ab (PV_3.088ab_3.091ab)
siddhaḥ kenāsahasthānād iti cet tat kuto matam /
3.088cd
dṛśyasya darśanābhāvād iti cet sāpramāṇatā //
3.089ab
tasmāt svaśabdenoktāpi sābhāvasya prasādhikā /
3.089cd
yasyāpramāṇaṃ sāvācyo niṣedhas tena sarvathā //
3.090ab
etena tadviruddhārthakāryoktir upavarṇitā /
3.090cd
prayogaḥ kevalaṃ bhinnaḥ sarvatrārtho na bhidyate //
3.091ab
viruddhaṃ tac ca sopāyam avidhāyāpidhāya ca /
3.091cd (PV_3.091cd_3.094cd)
pramāṇoktir niṣedhe yā na sā nyāyānusāriṇī //
3.092ab
uktyādeḥ sarvavitpretyabhāvādipratiṣedhavat /
3.092cd
atīndriyāṇām arthānāṃ virodhasyāprasiddhitaḥ //
3.093ab
bādhyabādhakabhāvaḥ kaḥ syātāṃ yady uktisaṃvidau /
3.093cd
tādṛśo 'nupalabdheś ced ucyatāṃ saiva sādhanam //
3.094ab
aniścayakaraṃ proktam īdṛkṣānupalambhanam /
3.094cd
tan nātyantaparokṣeṣu sadasattāviniścayau //
3.095ab (PV_3.095ab_3.097cd)
bhinno 'bhinno 'pi vā dharmaḥ sa viruddhaḥ prayujyate /
3.095cd
yathāgnir ahime sādhye sattā vā janmabādhanī //
3.096ab
yathā vastv eva vastūnāṃ sādhane sādhanaṃ matam /
3.096cd
tathā vastv eva vastūnāṃ svanivṛttau nivartakam //
3.097ab
etena kalpanānyasto yatra kvacana saṃbhavāt /
3.097cd
dharmaḥ pakṣasapakṣānyataratvādir apoditaḥ //
3.098ab (PV_3.098ab_3.101ab)
tatrāpi vyāpako dharmo nivṛtter gamako mataḥ /
3.098cd
vyāpyasya svanivṛttiś cet paricchinnā kathaṃcana //
3.099ab
yadapramāṇatābhāve liṅgaṃ tasyaiva kathyate /
3.099cd
tad atyantavimūḍhārtham āgopālam asaṃvṛteḥ //
3.100ab
etāvan niścayaphalam abhāve 'nupalambhanam /
3.100cd
tac ca hetau svabhāve vādṛśye dṛśyatayā mate //
3.101ab
anumānād anityāder grahaṇe 'yaṃ kramo mataḥ /
3.101cd (PV_3.101cd_3.104ab)
prāmāṇyam eva nānyatra gṛhītagrahaṇān matam //
3.102ab
nānyāsyānityatā bhāvāt pūrvasiddhaḥ sa caindriyāt /
3.102cd
nānekarūpo vācyo 'sau vācyo dharmo vikalpajaḥ //
3.103ab
sāmānyāśrayasaṃsiddhau sāmānyaṃ siddham eva tat /
3.103cd
tadasiddhau tathāsyaiva hy anumānaṃ prasiddhaye //
3.104ab
kvacit tad aparijñānaṃ sadṛśāparasaṃbhavāt /
3.104cd (PV_3.104cd_3.107cd)
bhrānter apaśyato bhedaṃ māyāgolakabhedavat //
3.105ab
tathā hy aliṅgam ābālam asaṃśliṣṭottarodayam /
3.105cd
paśyan paricchinatty eva dīpādi nāśinaṃ janaḥ //
3.106ab
bhāvasvabhāvabhūtāyām api śaktau phale 'dṛśaḥ /
3.106cd
anānantaryato moho viniścetur apāṭavāt //
3.107ab
tasyaiva vinivṛttyartham anumānopavarṇanam /
3.107cd
vyavasyantīkṣaṇād eva sarvākārān mahādhiyaḥ //
3.108ab (PV_3.108ab_3.110cd)
vyāvṛtteḥ sarvatas tasmin vyāvṛttivinibandhanāḥ /
3.108cd
buddhayo 'rthe pravartante 'bhinne bhinnāśrayā iva //
3.109ab
yathācodanam ākhyāś ca so 'sati bhrāntikāraṇe /
3.109cd
pratibhāḥ pratisaṃdhatte svānurūpāḥ svabhāvataḥ //
3.110ab
siddho 'trāpy athavā dhvaṃso liṅgād anupalambhanāt /
3.110cd
prāg bhūtvā hy abhavan bhāvo 'nitya ity abhidhīyate //
3.111ab (PV_3.111ab_3.113cd)
yasyobhayāntavyavadhisattāsaṃbandhavācinī /
3.111cd
anityatāśrutis tena tāv antāv iti kau smṛtau //
3.112ab
prāk paścād apy abhāvaś cet sa evānityatā na kim /
3.112cd
ṣaṣṭhyādyayogād iti ced antayoḥ sa kathaṃ bhavet //
3.113ab
sattāsaṃbandhayor dhrauvyād antābhyāṃ na viśeṣaṇam /
3.113cd
aviśeṣaṇam eva syād antau cet kāryakāraṇe //
3.114ab (PV_3.114ab_3.116cd)
asaṃbandhān na bhāvasya prāgabhāvaṃ sa vāñchati /
3.114cd
tadupādhisamākhyāne te 'py asya ca na sidhyataḥ //
3.115ab
sattāsvakāraṇāśleṣakaraṇāt kāraṇaṃ kila /
3.115cd
sā sattā sa ca saṃbandho nityau kāryam atheha kim //
3.116ab
yasyābhāvaḥ kriyetāsau na bhāvaḥ prāgabhāvavān /
3.116cd
saṃbandhānabhyupagamān nityaṃ viśvam idaṃ tataḥ //
3.117ab (PV_3.117ab_3.122cd)
tasmād anarthāskandinyo 'bhinnārthābhimateṣv api /
3.117cd
śabdeṣu vācyabhedinyo vyatirekāspadaṃ dhiyaḥ //
3.118ab
viśeṣapratyabhijñānaṃ na pratikṣaṇabhedataḥ /
3.118cd
na vā viśeṣaviṣayaṃ dṛṣṭasāmyena tadgrahāt //
3.119ab
nidarśanaṃ tad eveti sāmānyāgrahaṇaṃ yadi /
3.119cd
nidarśanatvāt siddhasya pramāṇenāsya kiṃ punaḥ //
3.120ab
vismṛtatvād adoṣaś cet tata evānidarśanam /
3.120cd
dṛṣṭe tadbhāvasiddhiś cet pramāṇād anyavastuni //
3.121ab
tattvārope viparyāsas tatsiddher apramāṇatā /
3.121cd
pratyakṣetarayor aikyād ekasiddhir dvayor api //
3.122ab
saṃdhīyamānaṃ cānyena vyavasāyaṃ smṛtiṃ viduḥ /
3.122cd
taccihnāpekṣaṇān no cet smṛtir na vyabhicārataḥ //
III.5.a pratyakṣalakṣaṇavipratipattinirāsaḥ 123–144
3.123ab (PV_3.123ab_3.125cd)
pratyakṣaṃ kalpanāpoḍhaṃ pratyakṣeṇaiva sidhyati /
3.123cd
pratyātmavedyaḥ sarveṣāṃ vikalpo nāmasaṃśrayaḥ //
3.124ab
saṃhṛtya sarvataś cintāṃ stimitenāntarātmanā /
3.124cd
sthito 'pi cakṣuṣā rūpam īkṣate sākṣajā matiḥ //
3.125ab
punar vikalpayan kiṃcid āsīn me kalpanedṛśī /
3.125cd
iti vetti na pūrvoktāvasthāyām indriyād gatau //
3.126ab (PV_3.126ab_3.128cd)
ekatra dṛṣṭo bhedo hi kvacin nānyatra dṛśyate /
3.126cd
na tasmād bhinnam asty anyat sāmānyaṃ buddhyabhedataḥ //
3.127ab
tasmād viśeṣaviṣayā sarvaivendriyajā matiḥ /
3.127cd
na viśeṣeṣu śabdānāṃ pravṛttāv asti saṃbhavaḥ //
3.128ab
ananvayād viśeṣāṇāṃ saṃketasyāpravṛttitaḥ /
3.128cd
viṣayo yaś ca śabdānāṃ saṃyojyeta sa eva taiḥ //
3.129ab (PV_3.129ab_3.132ab)
asyedam iti saṃbandhe yāv arthau pratibhāsinau /
3.129cd
tayor eva hi saṃbandho na tadendriyagocaraḥ //
3.130ab
viśadapratibhāsasya tadārthasyāvibhāvanāt /
3.130cd
vijñānābhāsabhedo hi padārthānāṃ viśeṣakaḥ //
3.131ab
cakṣuṣo 'rthāvabhāse 'pi yaṃ paro 'syeti śaṃsati /
3.131cd
sa eva yojyate śabdair na khalv indriyagocaraḥ //
3.132ab
avyāpṛtendriyasyānyavāṅmātreṇāvibhāvanāt /
3.132cd (PV_3.132cd_3.135cd)
na cānuditasaṃbandhaḥ svayaṃ jñānaprasaṅgataḥ //
3.133ab
manasor yugapadvṛtteḥ savikalpāvikalpayoḥ /
3.133cd
vimūḍho laghuvṛtter vā tayor aikyaṃ vyavasyati //
3.134ab
vikalpavyavadhānena vicchinnaṃ darśanaṃ bhavet /
3.134cd
iti ced bhinnajātīyavikalpe 'nyasya vā katham //
3.135ab
alātadṛṣṭivad bhāvapakṣaś ced balavān mataḥ /
3.135cd
anyatrāpi samānaṃ tad varṇayor vā sakṛcchrutiḥ //
3.136ab (PV_3.136ab_3.138cd)
sakṛtsaṃgatasarvārtheṣv indriyeṣv iha satsv api /
3.136cd
pañcabhir vyavadhāne 'pi bhāty avyavahiteva yā //
3.137ab
sā matir nāma paryantakṣaṇikajñānamiśraṇāt /
3.137cd
vicchinnābheti tac citraṃ tasmāt santu sakṛd dhiyaḥ //
3.138ab
pratibhāsāviśeṣaś ca sāntarānantare katham /
3.138cd
śuddhe manovikalpe ca na kramagrahaṇaṃ bhavet //
3.139ab (PV_3.139ab_3.144cd)
yo 'grahaḥ saṃgate 'py arthe kvacid āsaktacetasaḥ /
3.139cd
saktyānyotpattivaiguṇyāc codyaṃ caitad dvayor api //
3.140ab
śīghravṛtter alātāder anvayapratighātinī /
3.140cd
cakrabhrāntiṃ dṛśā dhatte na dṛśāṃ ghaṭanena sā //
3.141ab
kecid indriyajatvāder bāladhīvad akalpanām /
3.141cd
āhur bālāvikalpe ca hetuṃ saṃketamandatām //
3.142ab
teṣāṃ pratyakṣam eva syād bālānām avikalpanāt /
3.142cd
saṃketopāyavigamāt paścād api bhaven na saḥ //
3.143ab
mano 'vyutpannasaṃketam asti tena sa cen mataḥ /
3.143cd
evam indriyaje 'pi syāc cheṣavac cedam īdṛśam //
3.144ab
yad eva sādhanaṃ bāle tad evātrāpi kathyatām /
3.144cd
sāmyād akṣadhiyām uktam anenānubhavādikam //
III.5.b sāmānyanirāsaḥ 145–150
3.145ab (PV_3.145ab_3.147cd)
viśeṣaṇaṃ viśeṣyaṃ ca saṃbandhaṃ laukikīṃ sthitim /
3.145cd
gṛhītvā saṃkalayyaitat tathā pratyeti nānyathā //
3.146ab
yathā daṇḍini jātyāder vivekenānirūpaṇāt /
3.146cd
tadvatā yojanā nāsti kalpanāpy atra nāsty ataḥ //
3.147ab
yady apy anvayivijñānaṃ śabdavyaktyavabhāsi tat /
3.147cd
varṇākṛtyakṣarākāraśūnyaṃ gotvaṃ hi varṇyate //
3.148ab (PV_3.148ab_3.150cd)
samānatve 'pi tasyaiva nekṣaṇaṃ netragocaram /
3.148cd
pratibhāsadvayābhāvād buddher bhedaś ca durlabhaḥ //
3.149ab
samavāyāgrahād akṣaiḥ saṃbandhādarśanaṃ sthitam /
3.149cd
paṭas tantuṣv ihetyādiśabdāś ceme svayaṃ kṛtāḥ //
3.150ab
śṛṅgaṃ gavīti loke syāc chṛṅge gaur ity alaukikam /
3.150cd
gavākhyapariśiṣṭāṅgavicchedānupalambhanāt //
III.5.c avayavinirāsaḥ 151–153
3.151ab (PV_3.151ab_3.153cd)
tais tantubhir iyaṃ śāṭīty uttaraṃ kāryam ucyate /
3.151cd
tantusaṃskārasaṃbhūtaṃ naikakālaṃ kathaṃcana //
3.152ab
kāraṇāropataḥ kaścid ekāpoddhārato 'pi vā /
3.152cd
tantvākhyāṃ vartayet kārye darśayann āśrayaṃ śruteḥ //
3.153ab
upakāryopakāritvaṃ vicchedādṛṣṭir eva vā /
3.153cd
mukhyaṃ yad askhalajjñānam ādisaṃketagocaraḥ //
III.5.d nānumānataḥ sāmānyasiddhiḥ 154–163
3.154ab (PV_3.154ab_3.157ab)
anumānaṃ ca jātyādau vastuno nāsti bhedini /
3.154cd
sarvatra vyapadeśo hi daṇḍyāder api sāṃvṛtāt //
3.155ab
vastuprāsādamālādiśabdāś cānyānapekṣiṇaḥ /
3.155cd
geho yady api saṃyogas tanmālā kiṃ nu tad bhavet //
3.156ab
jātiś ced geha eko 'pi mālety ucyeta vṛkṣavat /
3.156cd
mālābahutve tacchabdaḥ kathaṃ jāter ajātitaḥ //
3.157ab
mālādau ca mahattvādir iṣṭo yaś caupacārikaḥ /
3.157cd (PV_3.157cd_3.160ab)
mukhyāviśiṣṭavijñānagrāhyatvān naupacārikaḥ //
3.158ab
ananyahetutā tulyā sā mukhyābhimateṣv api /
3.158cd
padārthaśabdaḥ kaṃ hetum anyaṃ ṣaṭsu samīkṣate //
3.159ab
yo yathā rūḍhitaḥ siddhas tatsāmyād yas tathocyate /
3.159cd
mukhyo gauṇaś ca bhāveṣv apy abhāvasyopacārataḥ //
3.160ab
saṃketānvayinī rūḍhir vaktur icchānvayī ca saḥ /
3.160cd (PV_3.160cd_3.163cd)
kriyate vyavahārārthaṃ chandaḥśabdāṃśanāmavat //
3.161ab
vastudharmatayaivārthās tādṛgvijñānakāraṇam /
3.161cd
bhede 'pi yatra tajjñānaṃ tāṃs tathā pratipadyate //
3.162ab
jñānāny api tathā bhede 'bhedapratyavamarśane /
3.162cd
ity atatkāryaviśleṣasyānvayo naikavastunaḥ //
3.163ab
vastūnāṃ vidyate tasmāt tanniṣṭhā vastuni śrutiḥ /
3.163cd
bāhyaśaktivyavacchedaniṣṭhābhāve 'pi tacchrutiḥ //
III.5.e anyāpohacintā 164–173
3.164ab (PV_3.164ab_3.166cd)
vikalpapratibimbeṣu tanniṣṭheṣu nibadhyate /
3.164cd
tato 'nyāpohaniṣṭhatvād uktānyāpohakṛc chrutiḥ //
3.165ab
vyatirekīva yaj jñāne bhāty arthapratibimbakam /
3.165cd
śabdāt tad api nārthātmā bhrāntiḥ sā vāsanodbhavā //
3.166ab
tasyābhidhāne śrutibhir arthe ko 'ṃśo 'vagamyate /
3.166cd
tasyāgatau ca saṃketakriyā vyarthā tadarthikā //
3.167ab (PV_3.167ab_3.169cd)
śabdo 'rthāṃśaṃ kam āheti tatrānyāpoha ucyate /
3.167cd
ākāraḥ sa ca nārthe 'sti taṃ vadann arthabhāk katham //
3.168ab
śabdasyānvayinaḥ kāryam arthenānvayinā sa ca /
3.168cd
ananvayī dhiyo 'bhedād darśanābhyāsanirmitaḥ //
3.169ab
tadrūpāropagatyānyavyāvṛttādhigateḥ punaḥ /
3.169cd
śabdārtho 'rthaḥ sa eveti vacane na virudhyate //
3.170ab (PV_3.170ab_3.173cd)
mithyāvabhāsino vaite pratyayāḥ śabdanirmitāḥ /
3.170cd
anuyāntīmam arthāṃśam iti cāpohakṛc chrutiḥ //
3.171ab
tasmāt saṃketakāle 'pi nirdiṣṭārthena saṃyutaḥ /
3.171cd
svapratītiphalenānyāpohaḥ saṃbadhyate śrutau //
3.172ab
anyatrādṛṣṭyapekṣatvāt kvacit taddṛṣṭyapekṣaṇāt /
3.172cd
śrutau saṃbadhyate 'poho naitad vastuni yujyate //
3.173ab
tasmāj jātyāditadyogā nārthe teṣu ca na śrutiḥ /
3.173cd
saṃyojyate 'nyavyāvṛttau śabdānām eva yojanāt //
III.5.f pratyakṣe śabdakalpanānirāsaḥ uttarakālabhāvivikalpajñānenānubhavaḥ 174–191
3.174ab (PV_3.174ab_3.177ab)
saṃketasmaraṇopāyaṃ dṛṣṭasaṃkalanātmakam /
3.174cd
pūrvāparaparāmarśaśūnye tac cākṣuṣe katham //
3.175ab
anyatra gatacitto 'pi cakṣuṣā rūpam īkṣate /
3.175cd
tatsaṃketāgrahas tatra spaṣṭas tajjā ca kalpanā //
3.176ab
jāyante kalpanās tatra yatra śabdo niveśitaḥ /
3.176cd
tenecchātaḥ pravarteran nekṣeran bāhyam akṣajāḥ //
3.177ab
rūpaṃ rūpam itīkṣeta taddhiyaṃ kim itīkṣate /
3.177cd (PV_3.177cd_3.180cd)
asti cānubhavas tasyāḥ so 'vikalpaḥ kathaṃ bhavet //
3.178ab
tasyaivānubhave dṛṣṭaṃ na vikalpadvayaṃ sakṛt /
3.178cd
etena tulyakālānyavijñānānubhavo gataḥ //
3.179ab
smṛtir bhaved atīte ca sāgṛhīte kathaṃ bhavet /
3.179cd
syāc cānyadhīparicchedābhinnarūpā svabuddhidhīḥ //
3.180ab
atītam apadṛṣṭāntam aliṅgaṃ cārthavedanam /
3.180cd
siddhaṃ tat kena tasmin hi na pratyakṣaṃ na laiṅgikam //
