Dharmakīrti’s Pramāṇavārtika

<II. pramāṇasiddhiḥ>

<II.1. pramāṇalakṣaṇam 1–28>

II.1.a avisaṃvādi jñānam 1–5

2.001ab (PV_2.001ab_2.005cd)

pramāṇam avisaṃvādi jñānam arthakriyāsthitiḥ /

2.001cd

avisaṃvādanaṃ śabde 'py abhiprāyanivedanād //

2.002ab

vaktṛvyāpāraviṣayo yo 'rtho buddhau prakāśate /

2.002cd

prāmāṇyaṃ tatra śabdasya nārthatattvanibandhanam //

2.003ab

gṛhītagrahaṇān neṣṭaṃ sāṃvṛtaṃ dhīpramāṇatā /

2.003cd

pravṛttes tatpradhānatvād dheyopādeyavastuni //

2.004ab

viṣayākārabhedāc ca dhiyo'dhigamabhedataḥ /

2.004cd

bhāvād evāsya tadbhāve svarūpasya svato gatiḥ //

2.005ab

prāmāṇyaṃ vyavahāreṇa śāstraṃ mohanivartanam /

2.005cd

ajñātārthaprakāśo vā svarūpādhigateḥ paraṃ //

II.1.b ajñātārthaprakāśakam 6

2.006ab (PV_2.006ab_2.006cd)

prāptaṃ sāmānyavijñānam avijñāte svalakṣaṇe /

2.006cd

yaj jñānam ity abhiprāyāt svalakṣaṇavicārataḥ //

II.1.c bhagavataḥ prāmāṇyam 7–8

2.007ab (PV_2.007ab_2.008cd)

tadvat pramāṇaṃ bhagavān abhūtavinivṛttaye /

2.007cd

bhūtoktiḥ sādhanāpekṣā tato yuktā pramāṇatā //

2.008ab

nityaṃ pramāṇaṃ naivāsti prāmāṇyād vastusaṃgateḥ /

2.008cd

jñeyānityatayā tasyā adhrauvyāt kramajanmanaḥ //

II.1.d īśvarāder aprāmāṇyam 9–28

2.009ab (PV_2.009ab_2.012ab)

nityād utpattiviśleṣād apekṣāyā ayogataḥ /

2.009cd

kathaṃcin nopakāryatvād anitye 'py apramāṇatā //

2.010ab

sthitvā pravṛttisaṃsthānaviśeṣārthakriyādiṣu /

2.010cd

iṣṭasiddhir asiddhir vā dṛṣṭānte saṃśayo 'thavā //

2.011ab

siddhaṃ yādṛg adhiṣṭhātṛbhāvābhāvānuvṛttimat /

2.011cd

saṃniveśādi tad yuktaṃ tasmād yad anumīyate //

2.012ab

vastubhede prasiddhasya śabdasāmānyād abhedinaḥ /

2.012cd (PV_2.012cd_2.015cd)

na yuktānumitiḥ pāṇḍudravyādivad dhutāśane //

2.013ab

anyathā kumbhakāreṇa mṛdvikārasya kasyacid /

2.013cd

ghaṭādeḥ karaṇāt sidhyed valmīkasyāpi tatkṛtiḥ //

2.014ab

sādhyenānugamāt kārye sāmānyenāpi sādhane /

2.014cd

saṃbandhibhedād bhedoktidoṣaḥ kāryasamo mataḥ //

2.015ab

jātyantare prasiddhasya śabdasāmānyadarśanāt /

2.015cd

na yuktaṃ sādhanaṃ gotvāc chaśādīnāṃ viṣāṇivat //

2.016ab (PV_2.016ab_2.018cd)

vivakṣāparatantratvān na śabdāḥ santi kutra vā /

2.016cd

tadbhāvād arthasiddhau tu sarvaṃ sarvasya sidhyati //

2.017ab

etena kāpilādīnām acaitanyādi cintitam /

2.017cd

anityādeś ca caitanyaṃ maraṇāt tvagapohataḥ //

2.018ab

vastusvarūpe 'siddhe 'yaṃ nyāyaḥ siddhe viśeṣaṇam /

2.018cd

abādhakam asiddhāv apy ākāśāśrayavad dhvaneḥ //

2.019ab (PV_2.019ab_2.021cd)

asiddhāv api śabdasya siddhe vastuni sidhyati /

2.019cd

aulūkyasya yathā bauddhenoktaṃ mūrtyādisādhanam //

2.020ab

tasyaiva vyabhicārādau śabde 'py avyabhicāriṇī /

2.020cd

doṣavat sādhanaṃ jñeyaṃ vastuno vastusiddhitaḥ //

2.021ab

yathā tat kāraṇaṃ vastu tathaiva tadakāraṇam /

2.021cd

yadā tat kāraṇaṃ kena mataṃ neṣṭam akāraṇam //

2.022ab (PV_2.022ab_2.024cd)

śāstrauṣadhābhisaṃbandhāc caitrasya vraṇarohaṇe /

2.022cd

asaṃbaddhasya kiṃ sthāṇoḥ kāraṇatvaṃ na kalpyate //

2.023ab

svabhāvabhedena vinā vyāpāro 'pi na yujyate /

2.023cd

nityasyāvyatirekitvāt sāmarthyaṃ ca duranvayam //

2.024ab

yeṣu satsu bhavaty eva yat tebhyo 'nyasya kalpane /

2.024cd

taddhetutvena sarvatra hetūnām anavasthitiḥ //

2.025ab (PV_2.025ab_2.028cd)

svabhāvapariṇāmena hetur aṅkurajanmani /

2.025cd

bhūmyādis tasya saṃskāre tadviśeṣasya darśanāt //

2.026ab

yathā viśeṣeṇa vinā viṣayendriyasaṃhatiḥ /

2.026cd

buddher hetus tathedaṃ cen na tatrāpi viśeṣataḥ //

2.027ab

pṛthak pṛthag aśaktānāṃ svabhāvātiśaye 'sati /

2.027cd

saṃhatāv apy asāmarthyaṃ syāt siddho 'tiśayas tataḥ //

2.028ab

tasmāt pṛthag aśakteṣu yeṣu saṃbhāvyate guṇaḥ /

2.028cd

saṃhatau hetutā teṣāṃ neśvarāder abhedataḥ //

<II.2. bhagavān pramāṇaṃ 29–285>

II.2.a jñānavattvāt 29–31

2.029ab (PV_2.029ab_2.031cd)

prāmāṇyaṃ ca parokṣārthajñānaṃ tat sādhanasya ca /

2.029cd

abhāvān nāsty anuṣṭhānam iti kecit pracakṣate //

2.030ab

jñānavān mṛgyate kaścit taduktapratipattaye /

2.030cd

ajñopadeśakaraṇe vipralambhanaśaṅkibhiḥ //

2.031ab

tasmād anuṣṭheyagataṃ jñānam asya vicāryatām /

2.031cd

kīṭasaṃkhyāparijñānaṃ tasya naḥ kvopayujyate //

II.2.b heyopādeyavedakatvāt na tu sarvavedakatvāt 32–33

2.032ab (PV_2.032ab_2.033cd)

heyopādeyatattvasya hānyupāyasya vedakaḥ /

2.032cd

yaḥ pramāṇam asāv iṣṭo na tu sarvasya vedakaḥ //

2.033ab

dūraṃ paśyatu vā mā vā tattvam iṣṭaṃ tu paśyatu /

2.033cd

pramāṇaṃ dūradarśī ced eta gṛdhrānupāsmahe //

II.2.c kāruṇikatvāt pramāṇam 34–131ab

2.034ab (PV_2.034ab_2.036cd)

sādhanaṃ karuṇābhyāsāt sā buddher dehasaṃśrayāt /

2.034cd

asiddho 'bhyāsa iti cen nāśrayapratiṣedhataḥ //

2.035ab

prāṇāpānendriyadhiyāṃ dehād eva na kevalāt /

2.035cd

svajātinirapekṣāṇāṃ janma janmaparigrahe //

2.036ab

atiprasaṅgād yad dṛṣṭaṃ pratisaṃdhānaśaktimat /

2.036cd

kim āsīt tasya yan nāsti paścān yena na saṃdhimat //

2.037ab (PV_2.037ab_2.039cd)

na sa kaścit pṛthivyāder aṃśo yatra na jantavaḥ /

2.037cd

saṃsvedajādyā jāyante sarvaṃ bījātmakaṃ tataḥ //

2.038ab

tat svajātyanapekṣāṇām akṣādīnāṃ samudbhave /

2.038cd

pariṇāmo yathaikasya syāt sarvasyāviśeṣataḥ //

2.039ab

pratyekam upadhāte 'pi nendriyāṇāṃ mano mateḥ /

2.039cd

upaghāto 'sti bhaṅge 'syās teṣāṃ bhaṅgaś ca dṛśyate //

2.040ab (PV_2.040ab_2.042cd)

tasmāt sthityāśrayo buddher buddhim eva samāśritaḥ /

2.040cd

kaścin nimittam akṣāṇāṃ tasmād akṣāṇi buddhitaḥ //

2.041ab

yādṛśyākṣepikā sāsīt paścād apy astu tādṛśī /

2.041cd

tajjñānair upakāryatvād uktaṃ kāyāśritaṃ manaḥ //

2.042ab

yady apy akṣair vinā buddhir na tāny api tayā vinā /

2.042cd

tathāpy anyonyahetutvaṃ tato 'py anyonyahetuke //

2.043ab (PV_2.043ab_2.045cd)

nākramāt kramiṇo bhāvo nāpy apekṣāviśeṣiṇaḥ /

2.043cd

kramād bhavantī dhīḥ kāyāt kramaṃ tasyāpi śaṃsati //

2.044ab

pratikṣaṇam apūrvasya pūrvaḥ pūrvaḥ kṣaṇo bhavet /

2.044cd

tasya hetur ato hetur dṛṣṭa evāstu sarvadā //

2.045ab

cittāntarasya saṃdhāne ko virodho 'ntyacetasaḥ /

2.045cd

tadvad apy arthataś cittam asaṃdhānaṃ kuto matam //

2.046ab (PV_2.046ab_2.048cd)

asiddhārthaḥ pramāṇena kiṃ siddhānto 'nugamyate /

2.046cd

hetor vaikalyatas tac cet kiṃ tad evātra noditam //

2.047ab

taddhīvad grahaṇaprāpter manojñānaṃ na sendriyāt /

2.047cd

jñānotpādanasāmarthyabhedān na sakalād api //

2.048ab

acetanatvān nānyasmād dhetvabhedāt sahasthitiḥ /

2.048cd

akṣavad rūparasavad arthadvāreṇa vikriyā //

2.049ab (PV_2.049ab_2.052ab)

sattopakāriṇī yasya nityaṃ tadanubandhataḥ /

2.049cd

sa hetuḥ saptamī tasmād utpādād iti cocyate //

2.050ab

astūpakārako vāpi kadācic cittasaṃtateḥ /

2.050cd

vahnyādivad ghaṭādīnāṃ vinivṛttir na tāvatā //

2.051ab

anivṛttiprasaṅgaś ca dehe tiṣṭhati cetasaḥ /

2.051cd

tadbhāvabhāvād vaśyatvāt prāṇāpānau tato na tat //

2.052ab

preraṇākarṣaṇe vāyoḥ prayatnena vinā kutaḥ /

2.052cd (PV_2.052cd_2.055cd)

nirhrāsātiśayāpattir nirhrāsātiśayāt tayoḥ //

2.053ab

tulyaḥ prasaṅgo 'pi tayor na tulyaṃ cittakāraṇe /

2.053cd

sthityāvedhakam anyac ca yataḥ kāraṇam iṣyate //

2.054ab

na doṣair viguṇo deho hetur vartyādivad yadi /

2.054cd

mṛte śamīkṛte doṣe punar ujjīvanaṃ bhavet //

2.055ab

nivṛtte 'py anale kāṣṭhavikārāvinivṛttivat /

2.055cd

tasyānivṛttir iti cen na cikitsāprayogataḥ //

2.056ab (PV_2.056ab_2.058cd)

apunarbhāvataḥ kiṃcid vikārajananaṃ kvacit /

2.056cd

kiṃcit viparyayād agnir yathā kāṣṭhasuvarṇayoḥ //

2.057ab

ādyasyānyo 'py asaṃhāryaḥ pratyāneyas tu yat kṛtaḥ /

2.057cd

vikāraḥ syāt punarbhāvaḥ tasya hemni kharatvavat //

2.058ab

durlabhatvāt samādhātur asādhyaṃ kiṃcid īritam /

2.058cd

āyuḥ kṣayād vā doṣe tu kevale nāsty asādhyatā //

2.059ab (PV_2.059ab_2.062ab)

mṛte viṣādisaṃhārāt tad daṃśac chedato 'pi vā /

2.059cd

vikārahetor vigame sa nocchvas iti kiṃ punaḥ //

2.060ab

upādānāvikāreṇa nopādeyasya vikriyā /

2.060cd

kartuṃ śakyāvikāreṇa mṛdaḥ kuṇḍādino yathā //

2.061ab

avikṛtya hi yad vastu yaḥ padārtho vikāryate /

2.061cd

upādānaṃ na tat tasya yuktaṃ gogavayādivat //

2.062ab

cetaḥ śarīrayor evaṃ taddhetoḥ kāryajanmanaḥ /

2.062cd (PV_2.062cd_2.065cd)

sahakārāt sahasthānam agnitāmradravatvavat //

2.063ab

anāśrayāt sadasator nāśrayaḥ sthitikāraṇam /

2.063cd

sataś ced āśrayo nāsyāḥ sthātur avyatirekataḥ //

2.064ab

vyatireke 'pi taddhetus tena bhāvasya kiṃ kṛtam /

2.064cd

avināśaprasaṅgaḥ sa nāśahetor mato yadi //

2.065ab

tulyaḥ prasaṅgas tatrāpi kiṃ punaḥ sthitihetunā /

2.065cd

ānāśakāgamāt sthānaṃ tataś ced vastudharmatā //

2.066ab (PV_2.066ab_2.069ab)

nāśasya satyabādho 'sāv iti kiṃ sthitihetunā /

2.066cd

yathā jalāder ādhāra iti cet tulyam atra ca //

2.067ab

pratikṣaṇavināśe hi bhāvānāṃ bhāvasaṃtateḥ /

2.067cd

tathotpatteḥ sahetutvād āśrayo 'yuktam anyathā //

2.068ab

syād ādhāro jalādīnāṃ gamanapratibandhataḥ /

2.068cd

agatīnāṃ kim ādhārair guṇasāmānyakarmaṇām //

2.069ab

etena samavāyaś ca samavāyī ca kāraṇam /

2.069cd (PV_2.069cd_2.072ab)

vyavasthitatvaṃ jātyāder nirastam anapāśrayāt //

2.070ab

parato bhāvanāśaś cet tasya kiṃ sthitihetunā /

2.070cd

sa vinaśyed vināpy anyair na śaktāḥ sthitihetavaḥ //

2.071ab

sthitimān sāśrayaḥ sarvaḥ sarvotpattau ca sāśrayaḥ /

2.071cd

tasmāt sarvasya bhāvasya na vināśaḥ kadācana //

2.072ab

svayaṃ vinaśvarātmā cet tasya kaḥ sthāpakaḥ paraḥ /

2.072cd (PV_2.072cd_2.075cd)