3.181ab (PV_3.181ab_3.184ab)
tatsvarūpāvabhāsinyā buddhyānantarayā yadi /
3.181cd
rūpādir iva gṛhyeta na syāt tatpūrvadhīgrahaḥ //
3.182ab
so 'vikalpaḥ svaviṣayo vijñānānubhavo yathā /
3.182cd
aśakyasamayaṃ tadvad anyad apy avikalpakam //
3.183ab
sāmānyavācinaḥ śabdās tadekārthā ca kalpanā /
3.183cd
abhāve nirvikalpasya viśeṣādhigamaḥ katham //
3.184ab
asti cen nirvikalpaṃ ca kiṃcit tattulyahetukam /
3.184cd (PV_3.184cd_3.187ab)
sarvaṃ tathaiva hetor hi bhedād bhedaḥ phalātmanām //
3.185ab
anapekṣitabāhyārthā yojanā samayasmṛteḥ /
3.185cd
tathānapekṣya samayaṃ vastuśaktyaiva netradhīḥ //
3.186ab
saṃketasmaraṇāpekṣaṃ rūpaṃ yady akṣacetasi /
3.186cd
anapekṣya na cec chaktaṃ syāt smṛtāv eva liṅgavat //
3.187ab
tasyās tatsaṃgamotpatter akṣadhīḥ syāt smṛter na vā /
3.187cd (PV_3.187cd_3.191cd)
tataḥ kālāntare 'pi syāt kvacid vyākṣepasaṃbhavāt //
3.188ab
krameṇobhayahetuś cet prāg eva syād abhedataḥ /
3.188cd
anyo 'kṣabuddhihetuś cet smṛtis tatrāpy anarthikā //
3.189ab
yathāsamitasiddhyartham iṣyate samayasmṛtiḥ /
3.189cd
bhedaś cāsamito grāhyaḥ smṛtis tatra kim arthikā //
3.190ab
sāmānyamātragrahaṇe bhedāpekṣā na yujyate /
3.190cd
tasmāc cakṣuś ca rūpaṃ ca pratītyodeti netradhīḥ //
3.191ab
sākṣāc cet jñānajanane samartho viṣayo 'kṣavat /
3.191cd
atha kasmād dvayādhīnajanma tat tena nocyate //
<III.6. pratyakṣabheda 192–287>
III.6.a indriyapratyakṣam 192–238
3.192ab (PV_3.192ab_3.195ab)
samīkṣya gamakatvaṃ hi vyapadeśo niyujyate /
3.192cd
tac cākṣavyapadeśe 'sti taddharmaś ca niyojyatām //
3.193ab
tato liṅgasvabhāvo 'tra vyapadeśe niyojyatām /
3.193cd
nivartate vyāpakasya svabhāvasya nivṛttitaḥ //
3.194ab
saṃcitaḥ samudāyaḥ sa sāmānyaṃ tatra cākṣadhīḥ /
3.194cd
sāmānyabuddhiś cāvaśyaṃ vikalpenānubadhyate //
3.195ab
arthāntarābhisaṃbandhāj jāyante ye 'ṇavo 'pare /
3.195cd (PV_3.195cd_3.198cd)
uktās te saṃcitās te hi nimittaṃ jñānajanmanaḥ //
3.196ab
aṇūnāṃ sa viśeṣaś ca nāntareṇāparān aṇūn /
3.196cd
tad ekāniyamāj jñānam uktaṃ sāmānyagocaram //
3.197ab
athaikāyatanatve 'pi nānekaṃ gṛhyate sakṛt /
3.197cd
sakṛd grahāvabhāsaḥ kiṃ viyukteṣu tilādiṣu //
3.198ab
pratyuktaṃ lāghavaṃ cātra teṣv eva kramapātiṣu /
3.198cd
kiṃ nākramagrahas tulyakālāḥ sarvāś ca buddhayaḥ //
3.199ab (PV_3.199ab_3.201cd)
kāścit tāsv akramābhāsāḥ kramavatyo 'parāś ca kim /
3.199cd
sarvārthagrahaṇe tasmād akramo 'yaṃ prasajyate //
3.200ab
naikaṃ citrapataṃgādi rūpaṃ vā dṛśyate katham /
3.200cd
citraṃ tad ekam iti ced idaṃ citrataraṃ tataḥ //
3.201ab
naikaṃ svabhāvaṃ citraṃ hi maṇirūpaṃ yathaiva tat /
3.201cd
nīlādipravibhāgaś ca tulyaś citrapaṭādiṣu //
3.202ab (PV_3.202ab_3.205ab)
tatrāvayavarūpaṃ cet kevalaṃ dṛśyate tathā /
3.202cd
nīlādīni nirasyānyac citraṃ citraṃ yad īkṣase //
3.203ab
tulyārthākārakālatvenopalakṣitayor dhiyoḥ /
3.203cd
nānārthā kramavaty ekā kim ekārthākramāparā //
3.204ab
vaiśvarūpyād dhiyām eva bhāvānāṃ viśvarūpatā /
3.204cd
tac ced anaṅgaṃ keneyaṃ siddhā bhedavyavasthitiḥ //
3.205ab
vijātīnām anārambhān nālekhyādau vicitradhīḥ /
3.205cd (PV_3.205cd_3.208ab)
arūpatvān na saṃyogaś citro bhakteś ca nāśrayaḥ //
3.206ab
pratyekam avicitratvād gṛhīteṣu krameṇa ca /
3.206cd
na citradhīsaṃkalanam anekasyaikayāgrahāt //
3.207ab
nānārthaikā bhavet tasmāt siddhāto 'py avikalpikā /
3.207cd
vikalpayann apy ekārthaṃ yato 'nyad api paśyati //
3.208ab
citrāvabhāseṣv artheṣu yady ekatvaṃ na yujyate /
3.208cd (PV_3.208cd_3.211ab)
saiva tāvat kathaṃ buddhir ekā citrāvabhāsinī //
3.209ab
idaṃ vastubalāyātaṃ yad vadanti vipaścitaḥ /
3.209cd
yathā yathārthāś cintyante viśīryante tathā tathā //
3.210ab
kiṃ syāt sā citrataikasyāṃ na syāt tasyāṃ matāv api /
3.210cd
yadīdaṃ svayam arthānāṃ rocate tatra ke vayaṃ //
3.211ab
tasmān nārtheṣu na jñāne sthūlābhāsas tadātmanaḥ /
3.211cd (PV_3.211cd_3.214ab)
ekatra pratiṣiddhatvād bahuṣv api na saṃbhavaḥ //
3.212ab
paricchedo 'ntar anyo 'yaṃ bhāgo bahir iva sthitaḥ /
3.212cd
jñānasyābhedino bhedapratibhāso hy upaplavaḥ //
3.213ab
tatraikasyāpy abhāvena dvayam apy avahīyate /
3.213cd
tasmāt tad eva tasyāpi tattvaṃ yā dvayaśūnyatā //
3.214ab
tadbhedāśrayiṇī ceyaṃ bhāvānāṃ bhedasaṃsthitiḥ /
3.214cd (PV_3.214cd_3.217cd)
tadupaplavabhāve ca teṣāṃ bhedo 'py upaplavaḥ //
3.215ab
na grāhyagrāhakākārabāhyam asti ca lakṣaṇam /
3.215cd
ato lakṣaṇaśūnyatvān niḥsvabhāvāḥ prakāśitāḥ //
3.216ab
vyāpāropādhikaṃ sarvaṃ skandhādīnāṃ viśeṣataḥ /
3.216cd
lakṣaṇaṃ sa ca tattvaṃ na tenāpy ete vilakṣaṇāḥ //
3.217ab
yathāsvaṃpratyayāpekṣād avidyopaplutātmanām /
3.217cd
vijñaptir vitathākārā jāyate timirādivat //
3.218ab (PV_3.218ab_3.221ab)
asaṃviditatattvā ca sā sarvāparadarśanaiḥ /
3.218cd
asaṃbhavād vinā teṣāṃ grāhyagrāhakaviplavaiḥ //
3.219ab
tadupekṣitatattvārthaiḥ kṛtvā gajanimīlanam /
3.219cd
kevalaṃ lokabuddhyaiva bāhyacintā pratanyate //
3.220ab
nīlādiś citravijñāne jñānopādhir ananyabhāk /
3.220cd
aśakyadarśanas taṃ hi pataty arthe vivecayan //
3.221ab
yad yathā bhāsate jñānaṃ tat tathaivānubhūyate /
3.221cd (PV_3.221cd_3.224cd)
iti nāmaikabhāvaḥ syāc citrākārasya cetasi //
3.222ab
paṭādirūpasyaikatve tathā syād avivekitā /
3.222cd
vivekīni nirasyānyadāviveki ca nekṣyate //
3.223ab
ko vā virodho bahavaḥ saṃjātātiśayāḥ sakṛt /
3.223cd
bhaveyuḥ kāraṇaṃ buddher yadi nāmendriyādivat //
3.224ab
hetubhāvād ṛte nānyā grāhyatā nāma kācana /
3.224cd
tatra buddhir yadākārā tasyās tad grāhyam ucyate //
3.225ab (PV_3.225ab_3.228ab)
kathaṃ vāvayavī grāhyaḥ sakṛt svāvayavaiḥ saha /
3.225cd
na hi gopratyayo dṛṣṭaḥ sāsnādīnām adarśane //
3.226ab
guṇapradhānādhigamaḥ sahāpy abhimato yadi /
3.226cd
saṃpūrṇāṅgo na gṛhyeta sakṛn nāpi guṇādimān //
3.227ab
vivakṣāparatantratvād viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ /
3.227cd
yad aṅgabhāvenopāttaṃ tat tenaiva hi gṛhyate //
3.228ab
svato vastvantarābhedād guṇāder bhedakasya ca /
3.228cd (PV_3.228cd_3.231cd)
agrahād ekabuddhiḥ syāt paśyato 'pi parāparam //
3.229ab
guṇādibhedagrahaṇān nānātvapratipad yadi /
3.229cd
astu nāma tathāpy eṣāṃ bhavet saṃbandhisaṃkaraḥ //
3.230ab
śabdādīnām anekatvāt siddho 'nekagrahaḥ sakṛt /
3.230cd
saṃniveśagrahāyogād agrahe saṃniveśinām //
3.231ab
sarvato vinivṛttasya vinivṛttir yato yataḥ /
3.231cd
tadbhedonnītabhedā sā dharmiṇo 'nekarūpatā //
3.232ab (PV_3.232ab_3.235ab)
te kalpitā rūpabhedā nirvikalpasya cetasaḥ /
3.232cd
na vicitrasya citrābhāḥ kādācitkasya gocaraḥ //
3.233ab
yady apy asti sitatvādi yādṛg indriyagocaraḥ /
3.233cd
na so 'bhidhīyate śabdair jñānayo rūpabhedataḥ //
3.234ab
ekārthatve 'pi buddhīnāṃ nānāśrayatayā sa cet /
3.234cd
śrotrādicittānīdānīṃ bhinnārthānīti tat kutaḥ //
3.235ab
jāto nāmāśrayo 'nyonyaś cetasāṃ tasya vastunaḥ /
3.235cd (PV_3.235cd_3.238cd)
ekasyaiva kuto rūpaṃ bhinnākārāvabhāsi tat //
3.236ab
vṛtter dṛśyāparāmarśenābhidhānavikalpayoḥ /
3.236cd
darśanāt pratyabhijñānaṃ gavādīnāṃ nivāritam //
3.237ab
anvayāc cānumānaṃ yad abhidhānavikalpayoḥ /
3.237cd
dṛśye gavādau jātyādes tad apy etena dūṣitam //
3.238ab
darśanāny eva bhinnāny apy ekāṃ kurvanti kalpanām /
3.238cd
pratyabhijñānasaṃkhyātāṃ svabhāveneti varṇitam //
III.6.b mānasapratyakṣam 239–248
3.239ab (PV_3.239ab_3.242ab)
pūrvānubhūtagrahaṇe mānasasyāpramāṇatā /
3.239cd
adṛṣṭagrahaṇe 'ndhāder api syād arthadarśanam //
3.240ab
kṣaṇikatvād atītasya darśane ca na saṃbhavaḥ /
3.240cd
vācyam akṣaṇikatve syāl lakṣaṇaṃ saviśeṣaṇam //
3.241ab
niṣpāditakriye kaṃcid viśeṣam asamādadhat /
3.241cd
karmaṇy aindriyam anyad vā sādhanaṃ kim itīṣyate //
3.242ab
sakṛdbhāvaś ca sarvāsāṃ dhiyāṃ tadbhāvajanmanām /
3.242cd (PV_3.242cd_3.245cd)
anyair akāryabhedasya tadapekṣāvirodhataḥ //
3.243ab
tasmād indriyavijñānānantarapratyayodbhavam /
3.243cd
mano 'nyam eva gṛhṇāti viṣayaṃ nāndhadṛk tataḥ //
3.244ab
svārthānvayārthāpekṣaiva hetur indriyajā matiḥ /
3.244cd
tato 'nyagrahaṇe 'py asya niyatagrāhyatā matā //
3.245ab
tadatulyakriyākālaḥ katham svajñānakālikaḥ /
3.245cd
sahakāri bhaved artha iti ced akṣacetasaḥ //
3.246ab (PV_3.246ab_3.248cd)
asataḥ prāg asāmarthyāt paścād vānupayogataḥ /
3.246cd
prāgbhāvaḥ sarvahetūnāṃ nāto 'rthaḥ svadhiyā saha //
3.247ab
bhinnakālaṃ kathaṃ grāhyam iti ced grāhyatāṃ viduḥ /
3.247cd
hetutvam eva yuktijñā jñānākārārpaṇakṣamam //
3.248ab
kāryaṃ hy anekahetutve 'py anukurvad udeti yat /
3.248cd
tat tenārpitatadrūpaṃ gṛhītam iti cocyate //
III.6.c svasaṃvedanapratyakṣam 249–280
3.249ab (PV_3.249ab_3.252ab)
aśakyasamayo hy ātmā sukhādīnām ananyabhāk /
3.249cd
teṣām ataḥ svasaṃvittir nābhijalpānuṣaṅgiṇī //
3.250ab
avedakāḥ parasyāpi te svarūpaṃ kathaṃ viduḥ /
3.250cd
ekārthāśrayiṇā vedyā vijñāneneti kecana //
3.251ab
tadatadrūpiṇo bhāvās tadatadrūpahetujāḥ /
3.251cd
tat sukhādi kim ajñānaṃ vijñānābhinnahetujam //
3.252ab
sārthe satīndriye yogye yathāsvam api cetasi /
3.252cd (PV_3.252cd_3.255ab)
dṛṣṭaṃ janma sukhādīnāṃ tattulyaṃ manasām api //
3.253ab
asatsu satsu caiteṣu na janmājanma vā kvacit /
3.253cd
dṛṣṭaṃ sukhāder buddher vā tat tato nānyataś ca te //
3.254ab
sukhaduḥkhādibhedaś ca teṣām eva viśeṣataḥ /
3.254cd
tasyā eva yathā buddher māndyapāṭavasaṃśayāḥ //
3.255ab
yasyārthasya nipātena te jātā dhīsukhādayaḥ /
3.255cd (PV_3.255cd_3.258ab)
muktvā taṃ pratipadyeta sukhādīn eva sā katham //
3.256ab
avicchinnā na bhāseta tatsaṃvittiḥ kramagrahe /
3.256cd
tallāghavāc cet tattulyam ity asaṃvedanaṃ na kim //
3.257ab
na caikayā dvayajñānaṃ niyamād akṣacetasaḥ /
3.257cd
sukhādyabhāve 'py arthāc ca jātes tacchaktyasiddhitaḥ //
3.258ab
pṛthak pṛthak ca sāmarthye dvayor nīlādivat sukham /
3.258cd (PV_3.258cd_3.261ab)
gṛhyeta kevalaṃ tasya taddhetvartham agṛhṇataḥ //
3.259ab
na hi saṃvedanaṃ yuktam arthenaiva sahagrahe /
3.259cd
kiṃ sāmarthyaṃ sukhādīnāṃ neṣṭā dhīr yat tadudbhavā //
3.260ab
vinārthena sukhādīnāṃ vedane cakṣurādibhiḥ /
3.260cd
rūpādiḥ stryādibhedo 'kṣṇā na gṛhyeta kadācana //
3.261ab
na hi saty antaraṅge 'rthe śakte dhīr bāhyadarśanī /
3.261cd (PV_3.261cd_3.264ab)
arthagrahe sukhādīnāṃ tajjānāṃ syād avedanam //
3.262ab
dhiyor yugapadutpattau tattadviṣayasaṃbhavāt /
3.262cd
sukhaduḥkhavidau syātāṃ sakṛd arthasya saṃbhave //
3.263ab
saty āntare 'py upādāne jñāne duḥkhādisaṃbhavaḥ /
3.263cd
nopādānaṃ viruddhasya tac caikam iti cen matam //
3.264ab
tad ajñānasya vijñānaṃ kenopādānakāraṇam /
3.264cd (PV_3.264cd_3.267ab)
ādhipatyaṃ tu kurvīta tad viruddhe 'pi dṛśyate //
3.265ab
akṣṇor yathaika āloko naktaṃcaratadanyayoḥ /
3.265cd
rūpadarśanavaiguṇyāvaiguṇye kurute sakṛt //
3.266ab
tasmāt sukhādayo 'rthānāṃ svasaṃkrāntāvabhāsinām /
3.266cd
vedakāḥ svātmanaś caiṣām arthebhyo janma kevalam //
3.267ab
arthātmā svātmabhūto hi teṣāṃ tair anubhūyate /
3.267cd (PV_3.267cd_3.270cd)
tenārthānubhavakhyātir ālambas tu tadābhatā //
3.268ab
kaścid bahiḥsthitān eva sukhādīn apracetanān /
3.268cd
grāhyān āha na tasyāpi sakṛd yukto dvayagrahaḥ //
3.269ab
sukhādyabhinnarūpatvān nīlādeś cet sakṛdgrahaḥ /
3.269cd
bhinnāvabhāsinor grāhyaṃ cetasos tad abhedi kim //
3.270ab
tasyāviśeṣe bāhyasya bhāvanātāratamyataḥ /
3.270cd
tāratamyaṃ ca buddhau syān na prītiparitāpayoḥ //
3.271ab (PV_3.271ab_3.274ab)
sukhādyātmatayā buddher api yady avirodhitā /
3.271cd
sa idānīṃ kathaṃ bāhyaḥ sukhādyātmeti gamyate //
3.272ab
agrāhyagrāhakatvāc ced bhinnajātīyayoḥ pumān /
3.272cd
agrāhakaḥ syāt sarvasya tato hīyeta bhoktṛtā //
3.273ab
kāryakāraṇatānena pratyuktākāryakāraṇe /
3.273cd
grāhyagrāhakatābhāvād bhāve 'nyatrāpi sā bhavet //
3.274ab
tasmāt ta āntarā eva saṃvedyatvāc ca cetanāḥ /
3.274cd (PV_3.274cd_3.277ab)
saṃvedanaṃ na yadrūpaṃ na hi tat tasya vedanam //
3.275ab
atatsvabhāvo 'nubhavo bauddhāṃs tān samavaiti cet /