svayaṃ na naśvarātmā cet tasya kaḥ sthāpakaḥ paraḥ //

2.073ab

buddhivyāpārabhedena nirhrāsātiśayāv api /

2.073cd

prajñāder bhavato dehanirhrāsātiśayau vinā //

2.074ab

idaṃ dīpaprabhādīnām āśritānāṃ na vidyate /

2.074cd

syāt tato 'pi viśeṣo 'sya na citte 'nupakāriṇi //

2.075ab

rāgādivṛddhiḥ puṣṭyādeḥ kadācit sukhaduḥkhajā /

2.075cd

tayoś ca dhātusāmyāder antararthasya saṃnidheḥ //

2.076ab (PV_2.076ab_2.079ab)

etena saṃnipātādeḥ smṛtibhraṃśādayo gatāḥ /

2.076cd

vikārayati dhīr evābhyantararthaviśeṣajā //

2.077ab

śārdūlaśoṇitādīnāṃ saṃtānātiśaye kvacit /

2.077cd

mohādayaḥ saṃbhavanti śravaṇekṣaṇato yathā //

2.078ab

tasmāt svasyaiva saṃskāraṃ niyamenānuvartate /

2.078cd

tan nāntarīyakaṃ cittam ataś cittasamāśritam //

2.079ab

yathā śrutādisaṃskāraḥ kṛtaś cetasi cetasi /

2.079cd (PV_2.079cd_2.082cd)

kālena vyajyate 'bhedāt syād dehe 'pi tato guṇaḥ //

2.080ab

ananyasattvaneyasya hīnasthānaparigrahaḥ /

2.080cd

ātmasnehavato duḥkhasukhatyāgāptivāñchayā //

2.081ab

duḥkhe viparyāsamatis tṛṣṇā cābandhakāraṇam /

2.081cd

janmino yasya te na sto na sa janmādhigacchati //

2.082ab

gatyāgatī na dṛṣṭe ced indriyāṇām apāṭavāt /

2.082cd

adṛṣṭir mandanetrasya tanudhūmāgatir yathā //

2.083ab (PV_2.083ab_2.085cd)

tanutvān mūrtam api tu kiṃcit kvacid aśaktimat /

2.083cd

jalavat sūtavad dhemni nādṛṣṭer asad eva vā //

2.084ab

pāṇyādikampe sarvasya kampaprāpter virodhinaḥ /

2.084cd

ekasmin karmaṇo 'yogāt syāt pṛthak siddhir anyathā //

2.085ab

ekasya cāvṛttau sarvasyāvṛttiḥ syād anāvṛttau /

2.085cd

dṛśyeta rakte caikasmin rāgo 'raktasya vā gatiḥ //

2.086ab (PV_2.086ab_2.089ab)

nāsty ekasamudāyo 'smād anekatve 'pi pūrvavat /

2.086cd

aviśeṣād aṇutvāc ca na gatiś cen na sidhyati //

2.087ab

aviśeṣo viśiṣṭānām aindriyatvam ato 'naṇuḥ /

2.087cd

etenāvaraṇādīnām abhāvaś ca nirākṛtaḥ //

2.088ab

kathaṃ vā sūtahemādimiśraṃ taptopalādi vā /

2.088cd

dṛśyaṃ pṛthag aśaktānām akṣādīnāṃ gatiḥ katham //

2.089ab

saṃyogāc cet samāno 'tra prasaṅgo hemasūtayoḥ /

2.089cd (PV_2.089cd_2.092cd)

dṛśyaḥ saṃyoga iti cet kuto 'dṛṣṭāśraye gatiḥ //

2.090ab

rasarūpādiyogaś ca viruddha upacārataḥ /

2.090cd

iṣṭaś ced buddhibhedo 'stu paṅktir dīrgheti vā katham //

2.091ab

saṃkhyāsaṃyogakarmāder api tadvat svarūpataḥ /

2.091cd

abhilāpāc ca bhedena rūpaṃ buddhau na bhāsate //

2.092ab

śabdajñāne vikalpena vastubhedānusāriṇā /

2.092cd

guṇādiṣv iva kalpyārthe naṣṭājāteṣu vā yathā //

2.093ab (PV_2.093ab_2.095cd)

mato yady upacāro 'tra sa iṣṭo yan nibandhanaḥ /

2.093cd

sa eva sarvabhāveṣu hetuḥ kiṃ neṣyate tayoḥ //

2.094ab

upacāro na sarvatra yadi bhinnaviśeṣaṇam /

2.094cd

mukhyam ity eva ca kuto 'bhinne bhinnārthateti cet //

2.095ab

anarthāntarahetutve 'py aparyāyaḥ sitādiṣu /

2.095cd

saṃkhyādiyoginaḥ śabdās tatrāpy arthāntaraṃ yadi //

2.096ab (PV_2.096ab_2.098cd)

guṇadravyāviśeṣaḥ syād bhinno vyāvṛttibhedataḥ /

2.096cd

syād anarthāntarārthatve 'py akarmādravyaśabdavat //

2.097ab

vyatirekīva yac cāpi sūcyate bhāvavācibhiḥ /

2.097cd

saṃkhyāditadvataḥ śabdais taddharmāntarabhedakam //

2.098ab

śrutis tanmātrajijñāsor na vā kṣiptākhilā parā /

2.098cd

bhinnaṃ dharmam ivācaṣṭe yogo 'ṅgulyā iti kvacit //

2.099ab (PV_2.099ab_2.102ab)

yuktāṅgulīti sarveṣām ākṣepād dharmivācinī /

2.099cd

khyātaikārthābhidhāne 'pi tathā vihitasaṃsthitiḥ //

2.100ab

rūpādiśaktibhedānām anākṣepeṇa vartate /

2.100cd

tatsamānaphalāhetuvyavacchede ghaṭaśrutiḥ //

2.101ab

ato na rūpaṃ ghaṭa ity ekādhikaraṇā śrutiḥ /

2.101cd

bhedo 'yam īdṛśo jātisamudāyābhidāyinoḥ //

2.102ab

rūpādayo ghaṭasyeti tatsāmānyopasarjanāḥ /

2.102cd (PV_2.102cd_2.105ab)

tacchaktibhedāḥ khyāpyante vācyo 'nyo 'py anayā diśā //

2.103ab

hetutve ca samastānām ekāṅgavikale 'pi na /

2.103cd

pratyekam api sāmarthye yugapad bahusaṃbhavaḥ //

2.104ab

nānekatvasya tulyatvāt prāṇāpānau niyāmakau /

2.104cd

ekatve 'pi bahuvyaktis taddhetor nityasaṃnidheḥ //

2.105ab

nānekahetur iti cen nāviśeṣāt kramād api /

2.105cd (PV_2.105cd_2.108cd)

naikaprāṇe 'py anekārthagrahaṇān niyamas tataḥ //

2.106ab

ekayānekavijñāne buddhyāstu sakṛd eva tat /

2.106cd

avirodhāt krameṇāpi mā bhūt tadaviśeṣataḥ //

2.107ab

bahavaḥ kṣaṇikāḥ prāṇā asvajātīyakāḥ kila /

2.107cd

tādṛśām eva cittānāṃ kalpyante yadi kāraṇam //

2.108ab

kramavantaḥ kathaṃ te syuḥ kramavad dhetunā vinā /

2.108cd

pūrvasvajātihetutve na syād ādyasya saṃbhavaḥ //

2.109ab (PV_2.109ab_2.111cd)

tad dhetus tādṛśo nāsti sati vānekatā dhruvam /

2.109cd

prāṇānāṃ bhinnadeśatvāt sakṛj janma dhiyāmataḥ //

2.110ab

yady ekakāliko 'neko 'py ekacaitanyakāraṇam /

2.110cd

ekasyāpi na vaikalye syān mandaśvasitādiṣu //

2.111ab

atha hetur yathābhāvaṃ jñāne 'pi syād viśiṣṭatā /

2.111cd

na hi tat tasya kāryaṃ yady asya bhedān na bhidyate //

2.112ab (PV_2.112ab_2.115ab)

vijñānaṃ śaktiniyamād ekam ekasya kāraṇam /

2.112cd

anyārthāsaktiviguṇe jñāne 'narthāntaragrahāt //

2.113ab

śarīrāt sakṛd utpannā dhīḥ svajātyā niyamyate /

2.113cd

parataś cet samarthasya dehasya viratiḥ kutaḥ //

2.114ab

anāśrayān nivṛtte syāc charīre cetasaḥ sthitiḥ /

2.114cd

kevalasyeti cec cittasaṃtānaṃ sthitikāraṇam //

2.115ab

taddhetuvṛttilābhāya nāṅgatāṃ yadi gacchati /

2.115cd (PV_2.115cd_2.118cd)

hetur dehāntarotpattau pañcāyatanam aihikam //

2.116ab

tadaṅgabhāvahetutvaniṣedhe 'nupalambhanam /

2.116cd

aniścayakaraṃ proktam indriyādy api śeṣavat //

2.117ab

dṛṣṭā ca śaktiḥ pūrveṣām indriyāṇāṃ svajātiṣu /

2.117cd

vikāradarśanāt siddham aparāparajanma ca //

2.118ab

śarīrād yadi tajjanma prasaṅgaḥ pūrvavad bhavet /

2.118cd

cittāc cet tata evāstu janma dehāntarasya ca //

2.119ab (PV_2.119ab_2.122ab)

tasmān na hetuvaikalyāt sarveṣām antyacetasām /

2.119cd

asaṃdhir īdṛśaṃ tena śeṣavat sādhanaṃ matam //

2.120ab

abhyāsena viśeṣe 'pi laṅghanodakatāpavat /

2.120cd

svabhāvātikramo mā bhūd iti ced āhitaḥ sa cet //

2.121ab

punar yatnam apekṣeta yadi syāc cāsthirāśrayaḥ /

2.121cd

viśeṣo naiva bardheta svabhāvaś ca na tādṛśaḥ //

2.122ab

tatropayuktaśaktīnāṃ viśeṣānuttarān prati /

2.122cd (PV_2.122cd_2.125ab)

sādhanānām asāmarthyān nityaṃ cānāśrayasthiteḥ //

2.123ab

viśeṣasyāsvabhāvatvād vṛddhāv apy āhito yadā /

2.123cd

nāpekṣeta punar yatnaṃ yatno 'nyaḥ syād viśeṣakṛt //

2.124ab

kāṣṭhapāradahemāder agnyāder iva cetasi /

2.124cd

abhyāsajāḥ pravartante svarasena kṛpādayaḥ //

2.125ab

tasmāt sa teṣām utpannaḥ svabhāvo jāyate guṇaḥ /

2.125cd (PV_2.125cd_2.128ab)

taduttarottaro yatno viśeṣasya vidhāyakaḥ //

2.126ab

yasmāc ca tulyajātīyapūrvabījapravṛddhayaḥ /

2.126cd

kṛpādibuddhayas tāsāṃ saty abhyāse kutaḥ sthitiḥ //

2.127ab

na caivaṃ laṅghanād eva laṅghanaṃ balayatnayoḥ /

2.127cd

taddhetvoḥ sthitaśaktitvāl laṅghanasya sthitātmatā //

2.128ab

tasyādau dehavaiguṇyāt paścād vadavilaṅghanaṃ /

2.128cd (PV_2.128cd_2.131ab)

śanair yatnena vaiguṇye niraste svabale sthitiḥ //

2.129ab

kṛpā svabījaprabhavā svabījaprabhavair na cet /

2.129cd

vipakṣair bādhyate cet te prayāty atyantasātmatām //

2.130ab

tathā hi mūlam abhyāsaḥ pūrvaḥ pūrvaḥ parasya tu /

2.130cd

kṛpāvairāgyabodhādeś cittadharmasya pāṭave //

2.131ab

kṛpātmakatvam abhyāsād ghṛṇāvairāgyarāgavat /

II.2.d śāstṛtvād bhagavān pramāṇam 131cd–139ab

2.131cd (PV_2.131cd_2.134ab)

dayāvān duḥkhahānārtham upāyeṣv abhiyujyate //

2.132ab

parokṣopeyataddhetos tadākhyānaṃ hi duṣkaram /

2.132cd

yuktyāgamābhyāṃ vimṛśan duḥkhahetuṃ parīkṣate //

2.133ab

tasyānityādirūpaṃ ca duḥkhasyaiva viśeṣaṇaiḥ /

2.133cd

yatas tathā sthite hetau nivṛttir neti paśyati //

2.134ab

phalasya hetor hānārthaṃ tadvipakṣaṃ parīkṣate /

2.134cd (PV_2.134cd_2.139ab)

sādhyate tadvipakṣo 'pi heto rūpāvabodhataḥ //

2.135ab

ātmātmīyagrahakṛtaḥ snehaḥ saṃskāragocaraḥ /

2.135cd

hetur virodhi nairātmyadarśanaṃ tasya bādhakam //

2.136ab

bahuśo bahudhopāyaṃ kālena bahunāsya ca /

2.136cd

gacchanty abhyasyatas tatra guṇadoṣāḥ prakāśatām //

2.137ab

buddheś ca pāṭavād dhetor vāsanātaḥ prahīyate /

2.137cd

padārthavṛtteḥ khaṅgāder viśeṣo 'yaṃ mahāmuneḥ //

2.138ab

upāyābhyāsa evāyaṃ tādarthyāc chāsanaṃ matam /

2.138cd

niṣpatteḥ prathamaṃ bhāvād dhetur uktam idaṃ dvayam //

2.139ab

hetoḥ prahāṇaṃ triguṇaṃ sugatatvam aniśrayāt /

II.2.e sugatatvād bhagavān pramāṇam 139cd–145ab

2.139cd (PV_2.139cd_2.145ab)

duḥkhasya śastaṃ nairātmyadṛṣṭes tad yuktito 'pi vā //

2.140ab

punar āvṛttir ity uktau janmadoṣasamudbhavau /

2.140cd

ātmadarśanabījasya hānād apunar āgamaḥ //

2.141ab

tadbhūtabhinnātmatayāśeṣam akleśanirjaram /

2.141cd

kāyavāgbuddhivaiguṇyaṃ mārgoktyapaṭutāpi vā //

2.142ab

aśeṣahānam abhyāsād uktyāder doṣasaṃkṣayaḥ /

2.142cd

nety eke vyatireko 'sya saṃdigdhāvyabhicāryataḥ //

2.143ab

akṣayitvaṃ ca doṣāṇāṃ nityatvād anupāyataḥ /

2.143cd

upāyasyāparijñānād iti vā parikalpayet //

2.144ab

hetumattvād viruddhasya hetor abhyāsataḥ kṣayāt /

2.144cd

hetusvabhāvajñānena tajjñānam api sādhyate //

2.145ab

tāyaḥ svadṛṣṭamārgoktir vaiphalyād vakti nānṛtam /

II.2.f tāyitvād bhagavān pramāṇam 145cd–283ab

2.145cd (PV_2.145cd_2.148ab)

dayālutvāt parārthaṃ ca sarvārambhābhiyogataḥ //

2.146ab

tataḥ pramāṇaṃ tāyo vā catuḥsatyaprakāśanam /

2.146cd

duḥkhaṃ saṃsāriṇaḥ skandhā rāgādeḥ pāṭavekṣaṇāt //

2.147ab

abhyāsān na yadṛcchāto 'hetor janmavirodhataḥ /

2.147cd

vyabhicārān na vātādidharmaḥ prakṛtisaṃkarāt //

2.148ab

adoṣaś cet tadanyo 'pi dharmaḥ kiṃ tasya nekṣyate /

2.148cd (PV_2.148cd_2.151cd)