3.275cd
muktvādhyakṣasmṛtākārāṃ saṃvittiṃ buddhir atra kā //
3.276ab
tāṃs tān arthān upādāya sukhaduḥkhādivedanam /
3.276cd
ekam āvirbhavad dṛṣṭaṃ na dṛṣṭaṃ tv anyad antarā //
3.277ab
saṃsargād avibhāgaś ced ayogolakavahnivat /
3.277cd (PV_3.277cd_3.280cd)
bhedābhedavyavasthaivam ucchinnā sarvavastuṣu //
3.278ab
abhinnavedanasyaikye yan naivaṃ tad vibhedavat /
3.278cd
sidhyed asādhanatve 'sya na siddhaṃ bhedasādhanam //
3.279ab
bhinnābhaḥ sitaduḥkhādir abhinno buddhivedane /
3.279cd
abhinnābhe vibhinne ced bhedābhedau kim āśrayau //
3.280ab
tiraskṛtānāṃ paṭunāpy ekadā bhedadarśanāt /
3.280cd
pravāhe vittibhedānāṃ siddhā bhedavyavasthitiḥ //
III.6.d yogijñānapratyakṣam 281–287
3.281ab (PV_3.281ab_3.284ab)
prāg uktaṃ yogināṃ jñānaṃ teṣāṃ tad bhāvanāmayam /
3.281cd
vidhūtakalpanājālaṃ spaṣṭam evāvabhāsate //
3.282ab
kāmaśokabhayonmādacaurasvapnādyupaplutāḥ /
3.282cd
abhūtān api paśyanti purato 'vasthitān iva //
3.283ab
na vikalpānubaddhasya spaṣṭārthapratibhāsitā /
3.283cd
svapne 'pi smaryate smārtaṃ na ca tat tādṛgarthavat //
3.284ab
aśubhāpṛthivīkṛtsnādy abhūtam api varṇyate /
3.284cd (PV_3.284cd_3.287cd)
spaṣṭābhaṃ nirvikalpaṃ ca bhāvanābalanirmitam //
3.285ab
tasmād bhūtam abhūtaṃ vā yad yad evābhibhāvyate /
3.285cd
bhāvanāpariniṣpattau tat sphuṭākalpadhīphalam //
3.286ab
tatra pramāṇaṃ saṃvādi yat prāṅnirṇītavastuvat /
3.286cd
tad bhāvanājaṃ pratyakṣam iṣṭaṃ śeṣā upaplavāḥ //
3.287ab
śabdārthagrāhi yad yatra taj jñānaṃ tatra kalpanā /
3.287cd
svarūpaṃ ca na śabdārthas tatrādhyakṣam ato 'khilam //
III.7. pratyakṣābhāsacintā 288–300
3.288ab (PV_3.288ab_3.291ab)
trividhaṃ kalpanājñānam āśrayopaplavodbhavam /
3.288cd
avikalpakam ekaṃ ca pratyakṣābhaṃ caturvidham //
3.289ab
anakṣajatvasiddhyartham ukte dve bhrāntidarśanāt /
3.289cd
siddhānumādivacanaṃ sādhanāyaiva pūrvayoḥ //
3.290ab
saṃketasaṃśrayānyārthasamāropavikalpane /
3.290cd
pratyakṣāsannavṛttitvāt kadācid bhrāntikāraṇam //
3.291ab
yathaiveyaṃ parokṣārthakalpanā smaraṇādikā /
3.291cd (PV_3.291cd_3.294cd)
samayāpekṣiṇī nārthaṃ pratyakṣam adhyavasyati //
3.292ab
tathānubhūtasmaraṇam antareṇa ghaṭādiṣu /
3.292cd
na pratyayo 'nuyaṃs tac ca pratyakṣāt parihīyate //
3.293ab
apavādaś caturtho 'tra tenoktam upaghātajam /
3.293cd
kevalaṃ tatra timiram upaghātopalakṣaṇam //
3.294ab
mānasaṃ tad apīty eke teṣāṃ grantho virudhyate /
3.294cd
nīladvicandrādidhiyāṃ hetur akṣāṇy apīty ayam //
3.295ab (PV_3.295ab_3.297cd)
pāraṃparyeṇa hetuś ced indriyajñānagocare /
3.295cd
vicāryamāṇe prastāvo mānasasyeha kīdṛśaḥ //
3.296ab
kiṃ vaindriyaṃ yad akṣāṇāṃ bhāvābhāvānurodhi cet /
3.296cd
tat tulyaṃ vikriyāvac cet saiveyaṃ kiṃ niṣidhyate //
3.297ab
sarpādibhrāntivac cāsyāḥ syād akṣavikṛtāv api /
3.297cd
nivṛttir na nivarteta nivṛtte 'py akṣaviplave //
3.298ab (PV_3.298ab_3.300cd)
kadācid anyasaṃtāne tathaivārpyeta vācakaiḥ /
3.298cd
dṛṣṭasmṛtim apekṣeta na bhāseta parisphuṭam //
3.299ab
suptasya jāgrato vāpi yaiva dhīḥ sphuṭabhāsinī /
3.299cd
sā nirvikalpobhayathāpy anyathaiva vikalpikā //
3.300ab
tasmāt tasyāvikalpe 'pi prāmāṇyaṃ pratiṣidhyate /
3.300cd
visaṃvādāt tadarthaṃ ca pratyakṣābhaṃ dvidhoditam //
III.8. pramāṇaphalacintā 301–319
3.301ab (PV_3.301ab_3.303cd)
kriyāsādhanam ity eva sarvaṃ sarvasya karmaṇaḥ /
3.301cd
sādhanaṃ na hi tat tasyāḥ sādhanaṃ yā kriyā yataḥ //
3.302ab
tatrānubhavamātreṇa jñānasya sadṛśātmanaḥ /
3.302cd
bhāvyaṃ tenātmanā yena pratikarma vibhajyate //
3.303ab
anātmabhūto bhedo 'sya vidyamāno 'pi hetuṣu /
3.303cd
bhinne karmaṇy abhinnasya na bhedena niyāmakaḥ //
3.304ab (PV_3.304ab_3.306cd)
tasmād yato 'syātmabhedād asyādhigatir ity ayam /
3.304cd
kriyāyāḥ karmaniyamaḥ siddhā sā tatprasādhanā //
3.305ab
arthena ghaṭayaty enāṃ na hi muktvārtharūpatām /
3.305cd
anyaḥ svabhedāj jñānasya bhedako 'pi kathaṃcana //
3.306ab
tasmāt prameyādhigateḥ sādhanaṃ meyarūpatā /
3.306cd
sādhane 'nyatra tatkarmasaṃbandho na prasidhyati //
3.307ab (PV_3.307ab_3.310ab)
sā ca tasyātmabhūtaiva tena nārthāntaraṃ phalam /
3.307cd
dadhānaṃ tac ca tām ātmany arthādhigamanātmanā //
3.308ab
savyāpāram ivābhāti vyāpāreṇa svakarmaṇi /
3.308cd
tadvaśāt tadvyavasthānād akārakam api svayam //
3.309ab
yathā phalasya hetūnāṃ sadṛśātmatayodbhavāt /
3.309cd
heturūpagraho loke 'kriyāvattve 'pi kathyate //
3.310ab
ālocanākṣasaṃbandhaviśeṣaṇadhiyām ataḥ /
3.310cd (PV_3.310cd_3.313ab)
neṣṭaṃ prāmāṇyam eteṣāṃ vyavadhānāt kriyāṃ prati //
3.311ab
sarveṣām upayoge 'pi kārakāṇāṃ kriyāṃ prati /
3.311cd
yad antyaṃ bhedakaṃ tasyās tat sādhakatamaṃ matam //
3.312ab
sarvasāmānyahetutvād akṣāṇām asti nedṛśam /
3.312cd
tadbhede 'pi hy atadrūpasyāsyedam iti tat kutaḥ //
3.313ab
etena śeṣaṃ vyākhyātaṃ viśeṣaṇadhiyāṃ punaḥ /
3.313cd (PV_3.313cd_3.316ab)
atādrūpye na bhedo 'pi tadvad anyadhiyo 'pi vā //
3.314ab
neṣṭo viṣayabhedo 'pi kriyāsādhanayor dvayoḥ /
3.314cd
ekārthatve dvayaṃ vyarthaṃ na ca syāt kramabhāvitā //
3.315ab
sādhyasādhanatābhāvaḥ sakṛdbhāve dhiyo 'ṃśayoḥ /
3.315cd
tadvyavasthāśrayatvena sādhyasādhanasaṃsthitiḥ //
3.316ab
sarvātmanāpi saṃbaddhaṃ kaiścid evāvagamyate /
3.316cd (PV_3.316cd_3.319cd)
dharmaiḥ sa niyamo na syāt saṃbandhasyāviśeṣataḥ //
3.317ab
tadabhede 'pi bhedo 'yaṃ yasmāt tasya pramāṇatā /
3.317cd
saṃskārāc ced atādrūpye na tasyāpy avyavasthiteḥ //
3.318ab
kriyākaraṇayor aikyavirodha iti ced asat /
3.318cd
dharmabhedābhyupagamād vastv abhinnam itīṣyate //
3.319ab
evaṃprakārā sarvaiva kriyākārakasaṃsthitiḥ /
3.319cd
bhāveṣu bhinnābhimateṣv apy āropeṇa vṛttitaḥ //
<III.9. vijñaptimātratācintā 320–541>
III.9.a arthasaṃvedanacintā 320–372
3.320ab (PV_3.320ab_3.322cd)
kārthasaṃvid yad evedaṃ pratyakṣaṃ prativedanam /
3.320cd
tadarthavedanaṃ kena tādrūpyād vyabhicāri tat //
3.321ab
atha so 'nubhavaḥ kvāsya tad evedaṃ vicāryate /
3.321cd
sarūpayanti tat kena sthūlābhāsaṃ ca te 'ṇavaḥ //
3.322ab
tan nārtharūpatā tasya satyāṃ vā vyabhicāriṇī /
3.322cd
tatsaṃvedanabhāvasya na samarthā prasādhane //
3.323ab (PV_3.323ab_3.325cd)
tatsārūpyatadutpattī yadi saṃvedyalakṣaṇam /
3.323cd
saṃvedyaṃ syāt samānārthaṃ vijñānaṃ samanantaram //
3.324ab
idaṃ dṛṣṭaṃ śrutaṃ vedam iti yatrāvasāyadhīḥ /
3.324cd
sa tasyānubhavaḥ saiva pratyāsattir vicāryate //
3.325ab
dṛśyadarśanayor yena tasya tad darśanaṃ matam /
3.325cd
tayoḥ saṃbandham āśritya draṣṭur eṣa viniścayaḥ //
3.326ab (PV_3.326ab_3.328cd)
ātmā sa tasyānubhavaḥ sa ca nānyasya kasyacit /
3.326cd
pratyakṣaprativedyatvam api tasya tadātmatā //
3.327ab
nānyo 'nubhāvyas tenāsti tasya nānubhavo paraḥ /
3.327cd
tasyāpi tulyacodyatvāt svayaṃ saiva prakāśate //
3.328ab
nīlādirūpas tasyāsau svabhāvo 'nubhavaś ca saḥ /
3.328cd
nīlādyanubhavaḥ khyātaḥ svarūpānubhavo 'pi san //
3.329ab (PV_3.329ab_3.332ab)
prakāśamānas tādātmyāt svarūpasya prakāśakaḥ /
3.329cd
yathā prakāśo 'bhimatas tathā dhīr ātmavedinī //
3.330ab
tasyāś cārthāntare vedye durghaṭau vedyavedakau /
3.330cd
avedyavedakākārā yathā bhrāntair nirīkṣyate //
3.331ab
vibhaktalakṣaṇagrāhyagrāhakākāraviplavā /
3.331cd
tathākṛtavyavastheyaṃ keśādijñānabhedavat //
3.332ab
yadā tadā na saṃcodyagrāhyagrāhakalakṣaṇā /
3.332cd (PV_3.332cd_3.335cd)
tadānyasaṃvido 'bhāvāt svasaṃvit phalam iṣyate //
3.333ab
yadi bāhyo 'nubhūyeta ko doṣo naiva kaścana /
3.333cd
idam eva kim uktaṃ syāt sa bāhyo 'rtho 'nubhūyate //
3.334ab
yadi buddhis tadākārā sāsty ākāraviśeṣiṇī /
3.334cd
sā bāhyād anyato veti vicāram idam arhati //
3.335ab
darśanopādhirahitasyāgrahāt tadgrahe grahāt /
3.335cd
darśanaṃ nīlanirbhāsaṃ nārtho bāhyo 'sti kevalam //
3.336ab (PV_3.336ab_3.339ab)
kasyacit kiṃcid evāntarvāsanāyāḥ prabodhakam /
3.336cd
tato dhiyāṃ viniyamo na bāhyārthavyapekṣayā //
3.337ab
tasmād dvirūpam asty ekaṃ yad evam anubhūyate /
3.337cd
smaryate cobhayākārasyāsya saṃvedanaṃ phalam //
3.338ab
yadā niṣpannatadbhāva iṣṭo 'niṣṭo 'pi vā paraḥ /
3.338cd
vijñaptihetur viṣayas tasyāś cānubhavas tathā //
3.339ab
yadā saviṣayaṃ jñānaṃ jñānāṃśe 'rthavyavasthiteḥ /
3.339cd (PV_3.339cd_3.342cd)
tadā ya ātmānubhavaḥ sa evārthaviniścayaḥ //
3.340ab
yadīṣṭākāra ātmā 'syā anyathā vānubhūyate /
3.340cd
iṣṭo 'niṣṭo 'pi vā tena bhavaty arthaḥ praveditaḥ //
3.341ab
vidyamāne 'pi bāhye 'rthe yathānubhavam eva saḥ /
3.341cd
niścitātmā svarūpeṇa nānekātmatvadoṣataḥ //
3.342ab
abhyupāye 'pi bhedena na syād anubhavo dvayoḥ /
3.342cd
adṛṣṭāvaraṇān no cen na nāmārthavaśā gatiḥ //
3.343ab (PV_3.343ab_3.345cd)
tam anekātmakaṃ bhāvam ekātmatvena darśayet /
3.343cd
tad adṛṣṭaṃ kathaṃ nāma bhaved arthasya darśakam //
3.344ab
iṣṭāniṣṭāvabhāsinyaḥ kalpanā nākṣadhīr yadi /
3.344cd
ariṣṭādāv asaṃdhānaṃ dṛṣṭaṃ tatrāpi cetasām //
3.345ab
tasmāt prameye bāhye 'pi yuktaṃ svānubhavaḥ phalam /
3.345cd
yataḥ svabhāvo 'sya yathā tathaivārthaviniścayaḥ //
3.346ab (PV_3.346ab_3.348cd)
tadārthābhāsataivāsya pramāṇaṃ na tu sann api /
3.346cd
grāhakātmāparārthatvād bāhyeṣv artheṣv apekṣyate //
3.347ab
yasmād yathā niviṣṭo 'sāv arthātmā pratyaye tathā /
3.347cd
niścīyate niviṣṭo 'sāv evam ity ātmasaṃvidaḥ //
3.348ab
ity arthasaṃvit saiveṣṭā yato 'rthātmā na dṛśyate /
3.348cd
tasyā buddhiniveśyārthaḥ sādhanaṃ tasya sā kriyā //
3.349ab (PV_3.349ab_3.351cd)
yathā niviśate so 'rtho yataḥ sā prathate tathā /
3.349cd
arthasthites tadātmatvāt svavid apy arthavin matā //
3.350ab
tasmād viṣayabhedo 'pi na svasaṃvedanaṃ phalam /
3.350cd
uktaṃ svabhāvacintāyāṃ tādātmyād arthasaṃvidaḥ //
3.351ab
tathāvabhāsamānasya tādṛśo 'nyādṛśo 'pi vā /
3.351cd
jñānasya hetur artho 'pīty arthasyeṣṭā prameyatā //
3.352ab (PV_3.352ab_3.355ab)
yathā kathaṃcin tasyārtharūpaṃ muktvāvabhāsinaḥ /
3.352cd
arthagrahaḥ kathaṃ satyaṃ na jāne 'ham apīdṛśam //
3.353ab
avibhāgo 'pi buddhyātmā viparyāsitadarśanaiḥ /
3.353cd
grāhyagrāhakasaṃvittibhedavān iva lakṣyate //
3.354ab
mantrādyupaplutākṣāṇāṃ yathā mṛcchakalādayaḥ /
3.354cd
anyathaivāvabhāsante tadrūparahitā api //
3.355ab
tathaivādarśanāt teṣām anupaplutacakṣuṣām /
3.355cd (PV_3.355cd_3.358cd)
dūre yathā vā maruṣu mahān alpo 'pi dṛśyate //
3.356ab
yathānudarśanaṃ ceyaṃ meyamānaphalasthitiḥ /
3.356cd
kriyate 'vidyamānāpi grāhyagrāhakasaṃvidām //
3.357ab
anyathaikasya bhāvasya nānārūpāvabhāsinaḥ /
3.357cd
satyaṃ kathaṃ syur ākārās tadekatvasya hānitaḥ //
3.358ab
anyasyānyatvahāneś ca nābhedo 'rūpadarśanāt /
3.358cd
rūpābhedaṃ hi paśyantī dhīr abhedaṃ vyavasyati //
3.359ab (PV_3.359ab_3.362ab)
bhāvā yena nirūpyante tadrūpaṃ nāsti tattvataḥ /
3.359cd
yasmād ekam anekaṃ vā rūpaṃ teṣāṃ na vidyate //
3.360ab
sādharmyadarśanāl loke bhrāntir nāmopajāyate /
3.360cd
atadātmani tādātmyavyavasāyena neha tat //
3.361ab
adarśanāj jagaty asminn ekasyāpi tadātmanaḥ /
3.361cd
astīyam api yā tv antarupaplavasamudbhavā //
3.362ab
doṣodbhavā prakṛtyā sā vitathapratibhāsinī /
3.362cd (PV_3.362cd_3.365cd)
anapekṣitasādharmyadṛgādis taimirādivat //
3.363ab
tatra buddheḥ paricchedo grāhakākārasammataḥ /
3.363cd
tādātmyād ātmavit tasya sa tasyāḥ sādhanaṃ tataḥ //
3.364ab
tatrātmaviṣaye māne yathā rāgādivedanam /
3.364cd
iyaṃ sarvatra saṃyojyā mānameyaphalasthitiḥ //
3.365ab
tatrāpy anubhavātmatvāt te yogyāḥ svātmasaṃvidi /
3.365cd
iti sā yogyatā mānam ātmā meyaḥ phalaṃ svavit //
3.366ab (PV_3.366ab_3.369ab)
grāhakākārasaṃkhyātā paricchedātmatātmani /
3.366cd
sā yogyateti ca proktaṃ pramāṇaṃ svātmavedanam //
3.367ab
sarvam eva hi vijñānaṃ viṣayebhyaḥ samudbhavat /
3.367cd
tadanyasyāpi hetutve kathaṃcid viṣayākṛti //
3.368ab
yathaivāhārakālāder hetutve 'patyajanmani /
3.368cd
pitros tadekasyākāraṃ dhatte nānyasya kasyacit //
3.369ab
taddhetutvena tulye 'pi tadanyair viṣaye matam /