na sarvadharmaḥ sarveṣāṃ samarāgaprasaṅgataḥ //

2.149ab

rūpādivad adoṣaś cet tulyaṃ tatrāpi codanam /

2.149cd

ādhipatyaṃ viśiṣṭānāṃ yadi tatra na karmaṇām //

2.150ab

viśeṣe 'pi ca doṣānām aviśeṣād asiddhatā /

2.150cd

na vikārād vikāreṇa sarveṣāṃ na ca sarvajāḥ //

2.151ab

kāraṇe vardhamāne ca kāryahānir na yujyate /

2.151cd

tāpādiṣv iva rāgāder vikāro 'pi sukhādijaḥ //

2.152ab (PV_2.152ab_2.154cd)

vaiṣamyajena duḥkhena rāgasyānudbhavo yadi /

2.152cd

vācyaṃ kenodbhavaḥ sāmyān madavṛddhiḥ smaras tataḥ //

2.153ab

rāgī viṣam adoṣo 'pi dṛṣṭaḥ sāmye 'pi nāparaḥ /

2.153cd

kṣayād asṛksruto 'py anye naikastrīniyato madaḥ //

2.154ab

te naikasyāṃ na tīvraḥ syād aṅgarūpādy apīti cet /

2.154cd

na sarveṣām anekāntān na cāpy aniyato bhavet //

2.155ab (PV_2.155ab_2.158ab)

aguṇagrāhiṇo 'pi syād aṅgaṃ so 'pi guṇagrahaḥ /

2.155cd

yadi sarvā guṇagrāhī syād dhetor aviśeṣataḥ //

2.156ab

yad avastho mato rāgī na dveṣī syāc ca tādṛśaḥ /

2.156cd

tayor asamarūpatvān niyamaś cātra nekṣyate //

2.157ab

sajātivāsanābhedapratibaddhapravṛttayaḥ /

2.157cd

yasya rāgādayas tasya naite doṣāḥ prasaṅginaḥ //

2.158ab

etena bhūtadharmatvaṃ niṣiddhaṃ niśrayasya ca /

2.158cd (PV_2.158cd_2.161cd)

niṣedhān na pṛthivyādiniśritā dhavalādayaḥ //

2.159ab

tadupādāya śabdaś ca hetvarthaḥ svāśrayeṇa ca /

2.159cd

avinirbhāgavartitvād āśrayāyuktam anyathā //

2.160ab

madādiśakter iva ced vinirbhāgo na vastunaḥ /

2.160cd

śaktir arthāntaraṃ vastu naśyen nāśritam āśraye //

2.161ab

tiṣṭhaty avikale yāti tattulyaṃ cen na bhedataḥ /

2.161cd

bhūtacetanayor bhinnapratibhāsāvabodhataḥ //

2.162ab (PV_2.162ab_2.165ab)

āvikāraṃ ca kāyasya tulyarūpaṃ bhaven manaḥ /

2.162cd

rūpādivad vikalpasya kaivārthaparatantratā //

2.163ab

anapekṣya yadā kāyaṃ vāsanābodhakāraṇam /

2.163cd

jñānaṃ syāt kasyacit kiṃcit kadācit tena kiṃcana //

2.164ab

avijñānasya vijñānānupādānāc ca sidhyati /

2.164cd

vijñānaśaktisaṃbandhād iṣṭaś cet sarvavastunaḥ //

2.165ab

etat sāṃkhyapaśoḥ ko 'nyaḥ salajjo vaktum īhate /

2.165cd (PV_2.165cd_2.168cd)

adṛṣṭapūrvam astīti tṛṇāgre kariṇāṃ śatam //

2.166ab

yad rūpaṃ dṛśyatāṃ yātaṃ tad rūpaṃ prāṅ na dṛśyate /

2.166cd

śatadhā viprakīrṇe 'pi hetau tad vidyate katham //

2.167ab

rāgādyaniyamo 'pūrvaprādur bhāve prasajyate /

2.167cd

bhūtātmatānatikrānteḥ sarvo rāgādimān yadi //

2.168ab

sarvaḥ samānarāgaḥ syād bhūtātiśayato na cet /

2.168cd

bhūtānāṃ prāṇitābhede 'py ayaṃ bhedo yad āśrayaḥ //

2.169ab (PV_2.169ab_2.171cd)

tan nirhrāsātiśayavat tad bhāvāt tāni hāpayet /

2.169cd

na ced bhede 'pi rāgādihetutulyātmatākṣayaḥ //

2.170ab

sarvatra rāgaḥ sadṛśaḥ syād dhetoḥ sadṛśātmanaḥ /

2.170cd

na hi gopratyayasyāsti samānārthabhuvaḥ kvacit //

2.171ab

tāratamyaṃ pṛthivyādau prāṇitāder ihāpi vā /

2.171cd

auṣṇyasya tāratamye 'pi nānuṣṇo 'gniḥ kadācana //

2.172ab (PV_2.172ab_2.175ab)

tathehāpīti cen nāgner auṣṇyād bhedaniṣedhataḥ /

2.172cd

tāratamyānubhavino yasyānyasya sato guṇāḥ //

2.173ab

te kvacit pratihanyante tadbhede dhavalādivat /

2.173cd

rūpādivan na niyamas teṣāṃ bhūtāvibhāgataḥ //

2.174ab

tattulyaṃ cen na rāgādeḥ sahotpattiprasaṅgataḥ /

2.174cd

vikalpyaviṣayatvāc ca viṣayā na niyāmakāḥ //

2.175ab

sabhāgahetuvirahād rāgāder niyamo na vā /

2.175cd (PV_2.175cd_2.178ab)

sarvadā sarvabuddhīnāṃ janma vā hetusaṃnidheḥ //

2.176ab

kadācid upalambhāt tad adhruvaṃ doṣaniśrayāt /

2.176cd

duḥkhaṃ hetuvaśatvāc ca na cātmā nāpy adhiṣṭhitam //

2.177ab

nākāraṇam adhiṣṭhātā nityaṃ vā janakaṃ katham /

2.177cd

tasmād anekam ekasmād bhinnakālaṃ na jāyate //

2.178ab

kāryānutpādato 'nyeṣu saṃgateṣv api hetuṣu /

2.178cd (PV_2.178cd_2.181cd)

hetvantarānumānaṃ syān naitan nityeṣu vidyate //

2.179ab

kādācitkatayā siddhā duḥkhasyāsya sahetutā /

2.179cd

nityaṃ sattvam asattvaṃ vāhetor anyānapekṣaṇāt //

2.180ab

taikṣṇyādīnāṃ yathā nāsti kāraṇaṃ kaṇḍakādiṣu /

2.180cd

tathākāraṇam etat syād iti kecit pracakṣate //

2.181ab

saty eva yasmin yaj janma vikāre vāpi vikriyā /

2.181cd

tat tasya kāraṇaṃ prāhus tat teṣām api vidyate //

2.182ab (PV_2.182ab_2.184cd)

sparśasya rūpahetutvād darśane 'sti nimittatā /

2.182cd

nityānāṃ pratiṣedhena neśvarādeś ca saṃbhavaḥ //

2.183ab

asāmarthyād ato hetur bhavavāñchāparigrahaḥ /

2.183cd

yasmād deśaviśeṣasya tat prāptyāśākṛto nṛṇām //

2.184ab

sā bhavec chāptyanāptīcchoḥ pravṛttiḥ sukhaduḥkhayoḥ /

2.184cd

yato 'pi prāṇinaḥ kāmavibhavecche ca te mate //

2.185ab (PV_2.185ab_2.188ab)

sarvatra cātmasnehasya hetutvāt saṃpravartate /

2.185cd

asukhe sukhasaṃjñasya tasmāt tṛṣṇā bhavāśrayaḥ //

2.186ab

viraktajanmādṛṣṭer ity ācāryāḥ saṃpracakṣate /

2.186cd

adeharāgādṛṣṭeś ca dehād rāgasamudbhavaḥ //

2.187ab

nimittopagamād iṣṭam upādānaṃ tu vāryate /

2.187cd

imān tu yuktiman vicchan bādhate svamataṃ svayam //

2.188ab

janmanā sahabhāvaś cet jātānāṃ rāgadarśanāt /

2.188cd (PV_2.188cd_2.191ab)

sabhāgajāteḥ prāk siddhiḥ kāraṇatve 'pi noditam //

2.189ab

ajñānam uktā tṛṣṇaiva saṃtānapreraṇād bhave /

2.189cd

ānantaryān na karmāpi sati tasminn asaṃbhavāt //

2.190ab

tad anātyantikaṃ hetoḥ pratibandhādisaṃbhavāt /

2.190cd

saṃsāritvād anirmokṣo neṣṭatvād aprasiddhitaḥ //

2.191ab

yāvad ātmani na premṇo hāniḥ sa paritasyati /

2.191cd (PV_2.191cd_2.194cd)

tāvad duḥkhitam āropya na ca svastho 'vatiṣṭhate //

2.192ab

mithyādhyāropahānārthaṃ yatno 'saty api moktari /

2.192cd

avasthāvītarāgāṇāṃ dayayā karmaṇāpi vā //

2.193ab

ākṣipte 'vinivṛttīṣṭeḥ sahakārikṣayād alam /

2.193cd

nākṣeptum aparaṃ karma bhavatṛṣṇāvilaṅghinām //

2.194ab

duḥkhajñāne 'viruddhasya pūrvasaṃskāravāhinī /

2.194cd

vastudharmodayotpattir na sā sattvānurodhinī //

2.195ab (PV_2.195ab_2.198ab)

ātmāntarasamāropād rāgo dharme 'tadātmake /

2.195cd

duḥkhasaṃtānasaṃsparśamātreṇaiva dayodayaḥ //

2.196ab

mohaś ca mūlaṃ doṣāṇāṃ sa ca sattvagraho vinā /

2.196cd

tenādyahetau na dveṣo na doṣo 'taḥ kṛpā matā //

2.197ab

nāmuktiḥ pūrvasaṃskārakṣaye 'nyāpratisaṃdhitaḥ /

2.197cd

akṣīṇaśaktiḥ saṃskāro yeṣāṃ tiṣṭhanti te 'naghāḥ //

2.198ab

mandatvāt karuṇāyāś ca na yatnaḥ sthāpane mahān /

2.198cd (PV_2.198cd_2.201ab)

tiṣṭhanty eva parādhīnāḥ yeṣāṃ tu mahatī kṛpā //

2.199ab

satkāyadṛṣṭer vigamād ādya evābhavo bhavet /

2.199cd

mārge cet sahajāhāner na hānau vā bhavaḥ kutaḥ //

2.200ab

sukhī bhave 'yaṃ duḥkhī vā mā bhūvam iti tṛṣyataḥ /

2.200cd

yaivāham iti dhīḥ saiva sahajaṃ sattvadarśanam //

2.201ab

na hy apaśyann aham iti snihyaty ātmani kaścana /

2.201cd (PV_2.201cd_2.204ab)

na cātmani vinā premṇā sukhakāmo 'bhidhāvati //

2.202ab

duḥkhotpādasya hetutvaṃ bandho nityasya tat kutaḥ /

2.202cd

aduḥkhotpādahetutvaṃ mokṣo nityasya tat kutaḥ //

2.203ab

anityatvena yo 'vācyaḥ sa hetur na hi kasyacit /

2.203cd

bandhamokṣāv avācye 'pi na vidyete kathaṃ ca na //

2.204ab

nityaṃ tam āhur vidvāṃso yaḥ svabhāvo na naśyati /

2.204cd (PV_2.204cd_2.207ab)

tyaktvemāṃ hrepaṇīṃ dṛṣṭim ato nityaḥ sa ucyatām //

2.205ab

ukto mārgas tad abhyāsād āśrayaḥ parivartate /

2.205cd

sātmye 'pi doṣabhāvaś cen mārgavan nāvibhutvataḥ //

2.206ab

viṣayagrahaṇaṃ dharmo vijñānasya yathāsti saḥ /

2.206cd

gṛhyate so 'sya janako vidyamānātmaneti ca //

2.207ab

eṣā prakṛtir asyās tan nimittāntarataḥ skhalat /

2.207cd (PV_2.207cd_2.210ab)

vyāvṛttau pratyayāpekṣam adṛḍhaṃ sarpabuddhivat //

2.208ab

prabhāsvaram idaṃ cittaṃ prakṛtyāgantavo malāḥ /

2.208cd

tatprāg apy asamarthānāṃ paścāc chaktiḥ kva tanmaye //

2.209ab

nālaṃ praroḍhum atyantaṃ syandinyām agnivad bhuvi /

2.209cd

bādhakotpattisāmarthyagarbhe śakto 'pi vastuni //

2.210ab

nirupadravabhūtārthasvabhāvasya viparyayaiḥ /

2.210cd (PV_2.210cd_2.213ab)

na bādhā yatnavattve 'pi buddhes tat pakṣapātataḥ //

2.211ab

ātmagrahaikayonitvāt kāryakāraṇabhāvataḥ /

2.211cd

rāgapratighayor bādhā bhede 'pi na parasparam //

2.212ab

mohāvirodhān maitryāder nātyantaṃ doṣanigrahaḥ /

2.212cd

tanmūlāś ca malāḥ sarve sa ca satkāyadarśanam //

2.213ab

vidyāyāḥ pratipakṣatvāc caittatvenopalabdhitaḥ /

2.213cd (PV_2.213cd_2.216ab)

mithyopalabdhir ajñānayukteś cānyad ayuktimat //

2.214ab

vyākhyeyo 'tra virodho yas tadvirodhāc ca tanmayaiḥ /

2.214cd

virodhaḥ śūnyatādṛṣṭeḥ sarvadoṣaiḥ prasidhyati //

2.215ab

nākṣayaḥ prāṇidharmatvād rūpādivad asiddhitaḥ /

2.215cd

saṃbandhe pratipakṣasya tyāgasaṃsarjanād api //

2.216ab

na kāṭhinyavad utpattiḥ punar doṣavirodhinaḥ /

2.216cd (PV_2.216cd_2.219ab)

sātmatvenānapāyatvād anekāntāc ca bhasmavat //

2.217ab

yaḥ paśyaty ātmānaṃ tatrāham iti śāśvataḥ snehaḥ /

2.217cd

snehāt sukheṣu tṛṣyati tṛṣṇā doṣāṃ sthirī kurute //

2.218ab

guṇadarśī paritṛṣyan mameti tat sādhanāny upādatte /

2.218cd

tenātmābhiniveśo yāvat tāvat sa saṃsāre //

2.219ab

ātmani sati parasaṃjñā svaparavibhāgāt parigrahadveṣau /

2.219cd (PV_2.219cd_2.222cd)

anayoḥ saṃpratibaddhāḥ sarve doṣāḥ prajāyante //

2.220ab

niyamenātmani snihyaṃs tadīye na virajyate /

2.220cd

na cāsty ātmani nirdoṣe snehāpagamakāraṇam //

2.221ab

snehaḥ sadoṣa iti cet tataḥ kiṃ tasya varjanam /

2.221cd

adūṣite 'sya viṣaye na śakyaṃ tasya varjanam //

2.222ab

prahāṇir icchādveṣāder guṇadoṣānubandhinaḥ /

2.222cd

tayor adṛṣṭir viṣaye na tu bāhyeṣu yaḥ kramaḥ //

2.223ab (PV_2.223ab_2.225cd)