3.369cd (PV_3.369cd_3.372cd)
viṣayatvaṃ tadaṃśena tadabhāve na tad bhavet //
3.370ab
anarthākāraśaṅkā syād apy arthavati cetasi /
3.370cd
atītārthagrahe siddhe dvirūpatvātmavedane //
3.371ab
nīlādyābhāsabheditvān nārtho jātir atadvatī /
3.371cd
sā cānityā na jātiḥ syān nityā vā janikā katham //
3.372ab
nāmādikaṃ niṣiddhaṃ prāṅ nāyam arthavatāṃ kramaḥ /
3.372cd
icchāmātrānubandhitvād arthaśaktir na sidhyati //
III.9.b smṛticintā 373–421
3.373ab (PV_3.373ab_3.375cd)
smṛtiś cedṛgvidhaṃ jñānaṃ tasyāś cānubhavād bhavaḥ /
3.373cd
sa cārthākārarahitaḥ sedānīṃ tadvatī katham //
3.374ab
nārthād bhāvas tadābhāvāt syāt tathānubhave 'pi saḥ /
3.374cd
ākāraḥ sa ca nārthasya spaṣṭākāravivekataḥ //
3.375ab
vyatiriktaṃ tadākāraṃ pratīyād aparas tathā /
3.375cd
nityam ātmani saṃbandhe pratīyāt kathitaṃ ca na //
3.376ab (PV_3.376ab_3.379ab)
ekaikenābhisaṃbandhe pratisaṃdhir na yujyate /
3.376cd
ekārthābhiniveśātmā pravaktṛśrotṛcetasoḥ //
3.377ab
tadekavyavahāraś cet sādṛśyād atadābhayoḥ /
3.377cd
bhinnātmārthaḥ kathaṃ grāhyas tadā syād dhīr anarthikā //
3.378ab
tac cānubhavavijñānam ubhayāṃśāvalambinā /
3.378cd
ekākāraviśeṣeṇa tajjñānenānubadhyate //
3.379ab
anyathā hy atadākāraṃ kathaṃ jñāne 'dhirohati /
3.379cd (PV_3.379cd_3.382cd)
ekākārottaraṃ jñānaṃ tathā hy uttaram uttaram //
3.380ab
tasyārtharūpeṇākārāv ātmākāraś ca kaścana /
3.380cd
dvitīyasya tṛtīyena jñānena hi vivicyate //
3.381ab
arthakāryatayā jñānasmṛtāv arthasmṛter yadi /
3.381cd
bhrāntyā saṃkalanaṃ jyotirmanaskāre 'pi sā bhavet //
3.382ab
sarveṣām api kāryāṇāṃ kāraṇaiḥ syāt tathā grahaḥ /
3.382cd
kulālādivivekena na smaryeta ghaṭas tataḥ //
3.383ab (PV_3.383ab_3.386ab)
yasmād atiśayāj jñānam arthasaṃsargabhājanam /
3.383cd
sārūpyāt tat kim anyat syād dṛṣṭeś ca yamalādiṣu //
3.384ab
ādyānubhayarūpatve hy ekarūpe vyavasthitam /
3.384cd
dvitīyaṃ vyatiricyeta na parāmarśacetasā //
3.385ab
arthasaṃkalanāśleṣā dhīr dvitīyāvalambate /
3.385cd
nīlādirūpeṇa dhiyaṃ bhāsamānāṃ puras tataḥ //
3.386ab
anyathā hy ādyam evaikaṃ saṃyojyetārthasaṃbhavāt /
3.386cd (PV_3.386cd_3.389cd)
jñānaṃ nādṛṣṭasaṃbandhaṃ pūrvārthenottarottaram //
3.387ab
sakṛt saṃvedyamānasya niyamena dhiyā saha /
3.387cd
viṣayasya tato 'nyatvaṃ kenākāreṇa sidhyati //
3.388ab
bhedaś ca bhrāntivijñānair dṛśyetendāv ivādvaye /
3.388cd
saṃvittiniyamo nāsti bhinnayor nīlapītayoḥ //
3.389ab
nārtho 'saṃvedanaḥ kaścid anarthaṃ vāpi vedanam /
3.389cd
dṛṣṭaṃ saṃvedyamānaṃ tat tayor nāsti vivekitā //
3.390ab (PV_3.390ab_3.393ab)
tasmād arthasya durvāraṃ jñānakālāvabhāsinaḥ /
3.390cd
jñānād avyatirekitvaṃ hetubhedānumā bhavet //
3.391ab
abhāvād akṣabuddhīnāṃ satsv apy anyeṣu hetuṣu /
3.391cd
niyamaṃ yadi na brūyāt pratyayāt samanantarāt //
3.392ab
bījād aṅkurajanmāgner dhūmāt siddhir itīdṛśī /
3.392cd
bāhyārthāśrayiṇī yāpi kārakajñāpakasthitiḥ //
3.393ab
sāpi tadrūpanirbhāsās tathāniyatasaṃgamāḥ /
3.393cd (PV_3.393cd_3.396cd)
buddhir āśritya kalpyeta yadi kiṃ vā virudhyate //
3.394ab
anagnijanyo dhūmaḥ syāt tat kāryāt kāraṇe gatiḥ /
3.394cd
na syāt kāraṇatāyāṃ vā kuta ekāntato gatiḥ //
3.395ab
tatrāpi dhūmābhāsā dhīḥ prabodhapaṭuvāsanām /
3.395cd
gamayed agninirbhāsāṃ dhiyam eva na pāvakam //
3.396ab
tadyogyavāsanāgarbha eva dhūmāvabhāsinīm /
3.396cd
vyanakti cittasaṃtāno dhiyaṃ dhūmo 'gnitas tataḥ //
3.397ab (PV_3.397ab_3.399cd)
asty eṣa viduṣāṃ vādo bāhyaṃ tv āśritya varṇyate /
3.397cd
dvairūpyaṃ sahasaṃvittiniyamāt tac ca sidhyati //
3.398ab
jñānam indriyabhedena paṭumandāvilādikām /
3.398cd
pratibhāsabhidām arthe bibhrad ekatra dṛśyate //
3.399ab
arthasyābhinnarūpatvād ekarūpaṃ bhaven manaḥ /
3.399cd
sarvaṃ tadartham arthāc cet tasya nāsti tadābhatā //
3.400ab (PV_3.400ab_3.403ab)
arthāśrayeṇodbhavatas tadrūpam anukurvataḥ /
3.400cd
tasya kenacid aṃśena parato 'pi bhidā bhavet //
3.401ab
tathā hy āśritya pitaraṃ tadrūpo 'pi sutaḥ pituḥ /
3.401cd
bhedaṃ kenacid aṃśena kutaścid avalambate //
3.402ab
mayūracandrakākāraṃ nīlalohitabhāsvaram /
3.402cd
saṃpaśyanti pradīpāder maṇḍalaṃ mandacakṣuṣaḥ //
3.403ab
tasya tadbāhyarūpatve kā prasannekṣaṇe 'kṣamā /
3.403cd (PV_3.403cd_3.406ab)
bhūtaṃ paśyaṃś ca taddarśī kathaṃ copahatendriyaḥ //
3.404ab
śodhitaṃ timireṇāsya vyaktaṃ cakṣur atīndriyam /
3.404cd
paśyato 'nyākṣadṛśye 'rthe tad avyaktaṃ kathaṃ punaḥ //
3.405ab
ālokākṣamanaskārād anyasyaikasya gamyate /
3.405cd
śaktir hetus tato nānyo 'hetuś ca viṣayaḥ katham //
3.406ab
sa eva yadi dhīhetuḥ kiṃ pradīpam apekṣate /
3.406cd (PV_3.406cd_3.409cd)
dīpamātreṇa dhībhāvād ubhayaṃ nāpi kāraṇam //
3.407ab
dūrāsannādibhedena vyaktāvyaktaṃ na yujyate /
3.407cd
tat syād ālokabhedāc cet tatpidhānāpidhānayoḥ //
3.408ab
tulyā dṛṣṭir adṛṣṭir vā sūkṣmo 'ṃśas tasya kaścana /
3.408cd
ālokena na mandena dṛśyate 'to bhidā yadi //
3.409ab
ekatve 'rthasya bāhyasya dṛśyādṛśyabhidā kutaḥ /
3.409cd
anekatve 'ṇuśo bhinne dṛśyādṛśyabhidā kutaḥ //
3.410ab (PV_3.410ab_3.412cd)
māndyapāṭāvabhedena bhāso buddhibhidā yadi /
3.410cd
bhinne 'nyasminn abhinnasya kuto bhedena bhāsanam //
3.411ab
mandaṃ tad api tejaḥ kim āvṛtter iha sā na kim /
3.411cd
tanutvāt tejaso 'py etad asty anyatrāpy atānavam //
3.412ab
atyāsanne ca suvyaktaṃ tejas tat syād atisphuṭam /
3.412cd
tatrāpy adṛṣṭam āśritya bhaved rūpāntaraṃ yadi //
3.413ab (PV_3.413ab_3.416ab)
anyonyāvaraṇaṃ teṣāṃ syāt tejovihatis tataḥ /
3.413cd
tatraikam eva dṛśyeta tasyānāvaraṇe sakṛt //
3.414ab
paśyet sphuṭāsphuṭaṃ rūpam eko 'dṛṣṭena vāraṇe /
3.414cd
arthānarthau na yena stas tad adṛṣṭaṃ karoti kim //
3.415ab
tasmāt saṃvid yathāhetu jāyamānārthasaṃśrayāt /
3.415cd
pratibhāsabhidāṃ dhatte śeṣāḥ kumatidurnayāḥ //
3.416ab
jñānaśabdapradīpānāṃ pratyakṣasyetarasya vā /
3.416cd (PV_3.416cd_3.421cd)
janakatvena pūrveṣāṃ kṣaṇikānāṃ vināśataḥ //
3.417ab
vyaktiḥ kuto 'satāṃ jñānād anyasyānupakāriṇaḥ /
3.417cd
vyaktau vyajyeta sarvo 'rthas taddhetor niyamo yadi //
3.418ab
naiṣāpi kalpanā jñāne jñānaṃ tv arthāvabhāsataḥ /
3.418cd
taṃ vyanaktīti kathyeta tadabhāve 'pi tatkṛtam //
3.419ab
nākārayati cānyo 'rtho 'nupakārāt sahoditaḥ /
3.419cd
vyakto nākārayañ jñānaṃ svākāreṇa kathaṃ bhavet //
3.420ab
vajropalādir apy arthaḥ sthiraḥ so 'nyānapekṣaṇāt /
3.420cd
sakṛt sarvasya janayej jñānāni jagataḥ svayam //
3.421ab
kramād bhavanti tāny asya sahakāryupakārataḥ /
3.421cd
āhuḥ pratikṣaṇaṃ bhedaṃ sa doṣo 'trāpi pūrvavat //
III.9.c svasaṃvedanacintā 422–483
3.422ab (PV_3.422ab_3.425ab)
saṃvedanasya tādātmye na vivādo 'sti kasyacit /
3.422cd
tasyārtharūpatāsiddhā sāpi sidhyati saṃsmṛteḥ //
3.423ab
bhedenānanubhūte 'sminn avibhakte svagocaraiḥ /
3.423cd
evam etan na khalv evam iti sā syān na bhedinī //
3.424ab
na cānubhavamātreṇa kaścid bhedo vivecakaḥ /
3.424cd
vivekinī na cāspaṣṭabhede dhīr yamalādivat //
3.425ab
dvairūpyasādhanenāpi prāyaḥ siddhaṃ svavedanam /
3.425cd (PV_3.425cd_3.428ab)
svarūpabhūtābhāsasya tadā saṃvedanekṣaṇāt //
3.426ab
dhiyā tadrūpayā jñāne niruddhe 'nubhavaḥ kutaḥ /
3.426cd
svaṃ ca rūpaṃ na sā vettīty utsanno 'nubhavo 'khilaḥ //
3.427ab
bahir mukhaṃ ca tajjñānaṃ bhāty arthapratibhāsavat /
3.427cd
buddheś ca grāhikā buddhir nityam antarmukhātmani //
3.428ab
yo yasya viṣayābhāsas taṃ vetti na tad ity api /
3.428cd (PV_3.428cd_3.431ab)
prāptaṃ kā saṃvid anyāsti tādrūpyād iti cen matam //
3.429ab
prāptaṃ saṃvedanaṃ sarvasadṛśānāṃ parasparam /
3.429cd
buddhiḥ sarūpā tadvic cet nedānīṃ vit sarūpikā //
3.430ab
svayaṃ so 'nubhavas tasyā na sa sārūpyakāraṇaḥ /
3.430cd
kriyākarmavyavasthāyās tal loke syān nibandhanam //
3.431ab
svabhāvabhūtatadrūpasaṃvid āropaviplavāt /
3.431cd (PV_3.431cd_3.434cd)
nīlāder anubhūtākhyā nānubhūteḥ parātmanaḥ //
3.432ab
dhiyo nīlādirūpatve bāhyo 'rthaḥ kiṃpramāṇakaḥ /
3.432cd
dhiyo 'nīlādirūpatve sa tasyānubhavaḥ katham //
3.433ab
yadā saṃvedanātmatvaṃ na sārūpyanibandhanam /
3.433cd
siddhaṃ tat svata evāsya kim arthenopanīyate //
3.434ab
sarvātmanā hi sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet /
3.434cd
sāmye kenacid aṃśena syāt sarvaṃ sarvavedanam //
3.435ab (PV_3.435ab_3.438ab)
yathā nīlādirūpatvān nīlādyanubhavo mataḥ /
3.435cd
tathānubhavarūpatvāt tasyāpy anubhavo bhavet //
3.436ab
nānubhūto 'nubhava ity arthavat tadviniścayaḥ /
3.436cd
tasmād adoṣa iti cet nārthe 'py asty eṣa sarvadā //
3.437ab
kasmād vānubhave nāsti sati sattānibandhane /
3.437cd
api cedaṃ yad ābhāti dṛśyamāne sitādike //
3.438ab
puṃsaḥ sitādyabhivyaktirūpaṃ saṃvedanaṃ sphuṭam /
3.438cd (PV_3.438cd_3.441ab)
tat kiṃ sitādyabhivyakteḥ pararūpam athātmanaḥ //
3.439ab
pararūpe 'prakāśāyāṃ vyaktau vyaktaṃ kathaṃ sitam /
3.439cd
jñānaṃ vyaktir na sā vyaktety avyaktam akhilaṃ jagat //
3.440ab
vyakter vyaktyantaravyaktāv api doṣaprasaṅgataḥ /
3.440cd
dṛṣṭyā vājñātasaṃbandhaṃ viśinaṣṭi tayā katham //
3.441ab
yasmād dvayor ekagatau na dvitīyasya darśanam /
3.441cd (PV_3.441cd_3.444ab)
dvayoḥ saṃsṛṣṭayor dṛṣṭau syād dṛṣṭam iti niścayaḥ //
3.442ab
sarūpaṃ darśanaṃ yasya dṛśyate 'nyena cetasā /
3.442cd
dṛṣṭākhyā tatra cet siddhaṃ sārūpye 'sya svavedanam //
3.443ab
athātmarūpaṃ no vetti pararūpasya vit katham /
3.443cd
sārūpyād vedanākhyā ca prāg eva pratipāditā //
3.444ab
dṛṣṭayor eva sārūpyagraho 'rthaṃ ca na dṛṣṭavān /
3.444cd (PV_3.444cd_3.447ab)
prāk kathaṃ darśanenāsya sārūpyaṃ so 'dhyavasyati //
3.445ab
sārūpyam api necched yaḥ tasya nobhayadarśanam /
3.445cd
tadārtho jñānam iti ca jñāte ceti gatā kathā //
3.446ab
atha svarūpaṃ sā tarhi svayam eva prakāśate /
3.446cd
yat tasyām aprakāśāyām arthaḥ syād aprakāśitaḥ //
3.447ab
etenānātmavitpakṣe sarvārthādarśanena ye /
3.447cd (PV_3.447cd_3.450ab)
apratyakṣāṃ dhiyaṃ prāhus te 'pi nirvarṇitottarāḥ //
3.448ab
āśrayālambanābhyāsabhedād bhinnapravṛttayaḥ /
3.448cd
sukhaduḥkhābhilāṣādibhedā buddhaya eva tāḥ //
3.449ab
pratyakṣās tadviviktaṃ ca nānyat kiṃcid vibhāvyate /
3.449cd
yat tajjñānaṃ paro 'py enāṃ bhuñjītānyena vid yadi //
3.450ab
tajjā tatpratibhāsā vā yadi dhīr vetti nāparā /
3.450cd (PV_3.450cd_3.453ab)
ālambamānasyānyasyāpy asty avaśyam idaṃ dvayam //
3.451ab
atha notpadyate tasmān na ca tatpratibhāsinī /
3.451cd
sā dhīr nirviṣayā prāptā sāmānyaṃ ca tadagrahe //
3.452ab
na gṛhyata iti proktaṃ na ca tad vastu kiṃcana /
3.452cd
tasmād arthāvabhāso 'sau nānyas tasyā dhiyas tataḥ //
3.453ab
siddhe pratyakṣabhāvātmavidau gṛhṇāti tān punaḥ /
3.453cd (PV_3.453cd_3.456ab)
nādhyakṣam iti ced eṣa kuto bhedaḥ samarthayoḥ //
3.454ab
adṛṣṭaikārthayogādeḥ saṃvido niyamo yadi /
3.454cd
sarvathānyo na gṛhṇīyāt saṃvidbhedo 'py apoditaḥ //
3.455ab
yeṣāṃ ca yogino 'nyasya pratyakṣeṇa sukhādikam /
3.455cd
vidanti tulyānubhavās tadvat te 'pi syur āturāḥ //
3.456ab
viṣayendriyasaṃpātābhāvāt teṣāṃ tadudbhavam /
3.456cd (PV_3.456cd_3.459ab)
nodeti duḥkham iti cen na vai duḥkhasamudbhavaḥ //
3.457ab
duḥkhasya vedanaṃ kiṃ tu duḥkhajñānasamudbhavaḥ /
3.457cd
na hi duḥkhādy asaṃvedyaṃ pīḍānugrahakāraṇam //
3.458ab
bhāsamānaṃ svarūpeṇa pīḍā duḥkhaṃ svayaṃ yadā /
3.458cd
na tadālambanaṃ jñānaṃ na tadaivaṃ prasajyate //
3.459ab
bhinne jñānasya sarvasya tenālambanavedane /
3.459cd (PV_3.459cd_3.462ab)
arthasārūpyam ālamba ātmā vittiḥ svayaṃ sphuṭaḥ //
3.460ab
api cādhyakṣatābhāve dhiyaḥ syāl liṅgato gatiḥ /
3.460cd
tac cākṣam artho dhīḥ pūrvo manaskāro 'pi vā bhavet //
3.461ab
kāryakāraṇasāmagryām asyāṃ saṃbandhi nāparam /
3.461cd
sāmarthyādarśanāt tatra nendriyaṃ vyabhicārataḥ //
3.462ab
tathārtho dhīmanaskārau jñānaṃ tau ca na sidhyataḥ /
3.462cd (PV_3.462cd_3.465ab)
nāprasiddhasya liṅgatvaṃ vyaktir arthasya cen matā //
3.463ab
liṅgaṃ saiva nanu jñānaṃ vyakto 'rtho 'nena varṇitaḥ /
3.463cd
vyaktāv ananubhūtāyāṃ tadvyaktatvāviniścayāt //
3.464ab
athārthasyaiva kaścit sa viśeṣo vyaktir iṣyate /
3.464cd
nānutpādavyayavato viśeṣo 'rthasya kaścana //
3.465ab
tadiṣṭau vā pratijñānaṃ kṣaṇabhaṅgaḥ prasajyate /
3.465cd (PV_3.465cd_3.468ab)
sa ca jñāto 'thavājñāto bhavej jñātasya liṅgatā //
3.466ab
yadi jñāne 'paricchinne jñāto 'sāv iti tat kutaḥ /
3.466cd
jñātatvenāparicchinnam api tad gamakaṃ katham //
3.467ab
adṛṣṭadṛṣṭayo 'nyena dṛṣṭā dṛṣṭā na hi kvacit /
3.467cd
viśeṣaḥ so 'nyadṛṣṭāv apy astīti syāt svadhīgatiḥ //
3.468ab
tasmād anumitir buddheḥ svadharmanirapekṣiṇaḥ /
3.468cd (PV_3.468cd_3.471ab)
kevalān nārthadharmāt kaḥ svadharmaḥ svadhiyo 'paraḥ //
3.469ab
yaḥ pratyakṣo dhiyo hetuḥ tulyakāraṇajanmanaḥ /
3.469cd
tasya bhedaḥ kuto buddher vyabhicāry anyajaś ca saḥ //
3.470ab
rūpādīn pañca viṣayān indriyāṇy upalambhanam /
3.470cd
muktvā na kāryam aparaṃ tasyāḥ samupalabhyate //
3.471ab
tatrātyakṣaṃ dvayaṃ pañcasv artheṣv eko 'pi nekṣyate /
3.471cd (PV_3.471cd_3.474ab)
rūpadarśanato jāto yo 'nyathā vyastasaṃbhavaḥ //
3.472ab
yad evam apratītaṃ tal liṅgam ity atilaukikam /
3.472cd
vidyamāne 'pi liṅge tāṃ tena sārdham apaśyataḥ //
3.473ab
kathaṃ pratītir liṅgaṃ hi nādṛṣṭasya prakāśakam /
3.473cd
tata evāsya liṅgāt prāk prasiddher upavarṇane //
3.474ab
dṛṣṭāntāntarasādhyatvaṃ tasyāpīty anavasthitiḥ /
3.474cd (PV_3.474cd_3.477ab)
ity arthasya dhiyaḥ siddhir nārthāt tasyāḥ kathaṃcana //
3.475ab
tadaprasiddhāv arthasya svayam evāprasiddhitaḥ /
3.475cd
pratyakṣāṃ ca dhiyaṃ dṛṣṭvā tasyāś ceṣṭābhidhādikam //
3.476ab
paracittānumānaṃ ca na syād ātmany adarśanāt /
3.476cd
saṃbandhasya manobuddhāv arthaliṅgāprasiddhitaḥ //
3.477ab
prakāśitā kathaṃ vā syād buddhir buddhyantareṇa vaḥ /
3.477cd (PV_3.477cd_3.480ab)
aprakāśātmanoḥ sāmyād vyaṅgyavyañjakatā kutaḥ //
3.478ab
viṣayasya kathaṃ vyaktiḥ prakāśe rūpasaṃkramāt /
3.478cd
sa ca prakāśas tadrūpaḥ svayam eva prakāśate //
3.479ab
tathābhyupagame buddher buddhau buddhiḥ svavedikā /
3.479cd
siddhānyathā tulyadharmā viṣayo 'pi dhiyā saha //
3.480ab
iti prakāśarūpā naḥ svayaṃ dhīḥ saṃprakāśate /
3.480cd (PV_3.480cd_3.483cd)
anyo 'syāṃ rūpasaṃkrāntyā prakāśaḥ san prakāśate //
3.481ab
sādṛśye 'pi hi dhīr anyā prakāśyā na tayā matā /
3.481cd
svayaṃ prakāśanād arthas tadrūpeṇa prakāśate //
3.482ab
yathā pradīpayor dīpaghaṭayoś ca tadāśrayaḥ /
3.482cd
vyaṅgyavyañjakabhāvena vyavahāraḥ pratanyate //
3.483ab
viṣayendriyamātreṇa na dṛṣṭam iti niścayaḥ /
3.483cd
tasmād yato 'yaṃ tasyāpi vācyam anyasya darśanam //
III.9.d svasaṃvittisiddhiḥ 484–502
3.484ab (PV_3.484ab_3.486cd)
smṛter apy ātmavit siddhā jñānasyānyena vedane /
3.484cd
dīrghādigrahaṇaṃ na syād bahumātrānavasthiteḥ //
3.485ab
avasthitāv akramāyāṃ sakṛdābhāsanān matau /
3.485cd
varṇaḥ syād akramo 'dīrghaḥ kramavān akramāṃ katham //
3.486ab
upakuryād asaṃśliṣyan varṇabhāgaḥ parasparam /
3.486cd
āntyaṃ pūrvasthitāv ūrdhvaṃ vardhamāno dhvanir bhavet //
3.487ab (PV_3.487ab_3.489cd)
akrameṇa grahād ante kramavaddhīś ca no bhavet /
3.487cd
dhiyaḥ svayaṃ ca na sthānaṃ tadūrdhvaviṣayāsthiteḥ //
3.488ab
sthāne svayaṃ na naśyet sā paścād apy aviśeṣataḥ /
3.488cd
doṣo 'yaṃ sakṛdutpannākramavarṇasthitāv api //
3.489ab
sakṛd yatnodbhavād vyarthaḥ syād yatnaś cottarottaraḥ /
3.489cd
vyaktāv apy eṣa varṇānāṃ doṣaḥ samanuṣajyate //
3.490ab (PV_3.490ab_3.492cd)
anekayā tadgrahaṇe yāntyā dhīḥ sānubhūyate /
3.490cd
na dīrghagrāhikā sā ca tan na syād dīrghadhīsmṛtiḥ //
3.491ab
pṛthak pṛthak ca buddhīnāṃ saṃvittau taddhvaniśruteḥ /
3.491cd
avicchinnābhatā na syād ghaṭanaṃ ca nirākṛtam //
3.492ab
vicchinnaṃ śṛṇvato 'py asya yady avicchinnavibhramaḥ /
3.492cd
hrasvadvayoccāraṇe 'pi syād avicchinnavibhramaḥ //
3.493ab (PV_3.493ab_3.495cd)
vicchinne darśane cākṣād avicchinnādhiropaṇam /
3.493cd
nākṣāt sarvākṣabuddhīnāṃ vitathatvaprasaṅgataḥ //
3.494ab
sarvāntyo 'pi hi varṇātmā nimeṣatulitasthitiḥ /
3.494cd
sa ca kramād anekāṇusaṃbandhena nitiṣṭhati //
3.495ab
ekāṇvatyayakālaś ca kālo 'lpīyān kṣaṇo mataḥ /
3.495cd
buddhiś ca kṣaṇikā tasmāt kramād varṇān prapadyate //
3.496ab (PV_3.496ab_3.498cd)
iti varṇeṣu rūpādāv avicchinnāvabhāsinī /
3.496cd
vicchinnāpy anyayā buddhiḥ sarvā syād vitathārthikā //
3.497ab
ghaṭanaṃ yac ca bhāvānām anyatrendriyavibhramāt /
3.497cd
bhedālakṣaṇavibhrāntaṃ smaraṇaṃ tad vikalpakam //
3.498ab
tasya spaṣṭāvabhāsitvaṃ jalpasaṃsargiṇaḥ kutaḥ /
3.498cd
nākṣagrāhye 'sti śabdānāṃ yojaneti vivecitam //
3.499ab (PV_3.499ab_3.502cd)
vicchinnaṃ paśyato 'py akṣair ghaṭayed yadi kalpanā /
3.499cd
arthasya tatsaṃvitteś ca satataṃ bhāsamānayoḥ //
3.500ab
bādhake 'sati sannyāye vicchinna iti tat kutaḥ /
3.500cd
buddhīnāṃ śaktiniyamād iti cet sa kuto mataḥ //
3.501ab
yugapadbuddhyadṛṣṭeś cet tad evedaṃ vicāryate /
3.501cd
tāsāṃ samānajātīye sāmarthyaniyamo bhavet //
3.502ab
tathā hi samyak lakṣyante vikalpāḥ kramabhāvinaḥ /
3.502cd
etena yaḥ samakṣe 'rthe pratyabhijñānakalpanām //
III.9.e pratyabhijñācintā 503–529
3.503ab (PV_3.503ab_3.505cd)
spaṣṭāvabhāsāṃ pratyakṣāṃ kalpayet so 'pi vāritaḥ /
3.503cd
keśagolakadīpādāv api spaṣṭāvabhāsanāt //
3.504ab
pratītabhede 'py adhyakṣā dhīḥ kathaṃ tādṛśī bhavet /
3.504cd
tasmān na pratyabhijñānād varṇādyekatvaniścayaḥ //
3.505ab
pūrvānubhūtasmaraṇāt taddharmāropaṇād vinā /
3.505cd
sa evāyam iti jñānaṃ nāsti tac cākṣaje kutaḥ //
3.506ab (PV_3.506ab_3.508cd)
na cārthajñānasaṃvittyor yugapatsaṃbhavo yataḥ /
3.506cd
lakṣyate pratibhāso vā nārthārthajñānayoḥ pṛthak //
3.507ab
na hy arthābhāsi ca jñānam artho bāhyaś ca kevalaḥ /
3.507cd
ekākāramatigrāhye bhedābhāvaprasaṅgataḥ //
3.508ab
sūpalakṣeṇa bhedena yau saṃvittau na lakṣitau /
3.508cd
arthārthapratyayau paścāt smaryete tau pṛthak katham //
3.509ab (PV_3.509ab_3.512ab)
krameṇānubhavotpāde 'py arthārthamanasor ayam /
3.509cd
pratibhāsasya nānātvacodyadoṣo duruddharaḥ //
3.510ab
tathā hi nīlādyākāra eka ekaṃ ca vedanam /
3.510cd
lakṣyate na tu nīlābhe vedane vedanaṃ param //
3.511ab
jñānāntareṇānubhavo bhavet tatrāpi ca smṛtiḥ /
3.511cd
dṛṣṭā tadvedanaṃ kena tasyāpy anyena ced imām //
3.512ab
mālāṃ jñānavidāṃ ko 'yaṃ janayaty anubandhinīm /
3.512cd (PV_3.512cd_3.515ab)
pūrvā dhīḥ saiva cen na syāt saṃcāro viṣayāntare //
3.513ab
tāṃ grāhyalakṣaṇaprāptām āsannāṃ janikāṃ dhiyam /
3.513cd
agṛhītvottaraṃ jñānaṃ gṛhṇīyād aparaṃ katham //
3.514ab
ātmani jñānajanane svabhāve niyatāṃ ca tām /
3.514cd
ko nāmānyo vibadhnīyād bahiraṅgo 'ntaraṅgikām //
3.515ab
bāhyaḥ saṃnihito 'py arthas tāṃ vibandhuṃ hi na prabhuḥ /
3.515cd (PV_3.515cd_3.518cd)
dhiyaṃ nānubhavet kaścid anyathārthasya saṃnidhau //
3.516ab
na cāsaṃnihitārthāsti daśā kācid ato dhiyaḥ /
3.516cd
utsannamūlā smṛtir apy utsannety ujjvalaṃ matam //
3.517ab
atītādivikalpānāṃ yeṣāṃ nārthasya saṃnidhiḥ /
3.517cd
saṃcārakāraṇābhāvād utsīded arthacintanam //
3.518ab
ātmani jñānajanane śaktisaṃkṣayataḥ śanaiḥ /
3.518cd
viṣayāntarasaṃcāro yadi saivārthadhīḥ kutaḥ //
3.519ab (PV_3.519ab_3.522ab)
śaktikṣaye pūrvadhiyo na hi dhīḥ prāgdhiyā vinā /
3.519cd
anyārthāsaktiviguṇe jñāne jñānodayāgateḥ //
3.520ab
sakṛd vijātīyajātāv apy ekena paṭīyasā /
3.520cd
cittenāhitavaiguṇyād ālayān nānyasaṃbhavaḥ //
3.521ab
nāpekṣetānyathā sāmyaṃ manovṛtter mano'ntaram /
3.521cd
manojñānakramotpattir apy apekṣāprasādhanī //
3.522ab
ekatvān manaso 'nyasmin saktasyānyāgater yadi /
3.522cd (PV_3.522cd_3.525cd)
jñānāntarasyānudayo na kadācit sahodayāt //
3.523ab
samavṛttau ca tulyatvāt sarvadānyāgatir bhavet /
3.523cd
janma cātmamanoyogamātrajānāṃ sakṛd bhavet //
3.524ab
ekaiva cet kriyaikasmāt kiṃ dīpo 'nekadarśanaḥ /
3.524cd
krameṇāpi na śaktaṃ syāt paścād apy aviśeṣataḥ //
3.525ab
anena dehapuruṣāv uktau saṃskārato yadi /
3.525cd
niyamaḥ sa kutaḥ paścād buddheś ced astu sammatam //
3.526ab (PV_3.526ab_3.529cd)
na grāhyatānyā jananāj jananaṃ grāhyalakṣaṇam /
3.526cd
agrāhyaṃ na hi tejo 'sti na ca saukṣmyādy anaṃśake //
3.527ab
grāhyatāśaktihāniḥ syān nānyasya jananātmanaḥ /
3.527cd
grāhyatāyā na khalv anyaj jananaṃ grāhyalakṣaṇe //
3.528ab
sākṣān na hy anyathā buddhe rūpādir upakārakaḥ /
3.528cd
grāhyatālakṣaṇād anyas tadbhāvaniyamo 'sya kaḥ //
3.529ab
buddher api tad astīti sāpi tattve vyavasthitā /
3.529cd
grāhyupādānasaṃvittī cetaso grāhyalakṣaṇam //
III.9.f yogināṃ jñānam 530–533
3.530ab (PV_3.530ab_3.533cd)
rūpādeś cetasaś caivam aviśuddhadhiyaṃ prati /
3.530cd
grāhyalakṣaṇacinteyam acintyā yogināṃ gatiḥ //
3.531ab
tatra sūkṣmādibhāvena grāhyam agrāhyatāṃ vrajet /
3.531cd
rūpādi buddheḥ kiṃ jātaṃ paścād yat prāṅ na vidyate //
3.532ab
sati svadhīgrahe tasmād yaivānantarahetutā /
3.532cd
cetaso grāhyatā saiva tato nārthāntare gatiḥ //
3.533ab
nānaikaśaktyabhāve 'pi bhāvo nānaikakāryakṛt /
3.533cd
prakṛtyaiveti gaditaṃ nānaikasmān na ced bhavet //
III.9.g hetusāmagryāḥ sarvasaṃbhavaḥ 534–536
3.534ab (PV_3.534ab_3.536cd)
na kiṃcid ekam ekasmāt sāmagryāḥ sarvasaṃbhavaḥ /
3.534cd
ekaṃ syād api sāmagryor ity uktaṃ tad anekakṛt //
3.535ab
arthaṃ pūrvaṃ ca vijñānaṃ gṛhṇīyād yadi dhīḥ parā /
3.535cd
pūrvāparārthabhāsitvāc cintādāv ekacetasi //
3.536ab
abhilāpadvayaṃ nityaṃ syād dṛṣṭakramam akramam /
3.536cd
dvirdvir ekaṃ ca bhāseta bhāsanād ātmatadvidoḥ //
III.9.h ātmānubhūtaṃ pratyakṣam 537–539
3.537ab (PV_3.537ab_3.539cd)
viṣayāntarasaṃcāre yady antyaṃ nānubhūyate /
3.537cd
parānubhūtavat sarvānanubhūtiḥ prasajyate //
3.538ab
ātmānubhūtaṃ pratyakṣaṃ nānubhūtaṃ parair yadi /
3.538cd
ātmānubhūtiḥ sā siddhā kuto yenaivam ucyate //
3.539ab
vyaktihetvaprasiddhiḥ syān na vyakter vyaktam icchataḥ /
3.539cd
vyaktyasiddhāv api vyaktaṃ yadi vyaktam idaṃ jagat //
<IV. parārthānumānam>
<IV.1. parārthānumānalakṣaṇam 1–14>
IV.1.a svadṛṣṭagrahaṇaphalam 1–12
4.001ab (PV_4.001ab_4.003cd)
parasya pratipādyatvād adṛṣṭo 'pi svayaṃ paraiḥ /
4.001cd
dṛṣṭaḥ sādhanam ity eke tat kṣepāyātmadṛgvacaḥ //
4.002ab
anumāviṣaye neṣṭaṃ parīkṣitaparigrahāt /
4.002cd
vācaḥ prāmāṇyam asmin hi nānumānaṃ pravartate //
4.003ab
bādhanāyāgamasyokteḥ sādhanasya paraṃ prati /
4.003cd
so 'pramāṇaṃ tadāsiddhaṃ tatsiddham akhilaṃ tataḥ //
4.004ab (PV_4.004ab_4.006cd)
tadāgamavataḥ siddhaṃ yadi kasya ka āgamaḥ /
4.004cd
bādhyamānaḥ pramāṇena sa siddhaḥ katham āgamaḥ //
4.005ab
tadviruddhābhyupagamas tenaiva ca kathaṃ bhavet /
4.005cd
tadanyopagame tasya tyāgāṅgasyāpramāṇatā //
4.006ab
tat kasmāt sādhanaṃ noktaṃ svapratītir yad udbhavā /
4.006cd
yuktyā yayāgamo grāhyo grāhikāsyāpi sā na kim //
4.007ab (PV_4.007ab_4.009cd)
prākṛtasya sataḥ prāg yaiḥ pratipattyakṣasaṃbhavau /
4.007cd
sādhanaiḥ sādhanāny arthaśaktijñāne 'sya tāny alam //
4.008ab
vicchinnānugamā ye ca sāmānyenāpy agocarāḥ /
4.008cd
sādhyasādhanacintāsti na teṣv artheṣu kācana //
4.009ab
puṃsām abhiprāyavaśāt tattvātattvavyavasthitau /
4.009cd
luptau hetutadābhāsau tasya vastv asamāśrayāt //
4.010ab (PV_4.010ab_4.012cd)
sann artho jñānasāpekṣo nāsañ jñānena sādhakaḥ /
4.010cd
sato 'pi vastv asaṃśliṣṭāsaṃgatyā sadṛśī gatiḥ //
4.011ab
liṅgaṃ svabhāvaḥ kāryaṃ vā dṛśyādarśanam eva vā /
4.011cd
saṃbaddhaṃ vastutaḥ siddhaṃ tad asiddhaṃ kim ātmanaḥ //
4.012ab
pareṇāpy anyato gantum ayuktaṃ parakalpitaiḥ /
4.012cd
prasaṅgo dvayasaṃbandhād ekābhāve 'nyahānaye //
IV.1.b arthagrahaṇaphalam 13–14
4.013ab (PV_4.013ab_4.014cd)
tadarthagrahaṇaṃ śabdakalpanāropitātmanām /
4.013cd
aliṅgatvaprasiddhyartham arthād arthaprasiddhitaḥ //
4.014ab
kalpanāgamayoḥ kartur icchāmātrānurodhataḥ /
4.014cd
vastunaś cānyathābhāvāt kalpitā vyabhicāriṇaḥ //
<IV.2. pakṣacintā 15–47>
IV.2.a pakṣahetuvacanam asādhanam 15–22