na hi snehaguṇāt snehaḥ kiṃ tv arthaguṇadarśanāt /

2.223cd

kāraṇe 'vikale tasmin kāryaṃ kena nivāryate //

2.224ab

kā vā sadoṣatā dṛṣṭā snehe duḥkhasamāśrayaḥ /

2.224cd

tathāpi na virāgo 'tra svatvadṛṣṭer yathātmani //

2.225ab

na tair vinā duḥkhahetur ātmā cet te 'pi tādṛśāḥ /

2.225cd

nirdoṣaṃ dvayam apy evaṃ vairāgyaṃ na dvayos tataḥ //

2.226ab (PV_2.226ab_2.229ab)

duḥkhabhāvanayāsyāc ced ahidaṣṭāṅgahānivat /

2.226cd

ātmīyabuddhihānyātra tyāgo na tu viparyaye //

2.227ab

upabhogāśrayatvena gṛhīteṣv indriyādiṣu /

2.227cd

svatvadhīḥ kena vāryeta vairāgyaṃ tatra tat kutaḥ //

2.228ab

pratyakṣam eva sarvasya keśādiṣu kalevarāt /

2.228cd

cyuteṣu sā ghṛṇā buddhir jāyate 'nyatra saspṛhā //

2.229ab

samavāyādisaṃbandhajanitā tatra hi svadhīḥ /

2.229cd (PV_2.229cd_2.232ab)

saṃbandhaḥ sa tathaiveti dṛṣṭāv api na hīyate //

2.230ab

samavāyādyabhāve 'pi sarvatrāsty upakāritā /

2.230cd

duḥkhopakārān na bhaved aṅgulyām iva cet svadhīḥ //

2.231ab

na hy ekāntena tad duḥkhaṃ bhūyasā saviṣānnavat /

2.231cd

viśiṣṭasukhasaṃgāt syāt tadviruddhe virāgitā //

2.232ab

kiṃcit parityajet saukhyaṃ viśiṣṭasukhatṛṣṇayā /

2.232cd (PV_2.232cd_2.235ab)

nairātmye tu yathālābham ātmasnehāt pravartate //

2.233ab

alābhe mattakāśinyā dṛṣṭā tiryakṣu kāmitā /

2.233cd

yasyātmā vallabhaḥ tasya sa nāśaṃ katham icchati //

2.234ab

nivṛttasarvānubhavavyavahāraguṇāśrayam /

2.234cd

icchet prema kathaṃ premṇaḥ prakṛtir na hi tādṛśī //

2.235ab

sarvathātmagrahaḥ sneham ātmani draḍhayaty alam /

2.235cd (PV_2.235cd_2.238ab)

ātmīyasnehabījaṃ tat tadavasthaṃ vyavasthitam //

2.236ab

yatne 'py ātmīyavairāgyaṃ guṇaleśasamāśrayāt /

2.236cd

vṛttimān pratibadhnāti tad doṣān saṃvṛṇoti ca //

2.237ab

ātmany api virāgaś cen nedānīṃ yo virajyate /

2.237cd

tyajaty asau yathātmānaṃ vyarthāto duḥkhabhāvanā //

2.238ab

duḥkhabhāvanayāpy eṣa duḥkham eva vibhāvayet /

2.238cd (PV_2.238cd_2.241cd)

pratyakṣaṃ pūrvam api tat tathāpi na virāgavān //

2.239ab

yady apy ekatra doṣeṇa tat kṣaṇaṃ calitā matiḥ /

2.239cd

viraktau naiva tatrāpi kāmīva vanitāntare //

2.240ab

tyājyopādeyabhede hi saktir yaivaikabhāvinī /

2.240cd

sā bījaṃ sarvasaktīnāṃ paryāyeṇa samudbhave //

2.241ab

nirdoṣaviṣayaḥ sneho nirdoṣaḥ sādhanāni ca /

2.241cd

etāvad eva ca jagat kvedānīṃ sa virajyate //

2.242ab (PV_2.242ab_2.245ab)

sadoṣatāpi cet tatra tasya tatrātmany api sā samā /

2.242cd

tatrāviraktas taddoṣe kvedānīṃ sa virajyate //

2.243ab

guṇadarśanasaṃbhūtaṃ snehaṃ bādhitadoṣadṛk /

2.243cd

sa cendriyādau na tv evaṃ bālāder api darśanāt //

2.244ab

doṣavaty api sadbhāvāt svabhāvād guṇavaty api /

2.244cd

anyatrātmīyatāyāṃ vā vyatītādau vihānitaḥ //

2.245ab

tata eva ca nātmīyabuddher api guṇekṣaṇam /

2.245cd (PV_2.245cd_2.248ab)

kāraṇaṃ hīyate sāpi tasmān nāguṇadarśanāt //

2.246ab

api cāsad guṇāropaḥ snehāt tatra hi dṛśyate /

2.246cd

tasmāt tat kāraṇā bādhī vidhis taṃ bādhate katham //

2.247ab

parāparaprārthanāto vināśotpattibuddhitaḥ /

2.247cd

indriyādeḥ pṛthag bhūtam ātmānaṃ vetty ayaṃ janaḥ //

2.248ab

tasmān naikatvadṛṣṭyāpi snehaḥ snihyan sa ātmani /

2.248cd (PV_2.248cd_2.251ab)

upalambhāntaraṅgeṣu prakṛtyaivānurajyate //

2.249ab

pratyutpannā tu yo duḥkhān nirvedo dveṣa īdṛśaḥ /

2.249cd

na vairāgyaṃ tadāpy asya sneho 'vasthāntar eṣaṇāt //

2.250ab

dveṣasya duḥkhayonitvāt sa tāvan mātrasaṃsthitiḥ /

2.250cd

tasmin nivṛtte prakṛtiṃ svām eva bhajate punaḥ //

2.251ab

audāsīnyaṃ tu sarvatra hānopādānahānitaḥ /

2.251cd (PV_2.251cd_2.254ab)

vāsīcandanakalpānāṃ vairāgyaṃ nāma kathyate //

2.252ab

saṃskāraduḥkhatāṃ matvā kathitā duḥkhabhāvanā /

2.252cd

sā ca naḥ pratyayotpattiḥ sā nairātmyadṛgāśrayaḥ //

2.253ab

yuktis tu śūnyatādṛṣṭes tadarthāḥ śeṣabhāvanāḥ /

2.253cd

anityāt prāha tenaiva duḥkhaṃ duḥkhān nirātmatām //

2.254ab

aviraktaś ca tṛṣṇāvān sarvārambhasamāśritaḥ /

2.254cd (PV_2.254cd_2.257cd)

so 'muktaḥ kleśakarmabhyāṃ saṃsārī nāma tādṛśaḥ //

2.255ab

ātmīyam eva yo necched bhoktāpy asya na vidyate /

2.255cd

ātmāpi na tadā tasya kriyābhogau hi lakṣaṇam //

2.256ab

tasmād anādisaṃtānatulyajātīyabījikām /

2.256cd

utkhātamūlāṃ kuruta sattvadṛṣṭiṃ mumukṣavaḥ //

2.257ab

āgamasya tathā bhāvanibandhanam apaśyatām /

2.257cd

muktim āgamamātreṇa vadan na paritoṣakṛt //

2.258ab (PV_2.258ab_2.261ab)

nālaṃ bījādisaṃsiddho vidhiḥ puṃsām ajanmane /

2.258cd

tailābhyaṅgāgnidāhāder api muktiprasaṅgataḥ //

2.259ab

prāg guror lāghavāt paścān na pāpaharaṇaṃ kṛtam /

2.259cd

mā bhūd gauravam evāsya na pāpaṃ gurvamūrtitaḥ //

2.260ab

mithyājñānatadudbhūtatarṣasaṃcetanāvaśāt /

2.260cd

hīnasthānagatir janma tena tac chin na jāyate //

2.261ab

tayor eva hi sāmarthyaṃ jātau tanmātrabhavataḥ /

2.261cd (PV_2.261cd_2.264cd)