4.015ab (PV_4.015ab_4.017cd)
arthād arthagateḥ śaktiḥ pakṣahetvabhidhānayoḥ /
4.015cd
nārthe tena tayor nāsti svataḥ sādhanasaṃsthitiḥ //
4.016ab
tat pakṣavacanaṃ vaktur abhiprāyanivedane /
4.016cd
pramāṇaṃ saṃśayotpatteḥ tataḥ sākṣān na sādhanam //
4.017ab
sādhyasyaivābhidhānena pāraṃparyeṇa nāpy alam /
4.017cd
śaktasya sūcakaṃ hetuvaco 'śaktam api svayam //
4.018ab (PV_4.018ab_4.022cd)
hetvarthaviṣayatvena tadaśaktoktir īritā /
4.018cd
śaktis tasyāpi ced dhetuvacanasya pravartanāt //
4.019ab
tatsaṃśayena jijñāsor bhavet prakaraṇāśrayaḥ /
4.019cd
vipakṣopagame 'py etat tulyam ity anavasthitiḥ //
4.020ab
antaraṅgaṃ tu sāmarthyaṃ triṣu rūpeṣu saṃsthitam /
4.020cd
tatra smṛtisamādhānaṃ tadvacasyeva saṃsthitam //
4.021ab
akhyāpite hi viṣaye hetuvṛtter asaṃbhavāt /
4.021cd
viṣayakhyāpanād eva siddhau cet tasya śaktatā //
4.022ab
vyāptipūrve vināpy asmāt kṛtakaḥ śabda īdṛśaḥ /
4.022cd
sarve 'nityā iti prokte 'py arthāt tan nāśadhīr bhavet //
IV.2.b pratijñā na sādhanāvayavaḥ 23–27
4.023ab (PV_4.023ab_4.027cd)
anuktāv api pakṣasya siddher apratibandhataḥ /
4.023cd
triṣv anyatam arūpasyaivānuktir nyūnatoditā //
4.024ab
sādhyoktiṃ vā pratijñāṃ sa vadan doṣair na yujyate /
4.024cd
sādhanādhikṛter eva hetvābhāsāprasaṅgataḥ //
4.025ab
aviśeṣoktir apy ekajātīye saṃśayāvahā /
4.025cd
anyathā sarvasādhyokteḥ pratijñātvaṃ prasajyate //
4.026ab
siddhokteḥ sādhanatvāc cet parasyāpi na duṣyate /
4.026cd
idānīṃ sādhyanirdeśaḥ sādhanāvayavaḥ katham //
4.027ab
sābhāsoktyādyupakṣepaparihāraviḍambanā /
4.027cd
asaṃbaddhā tathā hy eṣa na nyāya iti sūcitam //
IV.2.c pakṣalakṣaṇakaraṇe prayojanam 28–30
4.028ab (PV_4.028ab_4.030cd)
gamyārthatve 'pi sādhyokter asaṃmohāya lakṣaṇam /
4.028cd
tac caturlakṣaṇaṃ rūpanipāteṣu svayaṃ padaiḥ //
4.029ab
asiddhāsādhanārthoktavādyabhyupagamagrahaḥ /
4.029cd
anukto 'pīcchayā vyāptaḥ sādhya ātmārthavan mataḥ //
4.030ab
sarvānyeṣṭanivṛttāv apy āśaṅkāsthānavāraṇam /
4.030cd
vṛttau svayaṃ śruteḥ prāha kṛtā caiṣā tadarthikā //
IV.2.d atmārthatvavivāde doṣaḥ 31–41
4.031ab (PV_4.031ab_4.033cd)
viśeṣas tadvyapekṣātaḥ kathito dharmadharmiṇoḥ /
4.031cd
anuktāv api vāñchāyā bhavet prakaraṇād gatiḥ //
4.032ab
ananvayo 'pi dṛṣṭānte doṣas tasya yathoditaḥ /
4.032cd
ātmā paraś cet so 'siddha iti tatreṣṭaghātakṛt //
4.033ab
sādhanaṃ yad vivāde na nyastaṃ tac cen na sādhyate /
4.033cd
kiṃ sādhyam anyathāniṣṭaṃ bhaved vaiphalyam eva vā //
4.034ab (PV_4.034ab_4.037ab)
sadvitīyaprayogeṣu niranvayaviruddhate /
4.034cd
etena kathite sādhyaṃ sāmānyenātha saṃmatam //
4.035ab
tad evārthāntarābhāvād dehānāptau na sidhyate /
4.035cd
vācyaṃ śūnyaṃ pralapatāṃ tad etaj jāḍyacintitam //
4.036ab
tulyaṃ nāśe 'pi cec chabdaghaṭabhedena kalpane /
4.036cd
na siddhena vināśena tadvataḥ sādhanād dhvaneḥ //
4.037ab
tathārthāntarabhāve syāt tadvān kumbho 'py anityatā /
4.037cd (PV_4.037cd_4.041cd)
viśiṣṭā dhvaninānveti no cen nāyogavāraṇāt //
4.038ab
dvividho hi vyavacchedo viyogāparayogayoḥ /
4.038cd
vyavacchedād ayoge tu nānyenānanvayāgamaḥ //
4.039ab
sāmānyam eva tat sādhyaṃ na ca siddhaprasādhanam /
4.039cd
viśiṣṭaṃ dharmiṇā tac ca na niranvayadoṣavat //
4.040ab
etena dharmidharmābhyāṃ viśiṣṭau dharmadharmiṇau /
4.040cd
pratyākhyātau nirākurvan dharmiṇy evam asādhanāt //
4.041ab
samudāyāpavādo hi na dharmiṇi virudhyate /
4.041cd
sādhyaṃ yatas tathā neṣṭaṃ sādhyo dharmo 'tra kevalaḥ //
IV.2.e svayaṃśabdagrahaṇaphalam 42–47
4.042ab (PV_4.042ab_4.044cd)
ekasya dharmiṇaḥ śāstre nānādharmasthitāv api /
4.042cd
sādhyaḥ syād ātmanaiveṣṭa ity upāttā svayaṃ śrutiḥ //
4.043ab
śāstrābhyupagamād eva sarvādānāt prabādhane /
4.043cd
tatraikasyāpi doṣaḥ syād yadi hetupratijñayoḥ //
4.044ab
śabdanāśe prasādhye syād gandhe bhūguṇatākṣateḥ /
4.044cd
hetur viruddho 'prakṛter no ced anyatra sā samā //
4.045ab (PV_4.045ab_4.047cd)
athātra dharmī prakṛtas tatra śāstrārthabādhanam /
4.045cd
atha vādīṣṭatāṃ brūyād dharmidharmādisādhanaiḥ //
4.046ab
kaiścit prakaraṇair icchā bhavet sā gamyate ca taiḥ /
4.046cd
balāt taveccheyam iti vyaktam īśvaraceṣṭitam //
4.047ab
vadan na kāryaliṅgāṃ tāṃ vyabhicāreṇa bādhyate /
4.047cd
anāntarīyake cārthe bādhite 'nyasya kā kṣatiḥ //
<IV.3. śabdāprāmānyacintā 48–132>
IV.3.a śāstravirodho 'kiñcitkaraḥ 48–71
4.048ab (PV_4.048ab_4.050cd)
uktaṃ ca nāgamāpekṣam anumānaṃ svagocare /
4.048cd
siddhaṃ tena susiddhaṃ tan na tadā śāstram īkṣyate //
4.049ab
vādatyāgas tadā syāc cen na tadānabhyupāyataḥ /
4.049cd
upāyo hy abhyupāye 'yam anaṅgaṃ sa tadāpi san //
4.050ab
tathā viśuddhe viṣayadvaye śāstraparigraham /
4.050cd
cikīrṣoḥ sa hi kālaḥ syāt tadā śāstreṇa bādhanam //
4.051ab (PV_4.051ab_4.053cd)
tadvirodhena cintāyās tat siddhārtheṣv ayogataḥ /
4.051cd
tṛtīyasthānasaṃkrāntau nyāyaḥ śāstraparigrahaḥ //
4.052ab
tatrāpi sādhyadharmasya saṃbaddhasyaiva bādhanam /
4.052cd
parihāryaṃ na cānyeṣām anavasthāprasaṅgataḥ //
4.053ab
keneyaṃ sarvacintāsu śāstraṃ grāhyam iti sthitiḥ /
4.053cd
kṛtedānīm asiddhāntair grāhyo dhūmena nānalaḥ //
4.054ab (PV_4.054ab_4.056cd)
riktasya jantor jātasya guṇadoṣam apaśyataḥ /
4.054cd
vilabdhā bata kenāmī siddhāntaviṣam agrahāḥ //
4.055ab
yadi sādhana ekatra sarvaṃ śāstraṃ nidarśane /
4.055cd
darśayet sādhanaṃ syād ity eṣā lokottarā sthitiḥ //
4.056ab
asaṃbaddhasya dharmasya kim asiddhau na sidhyati /
4.056cd
hetus tatsādhanāyoktaḥ kiṃ duṣṭas tatra sidhyati //
4.057ab (PV_4.057ab_4.059cd)
dharmānanupanīyaiva dṛṣṭānte dharmiṇo 'khilān /
4.057cd
vāgdhūmāder jano 'nveti caitanyadahanādikam //
4.058ab
svabhāvaṃ kāraṇaṃ vārtho 'vyabhicāreṇa sādhayan /
4.058cd
kasyacid vādabādhāyāṃ svabhāvān na nivartate //
4.059ab
prapadyamānaś cānyas taṃ nāntarīyakam īpsitaiḥ /
4.059cd
sādhyārthair hetunā tena katham apratipāditaḥ //
4.060ab (PV_4.060ab_4.062cd)
ukto 'nukto 'pi ced dhetur virodho vādino 'tra kim /
4.060cd
na hi tasyoktidoṣeṇa sa jātaḥ śāstrabādhanaḥ //
4.061ab
bādhakasyābhidhānāc ced doṣo yadi vaden na saḥ /
4.061cd
kiṃ na bādheta so 'kurvan na yuktaṃ kena duṣyati //
4.062ab
anyeṣu hetvābhāseṣu sveṣṭasyaivāprasādhanāt /
4.062cd
duṣyed vyarthābhidhānena nātra tasya prasādhanāt //
4.063ab (PV_4.063ab_4.065cd)
yadi kiṃcit kvacic chāstre na yuktaṃ pratiṣidhyate /
4.063cd
bruvāṇo yuktam apy anyad iti rājakulasthitiḥ //
4.064ab
sarvān arthān samīkṛtya vaktuṃ śakyaṃ na sādhanam /
4.064cd
sarvatra tenotsanne 'yaṃ sādhyasādhanasaṃsthitiḥ //
4.065ab
viruddhayor ekadharmiṇy ayogād astu bādhanam /
4.065cd
viruddhaikāntikenātra tadvad asti virodhitā //
4.066ab (PV_4.066ab_4.068cd)
abādhyabādhakatve 'pi tayoḥ śāstrārthaviplavāt /
4.066cd
asaṃbandhe 'pi bādhā cet syāt sarvaṃ sarvabādhakam //
4.067ab
saṃbandhas tena tatraiva bādhanād asti ced asat /
4.067cd
hetoḥ sarvasya cintyatvāt svasādhye guṇadoṣayoḥ //
4.068ab
nāntarīyakatāsādhye saṃbandhaḥ seha nekṣyate /
4.068cd
kevalaṃ śāstrapīḍeha doṣaḥ sānyakṛte samā //
4.069ab (PV_4.069ab_4.071cd)
śāstrābhyupagamāt sādhyaḥ śāstradṛṣṭo khilo yadi /
4.069cd
pratijñāsiddhadṛṣṭāntahetuvādaḥ prasajyate //
4.070ab
uktayoḥ sādhanatvena no ced īpsitavādataḥ /
4.070cd
nyāyaprāptaṃ na sādhyatvaṃ vacanād vinivartate //
4.071ab
anīpsitam asādhyaṃ ced vādinānyo 'py anīpsitaḥ /
4.071cd
dharmo 'sādhyas tadāsādhyaṃ bādhamānaṃ virodhi kim //
IV.3.b anyathā svayaṃśabdo 'narthakaḥ 72–90
4.072ab (PV_4.072ab_4.074cd)
pakṣalakṣaṇabāhyārthaḥ svayaṃ śabdo 'py anarthakaḥ /
4.072cd
śāstreṣv icchāpravṛttyartho yadi śaṅkā kuto 'nviyam //
4.073ab
so 'niṣiddhaḥ pramāṇena gṛhṇan kena nivāryate /
4.073cd
niṣiddhaś cet pramāṇena vācā kena pravartyate //
4.074ab
pūrvam apy eṣa siddhāntaṃ svecchayaiva gṛhītavān /
4.074cd
kathaṃcid anyaṃ sa punar grahītuṃ labhate na kim //
4.075ab (PV_4.075ab_4.077cd)
dṛṣṭer vipratipattīnām atrākārṣīt svayaṃ śrutim /
4.075cd
iṣṭākṣatim asādhyatvam anavasthāṃ ca darśayan //
4.076ab
samayāhitabhedasya parihāreṇa dharmiṇaḥ /
4.076cd
prasiddhasya gṛhītyarthaṃ jagādānyaḥ svayaṃ śrutim //
4.077ab
vicāraprastuter eva prasiddhaḥ siddha āśrayaḥ /
4.077cd
svecchākalpitabhedeṣu padārtheṣv avivādataḥ //
4.078ab (PV_4.078ab_4.081ab)
asādhyatām atha prāha siddhādeśena dharmiṇaḥ /
4.078cd
svarūpeṇaiva nirdeśya ity anenaiva tad gatam //
4.079ab
siddhasādhanarūpeṇa nirdeśasya hi saṃbhave /
4.079cd
sādhyatvenaiva nirdeśya itīdaṃ phalavad bhavet //
4.080ab
anumānasya sāmānyaviṣayatvaṃ ca varṇitam /
4.080cd
ihaivaṃ na hy anukte 'pi kiṃcit pakṣe virudhyate //
4.081ab
kuryāc ced dharmiṇaṃ sādhyaṃ tataḥ kiṃ tan na śakyate /
4.081cd (PV_4.081cd_4.084ab)
kasmād dhetvanvayābhāvān na ca doṣas tayor ayam //
4.082ab
uttarāvayavāpekṣo na doṣaḥ pakṣa iṣyate /
4.082cd
tathā hetvādidoṣo 'pi pakṣadoṣaḥ prasajyate //
4.083ab
sarvaiḥ pakṣasya bādhātas tasmāt tanmātraliṅginaḥ /
4.083cd
pakṣadoṣā matā nānye pratyakṣādivirodhavat //
4.084ab
hetvādilakṣaṇair bādhyaṃ muktvā pakṣasya lakṣaṇam /
4.084cd (PV_4.084cd_4.090cd)
ucyate parihārārtham avyāptivyatirekayoḥ //
4.085ab
svayaṃ nipātarūpākhyā vyatirekasya bādhikāḥ /
4.085cd
sahānirākṛteneṣṭaśrutir avyāptibādhanī //
4.086ab
sādhyābhyupagamaḥ pakṣalakṣaṇaṃ teṣv apakṣatā /
4.086cd
nirākṛte bādhanataḥ śeṣe 'lakṣaṇavṛttitaḥ //
4.087ab
svayam iṣṭābhidhānena gatārthe 'py avadhāraṇe /
4.087cd
kṛtyāntenābhisaṃbandhād uktaṃ kālāntaracchide //
4.088ab
ihānaṅgamiṣer niṣṭā tenepsitapade punaḥ /
4.088cd
aṅgam eva tathāsiddhahetvādi pratiṣidhyate //
4.089ab
avācakatvāc cāyuktaṃ teneṣṭaṃ svayam ātmanā /
4.089cd
anapekṣyākhilaṃ śāstraṃ tad abhīṣṭasya sādhyatā //
4.090ab
tenānabhīṣṭasaṃsṛṣṭasyeṣṭasyāpi hi bādhane /
4.090cd
yathā sādhyam abādhātaḥ pakṣahetū na duṣyataḥ //
IV.3.c sahānirākṛtagrahaṇaphalam 91
4.091ab (PV_4.091ab_4.091cd)
aniṣiddhaḥ pramāṇābhyāṃ sa copagama iṣyate /
4.091cd
saṃdigdhe hetuvacanād vyasto hetor anāśrayaḥ //
IV.3.d bādhā caturvidhā 92
4.092ab (PV_4.092ab_4.092cd)
anumānasya bhedena sā bādhoktā caturvidhā /
4.092cd
tatrābhyupāyaḥ kāryāṅgaṃ svabhāvāṅgaṃ jagat sthitiḥ //
IV.3.e āgamasvavacanayos tulyabalatā 93–107
4.093ab (PV_4.093ab_4.095cd)
ātmāparodhābhimato bhūtaniścayayuktavāk /
4.093cd
āptaḥ svavacanaṃ śāstraṃ caivam uktaṃ samatvataḥ //
4.094ab
yathātmano 'pramāṇatve vacanaṃ na pravartate /
4.094cd
śāstradṛṣṭe tathā nārthe vicāras tad anāśraye //
4.095ab
tat prastāvāśrayatve hi śāstraṃ bādhakam ity amum /
4.095cd
vaktum arthaṃ svavācāsya sahoktiḥ sāmyadṛṣṭaye //
4.096ab (PV_4.096ab_4.099ab)
udāharaṇam apy atra sadṛśaṃ tena varṇitam /
4.096cd
pramāṇānām abhāve hi śāstravācor ayogataḥ //
4.097ab
svavāgvirodhe vispaṣṭam udāharaṇam āgame /
4.097cd
diṅmātradarśanaṃ tatra pretyadharmo sukhapradaḥ //
4.098ab
śāstriṇo 'py atadālambe viruddhoktau tu vastuni /
4.098cd
na bādhā pratibandhaḥ syāt tulyakakṣyatayā dvayoḥ //
4.099ab
yathā svavāci tac cāsyā tadā svavacanātmakam /
4.099cd (PV_4.099cd_4.102cd)
tayoḥ pramāṇaṃ yasyāsti tat syād anyasya bādhakam //
4.100ab
pratijñām anumānaṃ vā pratijñāpetayuktikā /
4.100cd
tulyakakṣyā yathārthaṃ vā bādheta katham anyathā //
4.101ab
prāmāṇyam āgamānāṃ ca prāg eva vinivāritam /
4.101cd
abhyupāyavicāreṣu tasmād doṣo 'yam iṣyate //
4.102ab
tasmād viṣayabhedasya darśanāya pṛthak kṛtaḥ /
4.102cd
anumānābahirbhūto 'py abhyupāyaḥ prabādhanāt //
4.103ab (PV_4.103ab_4.107cd)
anyathātiprasaṅgaḥ syād vyarthatā vā pṛthak kṛteḥ /
4.103cd
bhedo vāṅmātravacane pratibandhaḥ svavācy api //
4.104ab
tenābhyupagamāc chāstraṃ pramāṇaṃ sarvavastuṣu /
4.104cd
bādhakaṃ yadi necchet sa bādhakaṃ kiṃ punar bhavet //
4.105ab
svavāgvirodho 'bhedaḥ syāt svavākśāstravirodhayoḥ /
4.105cd
puruṣecchā kṛtā cāsya paripūrṇā pramāṇatā //
4.106ab
tasmāt prasiddheṣv artheṣu śāstratyāge 'pi na kṣatiḥ /
4.106cd
parokṣeṣv āgamāniṣṭau na cintaiva pravartate //
4.107ab
virodhodbhāvanaprāyā parīkṣāpy atra tadyathā /
4.107cd
adharmamūlaṃ rāgādi snānaṃ cādharmaśodhanam //
IV.3.f pratītibādhā 108–125
4.108ab (PV_4.108ab_4.110cd)
śāstraṃ yat siddhayā yuktyā svavācā ca na bādhyate /
4.108cd
dṛṣṭe 'dṛṣṭe 'pi tad grāhyam iti cintā pravartate //
4.109ab
artheṣv apratiṣiddhatvāt puruṣecchānurodhinaḥ /
4.109cd
iṣṭaśabdābhidheyatvasyāpto 'trākṣatavāg janaḥ //
4.110ab
uktaḥ prasiddhaśabdena dharmas tad vyavahārajaḥ /
4.110cd
pratyakṣādim iti mānaśrutyāropeṇa sūcitaḥ //
4.111ab (PV_4.111ab_4.114ab)
tadāśrayabhuvām icchāvartitvād aniṣedhinām /
4.111cd
kṛtānām akṛtānāṃ vā yogyaṃ viśvaṃ svabhāvataḥ //
4.112ab
arthamātrānurodhinyā bhāvinyā bhūtayāpi vā /
4.112cd
bādhyate pratirundhānaḥ śabdayogyatayā tayā //
4.113ab
tadyogyatābalād eva vastuto ghaṭito dhvaniḥ /
4.113cd
sarvo 'syām apratīte 'pi tasmiṃs tatsiddhatā tataḥ //
4.114ab
asādhāraṇatā na syāt bādhāhetor ihānyathā /
4.114cd (PV_4.114cd_4.117ab)
tan niṣedho 'numānāt syāc chabdārthe 'nakṣavṛttitaḥ //
4.115ab
asādhāraṇatā tatra hetūnāṃ yatra nānvayi /
4.115cd
sattvam ity abhyudāhāro hetor evaṃ phalo mataḥ //
4.116ab
saṃketasaṃśrayāḥ śabdāḥ sa cecchāmātrasaṃśrayaḥ /
4.116cd
nāsiddhiḥ śabdasiddhānām iti śābdaprasiddhavāk //
4.117ab
anumānaprasādhyeṣu viruddhāvyabhicāriṇaḥ /
4.117cd (PV_4.117cd_4.120cd)
abhāvaṃ darśayaty evaṃ pratīter anumā tv ataḥ //
4.118ab
athavā bruvato lokasyānumābhāva ucyate /
4.118cd
kiṃ tena bhinnaviṣayā pratītir anumānataḥ //
4.119ab
tenānumānād vastūnāṃ sadasattānurodhinaḥ /
4.119cd
bhinnasyātadvaśād vṛttis tad icchājeti sūcitam //
4.120ab
candratāṃ śaśino 'nicchan kāṃ pratītiṃ sa vāñchati /
4.120cd
iti taṃ pratyadṛṣṭāntaṃ tadasādhāraṇaṃ matam //
4.121ab (PV_4.121ab_4.125cd)
nodāharaṇam evedam adhikṛtyedam ucyate /
4.121cd
lakṣaṇatvāt tathāvṛkṣo dhātrīty uktau ca bādhanāt //
4.122ab
atrāpi loke dṛṣṭatvāt karpūrarajatādiṣu /
4.122cd
samayād vartamānasya kāsādhāraṇatābhidhā //
4.123ab
yadi tasya kvacit sidhyet siddhaṃ vastubalena tat /
4.123cd
pratītisiddhopagame 'śaśiny apy anivāraṇāt //
4.124ab
tasya vastuni siddhasya śaśiny apy anivāraṇam /
4.124cd
tadvastvabhāve śaśini vāraṇe 'pi na duṣyati //
4.125ab
tasmād avastuniyatasaṃketadhvanibhāvinām /
4.125cd
yogyāḥ padārthā dharmāṇām icchāyā anirodhanāt //
IV.3.g pratyakṣabādhā 126–132
4.126ab (PV_4.126ab_4.128cd)
tāṃ yogyatāṃ nirundhānaṃ saṃketāpratiṣedhajā /
4.126cd
pratihanti pratītākhyā yogyatā viṣayānumā //
4.127ab
śabdānām arthaniyamaḥ saṃketānuvidhāyinām /
4.127cd
nety anenoktam atraiṣāṃ pratiṣedho virudhyate //
4.128ab
naimittikyāḥ śruter artham arthaṃ vā pāramārthikam /
4.128cd
śabdānāṃ pratirundhāno na bādhyas tena varṇitaḥ //
4.129ab (PV_4.129ab_4.132cd)
tasmād viṣayabhedasya darśanāya pṛthakkṛtā /
4.129cd
anumānābahirbhūtā pratītir api pūrvavat //
4.130ab
siddhayoḥ pṛthagākhyāne darśayaṃś ca prayojanam /
4.130cd
ete sahetuke prāha nānumādhyakṣabādhane //
4.131ab
tatrāpy adhyakṣabādhāyāṃ nānārūpatayā dhvanau /
4.131cd
prasiddhasya śrutau rūpaṃ yad eva pratibhāsate //
4.132ab
advayaṃ śabalābhāsasyādṛṣṭer buddhijanmanaḥ /
4.132cd
tadarthārthoktir asyaiva kṣepe 'dhyakṣeṇa bādhanam //
<IV.4. sāmānyacintā 133–148>
IV.4.a sāmānyaṃ vyāvṛttilakṣaṇam 133–135
4.133ab (PV_4.133ab_4.135cd)
tad eva rūpaṃ tatrārthaḥ śeṣaṃ vyāvṛttilakṣaṇam /
4.133cd
avasturūpaṃ sāmānyam atas tan nākṣagocaraḥ //
4.134ab
tena sāmānyadharmāṇāṃ apratyakṣatvasiddhitaḥ /
4.134cd
pratikṣepe 'py abādheti śrāvaṇoktyā prakāśitam //
4.135ab
sarvathāvācyarūpatvāt siddhyā tasya samāśrayāt /
4.135cd
bādhanāt tadbalenoktaḥ śrāvaṇenākṣagocaraḥ //
IV.4.b svadharmigrahaṇaprayojanam 136–146
4.136ab (PV_4.136ab_4.138cd)
sarvatra vādino dharmo yaḥ svasādhyatayepsitaḥ /
4.136cd
tad dharmavati vādhā syān nānyadharmeṇa dharmiṇi //
4.137ab
anyathāsyoparodhaḥ ko bādhite 'nyatra dharmiṇi /
4.137cd
gatārthe lakṣaṇe nāsmin svadharmivacanaṃ punaḥ //
4.138ab
bādhāyāṃ dharmiṇo 'pi syāt bādhety asya prasiddhaye /
4.138cd
āśrayasya virodhena tadāśritavirodhanāt //
4.139ab (PV_4.139ab_4.141cd)
anyathaivaṃvidho dharmaḥ sādhya ity abhidhānataḥ /
4.139cd
tad bādhām eva manyeta svadharmivacanaṃ tataḥ //
4.140ab
nanv etad apy arthasiddhaṃ satyaṃ kecit tu dharmiṇaḥ /
4.140cd
kevalasyoparodhe 'pi doṣavat tām upāgatāḥ //
4.141ab
yathā parair anutpādyā pūrvarūpan na khādikam /
4.141cd
sakṛc chabdādyahetutvād ity ukte prāha dūṣakaḥ //
4.142ab (PV_4.142ab_4.146cd)
tadvad vastusvabhāvo 'san dharmī vyomādir ity api /
4.142cd
naivam iṣṭasya sādhyasya bādhā kvacana vidyate //
4.143ab
dvayasyāpi hi sādhyatve sādhyadharmoparodhi yat /
4.143cd
bādhanaṃ dharmiṇas tatra bādhety etena varṇitam //
4.144ab
tathaiva dharmiṇo 'py atra sādhyatvāt kevalasya na /
4.144cd
yady evam atra bādhā syān nānyānutpādyaśaktikaḥ //
4.145ab
sakṛc chabdādyahetutvāt sukhādir iti pūrvavat /
4.145cd
virodhitā bhavet atra hetur aikāntiko yadi //
4.146ab
kramakriyānityatayor avirodhād vipakṣataḥ /
4.146cd
vyāvṛtteḥ saṃśayād eṣa śeṣavad bheda iṣyate //
IV.4.c dharmisvarūpanirāsaḥ 147–148
4.147ab (PV_4.147ab_4.148cd)
svayam iṣṭo yato dharmaḥ sādhyas tasmāt tadāśrayaḥ /
4.147cd
bādhyo na kevalo nānyasaṃśrayo veti sūcitam //
4.148ab
svayaṃ śrutyānyadharmāṇāṃ bādhābādheti kathyate /
4.148cd
tathā svadharmiṇānyasya dharmiṇo 'pīti kathyate //
<IV.5. pakṣadoṣāḥ 149–188>
IV.5.a hetunirapekṣaḥ pakṣadoṣaḥ 149–151
4.149ab (PV_4.149ab_4.151cd)
sarvasādhanadoṣeṇa pakṣa evoparudhyate /
4.149cd
tathāpi pakṣadoṣatvaṃ pratijñāmātrasaṃjñinaḥ //
4.150ab
uttarāvayavāpekṣo yo doṣaḥ so 'nubadhyate /
4.150cd
tenety uktam ato 'pakṣadoṣo 'siddhāśrayādikaḥ //
4.151ab
dharmidharmaviśeṣāṇāṃ svarūpasya ca dharmiṇaḥ /
4.151cd
bādhāsādhyāṅgabhūtānām anenaivopadarśitā //
IV.5.b avayavinirāsaḥ 152–163
4.152ab (PV_4.152ab_4.154cd)
tatrodāhṛtidiṅmātram ucyate 'rthasya dṛṣṭaye /
4.152cd
dravyalakṣaṇayukto 'nyaḥ saṃyoge 'rtho 'sti dṛṣṭibhāk //
4.153ab
adṛśyasyāviśiṣṭasya pratijñā niṣprayojanā /
4.153cd
iṣṭo hy avayavī kāryaṃ dṛṣṭyādṛśyeṣv asaṃbhavī //
4.154ab
aviśiṣṭasya cānyasya sādhane siddhasādhanam /
4.154cd
gurutvādhogatī syātāṃ yady asau syāt tulānatiḥ //
4.155ab (PV_4.155ab_4.158ab)
tan nirguṇakriyas tasmāt samavāyi na kāraṇam /
4.155cd
tata eva na dṛśyo 'sāv adṛṣṭeḥ kāryarūpayoḥ //
4.156ab
tadbādhānyaviśeṣasya nāntarīyakabhāvinaḥ /
4.156cd
āsūkṣmād dravyam ālāyās tolyatvād aṃśupātavat //
4.157ab
dravyāntaragurutvasya gatir nety aparo 'bravīt /
4.157cd
tasya krameṇa saṃyukte pāṃśurāśau sakṛd yute //
4.158ab
bhedaḥ syād gaurave tasmāt pṛthak saha ca tolite /
4.158cd (PV_4.158cd_4.163cd)
krameṇa māṣakādīnāṃ saṃkhyāsāmyaṃ na yujyate //
4.159ab
sarṣapād āmahārāśer uttarottaravṛddhimat /
4.159cd
gurutvaṃ kāryam ālāyā yadi naivopalakṣyate //
4.160ab
āsarṣapād gurutvaṃ tad durlakṣitam analpakam /
4.160cd
taulyaṃ tatkāraṇaṃ kāryagauravānupalakṣaṇāt //
4.161ab
nanv adṛṣṭo 'ṃśuvat so 'rtho na ca tatkāryam īkṣyate /
4.161cd
gurutvāgativat sarvatadguṇānupalakṣaṇāt //
4.162ab
māṣakāder anādhikyamanatiḥ sopalakṣaṇam /
4.162cd
yathā svam akṣeṇādṛṣṭe rūpādāv adhikādhike //
4.163ab
abhyupāyaḥ svavāgādibādhāyāḥ saṃbhavena tu /
4.163cd
udāharaṇam apy anyad diśā gamyaṃ yathoktayā //
IV.5.c naiyāyikapakṣalakṣaṇe doṣaḥ 164–171
4.164ab (PV_4.164ab_4.167ab)
trikālaviṣayatvāt tu kṛtyānām atathātmakam /
4.164cd
tathā paraṃ pratinyastaṃ sādhyaṃ neṣṭaṃ tadāpi tat //
4.165ab
pratyāyanādhikāre tu sarvāsiddhāvarodhinī /
4.165cd
tasmāt sādhyaśrutir neṣṭaṃ viśeṣam avalambate //
4.166ab
tenāprasiddhadṛṣṭāntahetūdāharaṇaṃ kṛtam /
4.166cd
anyathā śaśaśṛṅgādau sarvāsiddhe 'pi sādhyatā //
4.167ab
sarvasya cāprasiddhatvāt kathaṃcit tena na kṣamaḥ /
4.167cd (PV_4.167cd_4.171cd)
karmādibhedopakṣepaparihārāvivecane //
4.168ab
prāgasiddhasvabhāvatvāt sādhyāvayava ity asat /
4.168cd
tulyasiddhāntatā te hi yenopagamalakṣaṇāḥ //
4.169ab
samudāyasya sādhyatve 'py anyonyasya viśeṣaṇam /
4.169cd
sādhyaṃ dvayaṃ tadāsiddhaṃ hetudṛṣṭāntalakṣaṇam //
4.170ab
asaṃbhavāt sādhyaśabdo dharmivṛttir yadīṣyate /
4.170cd
śāstreṇālaṃ yathāyogaṃ loka eva pravartatām //
4.171ab
sādhanākhyānasāmarthyāt tadarthe sādhyatā gatā /
4.171cd
hetvādilakṣaṇair vyāpter anāśaṅkyaṃ ca sādhanam //
IV.5.d pratijñālakṣaṇe doṣaḥ 172–175
4.172ab (PV_4.172ab_4.175cd)
pūrvāvadhāraṇe tena pratijñālakṣaṇābhidhā /
4.172cd
vyarthā vyāptiphalā soktiḥ sāmarthyād gamyate tataḥ //
4.173ab
viruddhateṣṭāsaṃbandho 'nupakārasahāsthitī /
4.173cd
evaṃ sarvāṅgadoṣāṇāṃ pratijñādoṣatā bhavet //
4.174ab
pakṣadoṣaḥ parāpekṣo neti ca pratipāditam /
4.174cd
iṣṭāsaṃbhavyasiddhaś ca sa eva syān nirākṛtaḥ //
4.175ab
anityatvasahetutve śabda evaṃ prakīrtayet /
4.175cd
dṛṣṭāntākhyān ato 'nyat kim asty atrārthānudarśanam //
IV.5.e sāmānyacintā 176–188
4.176ab (PV_4.176ab_4.178cd)
viśeṣe bhinnam ākhyāya sāmānyasyānuvartane /
4.176cd
na tadvyāpteḥ phalaṃ vā kiṃ sāmānyenānuvartane //
4.177ab
syān nirākaraṇaṃ śabde sthitenaivety ato 'bravīt /
4.177cd
viruddhaviṣaye 'nyasmin vadann āhānyatāṃ śruteḥ //
4.178ab
sā ca bhedāpratikṣepāt sāmānyānāṃ na vidyate /
4.178cd
vṛkṣo na śiṃśapaiveti yathā prakaraṇe kvacit //
4.179ab (PV_4.179ab_4.181cd)
sarvaśruter ekavṛttir niṣedhaḥ syān na tāvatā /
4.179cd
so 'sarvaḥ sarvabhedānām atattve tadasaṃbhavāt //
4.180ab
jñāpyajñāpakayor bhedād dharmiṇo hetubhāvinaḥ /
4.180cd
asiddher jñāpakatvasya dharmyasiddhaḥ svasādhane //
4.181ab
dharmadharmivivekasya sarvabhāveṣv asiddhitaḥ /
4.181cd
sarvatra doṣas tulyaś cen na saṃvṛtyā viśeṣataḥ //
4.182ab (PV_4.182ab_4.185ab)
paramārthavicāreṣu tathābhūtāprasiddhitaḥ /
4.182cd
tattvānyatvaṃ padārtheṣu sāṃvṛteṣu niṣidhyate //
4.183ab
anumānānumeyārthavyavahārasthitis tv iyam /
4.183cd
bhedaṃ pratyayasaṃsiddham avalambya ca kalpyate //
4.184ab
yathā svaṃ bhedaniṣṭheṣu pratyayeṣu vivekinaḥ /
4.184cd
dharmī dharmāś ca bhāsante vyavahāras tadāśrayaḥ //
4.185ab
vyavahāropanīto 'tra sa evāśliṣṭabhedadhīḥ /
4.185cd (PV_4.185cd_4.188cd)
sādhyaḥ sādhanatāṃ nītas tenāsiddhaḥ prakāśitaḥ //
4.186ab
bhedasāmānyayor dharmabhedād aṅgāṅgitā tataḥ /
4.186cd
yathānityaḥ prayatnotthaḥ prayatnotthatayā dhvaniḥ //
4.187ab
pakṣāṅgatve 'py abādhatvān nāsiddhir bhinnadharmiṇi /
4.187cd
yathāśvo na viṣāṇitvād eṣa piṇḍo viṣāṇavān //
4.188ab
sādhyakālāṅgatā vā na nivṛtter upalakṣya tat /
4.188cd
viśeṣo 'pi pratijñārtho dharmabhedān na yujyate //
<IV.6. hetucintā 189–259>
IV.6.a hetulakṣaṇam 189–194
4.189ab (PV_4.189ab_4.194cd)
pakṣadharmaprabhedena sukhagrahaṇasiddhaye /
4.189cd
hetuprakaraṇārthasya sūtrasaṃkṣepa ucyate //
4.190ab
ayogaṃ yogam aparair atyantāyogam eva ca /
4.190cd
vyavacchinatti dharmasya nipāto vyatirecakaḥ //
4.191ab
viśeṣaṇaviśeṣyābhyāṃ kriyayā ca sahoditaḥ /
4.191cd
vivakṣāto prayoge 'pi tasyārtho 'yaṃ pratīyate //
4.192ab
vyavacchedaphalaṃ vākyaṃ yataś caitro dhanurdharaḥ /
4.192cd
pārtho dhanurdharo nīlaṃ sarojam iti vā yathā //
4.193ab
pratiyogivyavacchedas tatrāpy artheṣu gamyate /
4.193cd
tathā prasiddheḥ sāmarthyād vivakṣānugamād dhvaneḥ //
4.194ab
tad ayogavyavacchedād dharmidharmaviśeṣaṇam /
4.194cd
tadviśiṣṭatayā dharmo na niranvayadoṣabhāk //
IV.6.b hetubhedāḥ 195–198
4.195ab (PV_4.195ab_4.198cd)
svabhāvakāryasiddhyarthaṃ dvau dvau hetuviparyayau /
4.195cd
vivādād bhedasāmānye śeṣo vyāvṛttisādhanaḥ //
4.196ab
na hi svabhāvād anyena vyāptir gamyasya kāraṇe /
4.196cd
saṃbhavād vyabhicārasya dvidhā vṛttiphalaṃ tataḥ //
4.197ab
prayatnānantaraṃ jñānaṃ prāk sato niyamena na /
4.197cd
tasyāvṛttyakṣaśabdeṣu sarvathānupayogataḥ //
4.198ab
kadācin nirapekṣasya kāryākṛtivirodhataḥ /
4.198cd
kādācitkaphalaṃ siddhaṃ talliṅgaṃ jñānam īdṛśam //
IV.6.c kāryasvabhāvahetvor nirdeśasya phalam 199–204
4.199ab (PV_4.199ab_4.201cd)
etenaiva prasiddho 'pi svabhāvasya pṛthak kṛtiḥ /
4.199cd
kāryeṇa saha nirdeśe mā jñāsīt sarvam īdṛśam //
4.200ab
vyutpattyarthī ca hetūktir uktārthānumitau kṛtā /
4.200cd
prabhedamātram ākhyātaṃ lakṣaṇaṃ tu na bhidyate //
4.201ab
tenātra kāryaliṅgena svabhāvo 'py ekadeśabhāk /
4.201cd
sadṛśodāhṛtiś cātaḥ prayatnād vyaktijanmanaḥ //
4.202ab (PV_4.202ab_4.204cd)
yannāntarīyikā sattā yo vātmā svo 'vibhāgavān /
4.202cd
sa tenāvyabhicārī syād ity arthaṃ tat prabhedanam //
4.203ab
saṃyogyādiṣu yeṣv asti pratibandho na tādṛśam /
4.203cd
na te hetava ity uktaṃ vyabhicārasya saṃbhavāt //
4.204ab
sati vā pratibandhes tu sa eva gatisādhanaḥ /
4.204cd
niyamo hy avinābhāvo 'nityaś ca na sādhanam //
IV.6.d vivādād bhedasāmānya ity asya vyākhyānam 205–207
4.205ab (PV_4.205ab_4.207cd)
aikāntikatvaṃ vyāvṛtter avinābhāva ucyate /
4.205cd
tac ca nāpratibaddheṣu tata evānvayasthitiḥ //
4.206ab
svātmatve hetubhāve vā siddhe hi vyatirekitā /
4.206cd
sidhyaty ato viśeṣe na vyatireko na cānvayaḥ //
4.207ab
adṛṣṭimātram ādāya kevalaṃ vyatirekitā /
4.207cd
uktānaikāntikas tasmād anyathā gamako bhavet //
IV.6.e sādhyābhāvasya sādhanābhāvena na vyāptatā 208–247
4.208ab (PV_4.208ab_4.211ab)
prāṇādyabhāvo nairātmyavyāptīti vinivartane /
4.208cd
ātmano vinivarteta prāṇādir yadi tac ca na //
4.209ab
anyasya vinivṛttyānyavinivṛtter ayogataḥ /
4.209cd
tadātmā tatprasūtaś cen naitad ātmopalambhane //
4.210ab
tasyopalabdhāv agatāv agatau ca prasidhyati /
4.210cd
te cātyantaparokṣasya dṛṣṭyadṛṣṭī na sidhyataḥ //
4.211ab
anyatrādṛṣṭarūpasya ghaṭādau neti vā kutaḥ /
4.211cd (PV_4.211cd_4.214ab)
ajñātavyatirekasya vyāvṛtter vyāpitā kutaḥ //
4.212ab
prāṇādeś ca kvacid dṛṣṭyā sattvāsattvaṃ pratīyate /
4.212cd
tathātmā yadi dṛśyeta sattvāsattvaṃ pratīyate //
4.213ab
yasya hetor abhāvena ghaṭe prāṇo na dṛśyate /
4.213cd
dehe 'pi yady asau na syād yukto dehena saṃbhavaḥ //
4.214ab
bhinne 'pi kiṃcit sādharmyād yadi tattvaṃ pratīyate /
4.214cd (PV_4.214cd_4.217ab)
prameyatvād ghaṭādīnāṃ sātmatvaṃ kiṃ na mīyate //
4.215ab
aniṣṭaṃ cet pramāṇaṃ hi sarveṣṭīnāṃ nibandhanam /
4.215cd
bhāvābhāvavyavasthāṃ kaḥ kartuṃ tena vinā prabhuḥ //
4.216ab
smṛtīcchāyatnajaḥ prāṇanimeṣādis tadudbhavaḥ /
4.216cd
viṣayendriyacittibhyas tāḥ svajātisamudbhavāḥ //
4.217ab
anyonyapratyayāpekṣā anvayavyatirekabhāk /
4.217cd (PV_4.217cd_4.220ab)
etāv atyātmabhāvo 'yam anavasthāny akalpane //
4.218ab
śrāvaṇatvena tattulyaṃ prāṇādivyabhicārataḥ /
4.218cd
na tasya vyabhicāritvād vyatireke 'pi cet katham //
4.219ab
nāsādhyād eva viśleṣas tasya nanv evam ucyate /
4.219cd
sādhye 'nuvṛttyabhāvo 'rthāt tasyānyatrāpy asau samaḥ //
4.220ab
asādhyād eva viccheda iti sādhye 'stitocyate /
4.220cd (PV_4.220cd_4.223cd)
arthāpattyāta evoktam ekena dvayadarśanam //
4.221ab
īdṛgavyabhicāro 'to 'nanvayeṣu na sidhyati /
4.221cd
pratiṣedhaniṣedhaś ca vidhānāt kīdṛśo 'paraḥ //
4.222ab
nivṛttir nāsataḥ sādhyād asādhyeṣv eva no tataḥ /
4.222cd
neti saiva nivṛttiḥ kiṃ nivṛtter asato matā //
4.223ab
nivṛttyabhāvas tu vidhir vastubhāvo 'sato 'pi san /
4.223cd
vastvabhāvas tu nāstīti paśya bāndhyavijṛmbhitam //
4.224ab (PV_4.224ab_4.226cd)
nivṛttir yadi tasmin na hetor vṛttiḥ kim iṣyate /
4.224cd
sāpi na pratiṣedho 'yaṃ nivṛttiḥ kiṃ niṣidhyate //
4.225ab
vidhānaṃ pratiṣedhaṃ ca muktvā śābdo 'sti nāparaḥ /
4.225cd
vyavahāraḥ sa cāsatsu neti prāptātra mūkatā //
4.226ab
satāṃ ca na niṣedho 'sti so 'satsu ca na vidyate /
4.226cd
jagaty anena nyāyena nañarthaḥ pralayaṃgataḥ //
4.227ab (PV_4.227ab_4.229cd)
deśakālaniṣedhaś ced yathāsti sa niṣidhyate /
4.227cd
na tathā na yathā so 'sti tathāpi na niṣidhyate //
4.228ab
tasmād āśritya śabdārthaṃ bhāvābhāvasamāśrayam /
4.228cd
abāhyāśrayam atreṣṭaṃ sarvaṃ vidhiniṣedhanam //
4.229ab
tābhyāṃ sa dharmī saṃbaddhaḥ khyātyabhāve 'pi tādṛśaḥ /
4.229cd
śabdapravṛtter astīti so 'pīṣṭo vyavahārabhāk //
4.230ab (PV_4.230ab_4.233ab)
anyathā syāt padārthānāṃ vidhānapratiṣedhane /
4.230cd
ekadharmasya sarvātmavidhānapratiṣedhanam //
4.231ab
anānātmātmatayā bhede nānāvidhiniṣedhavat /
4.231cd
ekadharmiṇy asaṃhāro vidhānapratiṣedhayoḥ //
4.232ab
ekaṃ dharmiṇam uddiśya nānādharmasamāśrayam /
4.232cd
vidhāv ekasya tadbhājām ivānyeṣām upekṣakam //
4.233ab
niṣedhe tad viviktaṃ ca tad anyeṣām apekṣakam /
4.233cd (PV_4.233cd_4.236ab)
vyavahāram asatyārthaṃ prakalpayati dhīr yathā //
4.234ab
taṃ tathaivāvikalpyārthabhedāśrayam upāgatāḥ /
4.234cd
anādivāsanodbhūtaṃ bādhante 'rthaṃ na laukikam //
4.235ab
tatphalo 'tatphalaś cārtho bhinna ekas tatas tataḥ /
4.235cd
tais tair upaplavair nītasaṃcayāpacayair iva //
4.236ab
atadvān api saṃbandhāt kutaścid upanīyate /
4.236cd (PV_4.236cd_4.239ab)
dṛṣṭiṃ bhedāśrayais te 'pi tasmād ajñātaviplavāḥ //
4.237ab
sattāsādhanavṛtteś ca saṃdigdhaḥ syād asan na saḥ /
4.237cd
asattvaṃ cābhyupagamād apramāṇān na yujyate //
4.238ab
asato 'vyatireke 'pi sapakṣād vinivartanam /
4.238cd
saṃdigdhaṃ tasya saṃdehād vipakṣād vinivartanam //
4.239ab
ekatra niyame siddhe sidhyaty anyanivartanam /
4.239cd (PV_4.239cd_4.242ab)
dvairāśye saty adṛṣṭe 'pi syād adṛṣṭeṣu saṃśayaḥ //
4.240ab
avyaktivyāpino 'py arthāḥ santi tajjātibhāvinaḥ /
4.240cd
kvacin na niyamo dṛṣṭyā pārthivā lohalekhyavat //
4.241ab
bhāve virodhasyādṛṣṭau kaḥ saṃdehaṃ nivartayet /
4.241cd
kvacid viniyamāt ko 'nyas tatkāryātmatayā sa ca //
4.242ab
nairātmyād api tenāsya saṃdigdhaṃ vinivartanam /
4.242cd (PV_4.242cd_4.247cd)
astu nāma tathāpy ātmā nānairātmyāt prasidhyati //
4.243ab
yenāsau vyatirekasya nābhāvaṃ bhāvam icchati /
4.243cd
yathā nāvyatireke 'pi prāṇādir na sapakṣataḥ //
4.244ab
sapakṣāvyatirekī ced dhetur hetur ato 'nvayī /
4.244cd
nānvayavyatirekī ced anairātmyaṃ na sātmakam //
4.245ab
yan nāntarīyakaḥ svātmā yasya siddhaḥ pravṛttiṣu /
4.245cd
nivartakaḥ sa evātaḥ pravṛttau ca pravartakaḥ //
4.246ab
nāntarīyakatā sā ca sādhanaṃ samapekṣate /
4.246cd
kārye dṛṣṭir adṛṣṭiś ca kāryakāraṇatā hi te //
4.247ab
arthāntarasya tadbhāve 'bhāvo niyamato 'gatiḥ /
4.247cd
abhāvāsaṃbhavāt teṣām abhāve nityabhāvinaḥ //
IV.6.f sāmagrīśaktibhedād viśvarūpatā 248–259
4.248ab (PV_4.248ab_4.250cd)
kāryasvabhāvabhedānāṃ kāraṇebhyaḥ samudbhavāt /
4.248cd
tair vinā bhavato 'nyasmāt tajjaṃ rūpaṃ kathaṃ bhavet //
4.249ab
sāmagrīśaktibhedād dhi vastūnāṃ viśvarūpatā /
4.249cd
sā cen na bhedikā prāptam ekarūpam idaṃ jagat //
4.250ab
bhedakābhedakatve syād vyāhatā bhinnarūpatā /
4.250cd
ekasya nānārūpatve dve rūpe pāvaketarau //
4.251ab (PV_4.251ab_4.253cd)
tat tasyājananaṃ rūpam anyasya yadi saiva sā /
4.251cd
na tasyājananaṃ rūpaṃ tat tasyāḥ saṃbhavet katham //
4.252ab
tataḥ svabhāvau niyatāv anyonyaṃ hetukāryayoḥ /
4.252cd
tasmāt svadṛṣṭāv iva tad dṛṣṭe kārye 'pi gamyate //
4.253ab
ekaṃ katham anekasmāt kledavad dugdhavāriṇaḥ /
4.253cd
dravaśakter yataḥ kledaḥ sā tv ekaiva dvayor api //
4.254ab (PV_4.254ab_4.259cd)
bhinnābhinnaḥ kim asyātmā bhinno 'tha dravatā katham /
4.254cd
abhinnety ucyate buddhes tadrūpāyā abhedataḥ //
4.255ab
tadvad bhede 'pi dahano dahanapratyayāśrayaḥ /
4.255cd
yenāṃśenādadhad dhūmaṃ tenāṃśena tathā gatiḥ //
4.256ab
dahanapratyayāṅgād evānyāpekṣāt samudbhavāt /
4.256cd
dhūmo 'tadvyabhicārīti siddhaṃ kāryaṃ tathā param //
4.257ab
dhūmendhanavikārāṅgatāpade dahanasthiteḥ /
4.257cd
anagniś ced adhūmo 'sau sadhūmaś cet sapāvakaḥ //
4.258ab
nāntarīyakatā jñeyā yathā svaṃ hetvapekṣayā /
4.258cd
svabhāvasya yathoktaṃ prāk vināśakṛtakatvayoḥ //
4.259ab
ahetutvagatinyāyaḥ sarvo 'yaṃ vyatirekiṇaḥ /
4.259cd
abhyūhyaḥ śrāvaṇatvokteḥ kṛtāyāḥ sāmyadṛṣṭaye //
IV.7. anupalabdhicintā 260–279
4.260ab (PV_4.260ab_4.262cd)
hetusvabhāvavyāvṛttyaivārthavyāvṛttivarṇanāt /
4.260cd
siddhodāharaṇety uktānupalabdhiḥ pṛthag na tu //
4.261ab
tatrāpy adṛśyāt puruṣāt prāṇāder anivartanāt /
4.261cd
saṃdehahetutākhyātyā dṛśyārthe seti sūcitam //
4.262ab
anaṅgīkṛtavastvaṃśo niṣedhaḥ sādhyate nayā /
4.262cd
vastuny api tu pūrvābhyāṃ paryudāso vidhānataḥ //
IV.7.a anupalabdheḥ pṛthagagrahaṇe kāranam 263
4.263ab (PV_4.263ab_4.263cd)
tatropalabhyeṣv astitvam upalabdher na cāparam /
4.263cd
ity ajñajñāpanāyaikānupākhyodāhṛtir matā //
<IV.7.b anupalabdher abhāvasiddhau liṅgaliṅgigrahaṇaprayojanam 264>
IV.7.c svabhāvānupalabdhyā viṣayiṇaḥ pratiṣedhaḥ 264–270
4.264ab (PV_4.264ab_4.266cd)
viṣayāsattvatas tatra viṣayi pratiṣidhyate /
4.264cd
jñānābhidhānasaṃdehaṃ yathādāhād apāvakaḥ //
4.265ab
tathānyā nopalabhyeṣu nāstitānupalambhanāt /
4.265cd
tajjñānaśabdāḥ sādhyante tadbhāvāt tannibandhanāḥ //
4.266ab
siddho hi vyavahāro 'yaṃ dṛśyādṛṣṭāv asann iti /
4.266cd
tasyāḥ siddhāv asaṃdigdhau tatkāryatve 'pi dhīdhvanī //
4.267ab (PV_4.267ab_4.270cd)
vidyamāne hi viṣaye mohād atrānanubruvan /
4.267cd
kevalaṃ siddhasādharmyāt smāryate samayaṃ paraḥ //
4.268ab
kāryakāraṇatā yadvat sādhyate dṛṣṭyadṛṣṭitaḥ /
4.268cd
kāryādiśabdā hi tayor vyavahārāya kalpitāḥ //
4.269ab
kāraṇāt kāryasaṃsiddhiḥ svabhāvāntargamād iyam /
4.269cd
hetuprabhedākhyānena darśitodāhṛtiḥ pṛthak //
4.270ab
ekopalambhānubhavād idaṃ nopalabhe iti /
4.270cd
buddher upalabhe veti kalpikāyāḥ samudbhavaḥ //
IV.7.d viśiṣṭavedanād arthānāṃ viśeṣāvagamaḥ 271–275
4.271ab (PV_4.271ab_4.275cd)
viśeṣo gamyate 'rthānāṃ viśiṣṭād eva vedanāt /
4.271cd
tathābhūtātmasaṃvittir bhedadhīhetur asya ca //
4.272ab
tasmāt svato dhiyor bhedasiddhis tābhyāṃ tadarthayoḥ /
4.272cd
anyathā hy anavasthānād bhedaḥ sidhyen na kasyacit //
4.273ab
viśiṣṭarūpānubhavān nāto 'nyānyanirākriyā /
4.273cd
tadviśiṣṭopalambho 'taḥ tasyāpy anupalambhanam //
4.274ab
tasmād anupalambho 'yaṃ svayaṃ pratyakṣato gataḥ /
4.274cd
svamātravṛtter gamakas tadabhāvavyavasthiteḥ //
4.275ab
anyathārthasya nāstitvaṃ gamyate 'nupalambhataḥ /
4.275cd
upalambhasya nāstitvam anyenety anavasthitiḥ //
IV.7.e dṛśyānupalabdhiḥ sadvyavahārabādhikā 276–279
4.276ab (PV_4.276ab_4.279cd)
adṛśye niścayāyogāt sthitir anyatra vāryate /
4.276cd
yathāliṅgo 'nyasattveṣu vikalpādir na sidhyati //
4.277ab
aniścayaphalā hy eṣā nālaṃ vyāvṛttisādhane /
4.277cd
ādyādhikriyate hetor niścayenaiva sādhane //
4.278ab
tasyāḥ svayaṃ prayogeṣu svarūpaṃ vā prayujyate /
4.278cd
arthabādhanarūpaṃ vā bhāve bhāvād abhāvataḥ //
4.279ab
anyonyabhedasiddher vā dhruvabhāvavināśavat /
4.279cd
pramāṇāntarabādhād vā sāpekṣadhruvabhāvavat //
<IV.8. bhāvasvabhāvacintā 280>
<IV.8.a hetvantarasāpekṣo na dhruvabhāvaḥ 280>
IV.8.b na bhāvanaśvarasvabhāvaniyato bhāvaḥ 280–282
4.280ab (PV_4.280ab_4.282cd)
hetvantarasamūhasya saṃnidhau niyamaḥ kutaḥ /
4.280cd
bhāvahetubhavatve kiṃ pāraṃparyapariśramaiḥ //
4.281ab
nāśanaṃ janayitvānyaṃ sa hetus tasya nāśanaḥ /
4.281cd
tam eva naśvaraṃ bhāvaṃ janayed yadi kiṃ bhavet //
4.282ab
ātmopakārakaḥ kaḥ syāt tasya siddhātmanaḥ sataḥ /
4.282cd
nātmopakārakaḥ kaḥ syāt tena yaḥ samapekṣyate //
IV.8.c anapekṣya eva bhāvo naśvaratve 283–286
4.283ab (PV_4.283ab_4.285cd)
anapekṣaś ca kiṃbhāvo 'tathābhūtaḥ kadācana /
4.283cd
yathā na kṣepabhāg iṣṭaḥ sa evodbhūtanāśakaḥ //
4.284ab
kṣaṇam apy anapekṣatve bhāvo bhāvasya neti cet /
4.284cd
bhāvo hi sa tathābhūto 'bhāve bhāvas tathā katham //
4.285ab
ye 'parāpekṣatadbhāvās tadbhāvaniyatā hi te /
4.285cd
asaṃbhavād vibandhe ca sāmagrī kāryakarmaṇi //
5
5.001ab (PV_5.001ab_5.001cd)
anadhyavasitāvagāhanam analpadhīśaktināpy adṛṣṭaparamārthasāram adhikābhiyogair api /
5.001cd
mataṃ mama jagaty alabdhasadṛśapratigrāhakaṃ prayāsyati payonidheḥ paya iva svadehe jarām //