te cetane svayaṃ karmety akhaṇḍaṃ janmakāraṇam //

2.262ab

gatipratītyoḥ kāraṇānyāśrayas tāny adṛṣṭataḥ /

2.262cd

adṛṣṭanāśād agatis tat saṃskāro na cetanā //

2.263ab

sāmarthyaṃ karaṇotpatter bhāvābhāvānuvṛttitaḥ /

2.263cd

dṛṣṭaṃ buddher na cānyasya tāni santi na santi kim //

2.264ab

dhāraṇapreraṇakṣobhanirodhāś cetanāvaśāḥ /

2.264cd

na syus teṣām asāmarthye tasya dīkṣādyanantaram //

2.265ab (PV_2.265ab_2.267cd)

atha buddhes tadābhāvān na syuḥ saṃdhīyate malaiḥ /

2.265cd

buddhes teṣām asāmarthye jīvato 'pi syur akṣamāḥ //

2.266ab

nirhrāsātiśayāt puṣṭau pratipakṣasvapakṣayoḥ /

2.266cd

doṣāḥ svabījasaṃtānā dīkṣite 'py anivāritāḥ //

2.267ab

nityasya nirapekṣatvāt kramotpattir virudhyate /

2.267cd

kriyāyām akriyāyāṃ ca kriyā ca sadṛśātmanaḥ //

2.268ab (PV_2.268ab_2.271ab)

aikyaṃ ca hetuphalayor vyatireke tatas tayoḥ /

2.268cd

kartṛbhoktṛtvahāniḥ syāt sāmarthyaṃ ca na sidhyati //

2.269ab

anyasmaraṇabhogādiprasaṅgāś ca na bādhakāḥ /

2.269cd

asmṛteḥ kasyacit tena hy anubhūteḥ smṛtodbhavaḥ //

2.270ab

sthiraṃ sukhaṃ mamāhaṃ cety ādi satyacatuṣṭaye /

2.270cd

abhūtān ṣoḍaśākārān āropya paritṛṣyati //

2.271ab

tatraiva tadviruddhātmatattvākārānurodhinī /

2.271cd (PV_2.271cd_2.274ab)

hanti sānucarāṃ tṛṣṇāṃ samyagdṛṣṭiḥ subhāvitā //

2.272ab

trihetor nodbhavaḥ karmadehayoḥ sthitayor api /

2.272cd

ekābhāvād vinā bījaṃ nāṅkurasyeva janmanaḥ //

2.273ab

asaṃbhavād vipakṣasya na hāniḥ karmadehayoḥ /

2.273cd

aśakyatvāc ca tṛṣṇāyāṃ sthitāyāṃ punar udbhavāt //

2.274ab

dvayakṣayārthaṃ yatne ca vyarthaḥ karmakṣaye śramaḥ /

2.274cd (PV_2.274cd_2.277ab)

phalavaicitryadṛṣṭeś ca śaktibhedo 'numīyate //

2.275ab

karmaṇāṃ tāpasaṃkleśān naikarūpāt tataḥ kṣayaḥ /

2.275cd

phalaṃ kathaṃcit tajjanyam alpaṃ syān na vijātimat //

2.276ab

athāpi tapasaḥ śaktyā śaktisaṃkarasaṃkṣayaiḥ /

2.276cd

kleśāt kutaścid dhīyetāśeṣam akleśaleśataḥ //

2.277ab

yadīṣṭam aparaṃ kleśāt tat tapaḥ kleśa eva cet /

2.277cd (PV_2.277cd_2.283ab)

tat karmaphalam ity asmān na śakteḥ saṃkarādikam //

2.278ab

utpitsudoṣanirghātādye 'pi doṣavirodhinaḥ /

2.278cd

tajje karmaṇi śaktāḥ syuḥ kṛtahāniḥ kathaṃ bhavet //

2.279ab

doṣā na karmaṇo duṣṭaḥ karoti na viparyayāt /

2.279cd

mithāvikalpena vinā nābhilāṣaḥ sukhād api //

2.280ab

tāyāt tattvasthirāśeṣaviśeṣajñānasādhanam /

2.280cd

bodhārthatvād gamer bāhyaśaikṣāśaikṣādhikas tataḥ //

2.281ab

parārthajñānaghaṭanaṃ tasmāt tac chāsanaṃ dayā /

2.281cd

tataḥ parārthatantratvaṃ siddhārthasyāvirāmataḥ //

2.282ab

dayayā śreya ācaṣṭe jñānāt satyaṃ sasādhanam /

2.282cd

tac cābhiyogavān vaktuṃ yatas tasmāt pramāṇatā //

2.283ab

upadeśatathābhāvastutis tad upadeśataḥ /

II.2.g saṃvādakatvād bhagavān pramāṇam 283cd–285

2.283cd (PV_2.283cd_2.285cd)

pramāṇatattvasiddhyartham anumāne 'py avāraṇāt //

2.284ab

prayogadarśanād vāsya yat kiṃcid udayātmakam /

2.284cd

nirodhadharmakaṃ sarvaṃ tad ity ādāv anekadhā //

2.285ab

anumānāśrayo liṅgam avinābhāvalakṣaṇam /

2.285cd

vyāptipradarśanād dhetoḥ sādhyenoktaṃ ca tat sphuṭam //

<III. pratyakṣam>

III.1. pramāṇasaṃkyāvipratipattinirāsaḥ 1–2

3.001ab (PV_3.001ab_3.002cd)

mānaṃ dvividhaṃ viṣayadvaividhyāc chaktyaśaktitaḥ /

3.001cd

arthakriyāyāṃ keśādir nārtho 'narthādhimokṣataḥ //

3.002ab

sadṛśāsadṛśatvāc ca viṣayāviṣayatvataḥ /

3.002cd

śabdasyānyanimittānāṃ bhāve dhīsadasattvataḥ //

III.3. sāmānyatatkalpanānirāsaḥ 3–54

3.003ab (PV_3.003ab_3.003cd)

arthakriyāsamarthaṃ yat tad atra paramārthasat /

3.003cd

anyat saṃvṛtisat proktaṃ te svasāmānyalakṣaṇe //

III.3.a sāmānyacintā 4–18

3.004ab (PV_3.004ab_3.007ab)

aśaktaṃ sarvam iti ced bījāder aṅkurādiṣu /

3.004cd

dṛṣṭā śaktir matā sā cet saṃvṛtyāstu yathā tathā //

3.005ab

sāsti sarvatra ced buddher nānvayavyatirekayoḥ /

3.005cd

sāmānyalakṣaṇe 'dṛṣṭeś cakṣūrūpādibuddhivat //

3.006ab

etena samayābhogādyantaraṅgānurodhataḥ /

3.006cd

ghaṭotkṣepaṇasāmānyasaṃkhyādiṣu dhiyo gatāḥ //

3.007ab

keśādayo na sāmānyam anarthābhiniveśataḥ /

3.007cd (PV_3.007cd_3.010cd)

jñeyatvena grahād doṣo nābhāveṣu prasajyate //

3.008ab

teṣām api tathābhāve 'pratiṣedhāt sphuṭābhatā /

3.008cd

jñānarūpatayārthatvāt keśādīti matiḥ punaḥ //

3.009ab

sāmānyaviṣayā keśapratibhāsam anarthakam /

3.009cd

jñānarūpatayārthatve sāmānye cet prasajyate //

3.010ab

tatheṣṭatvād adoṣo 'rtharūpatvena samānatā /

3.010cd

sarvatra samarūpatvāt tadvyāvṛttisamāśrayāt //

3.011ab (PV_3.011ab_3.013cd)

tad avastv abhidheyatvāt sāphalyād akṣasaṃhateḥ /

3.011cd

nāmādivacane vaktṛśrotṛvācyānubandhini //

3.012ab

asaṃbandhini nāmādāv arthe syād apravartanam /

3.012cd

sārūpyād bhrāntito vṛttir arthe cet syān na sarvadā //

3.013ab

deśabhrāntiś ca na jñāne tulyam utpattito dhiyaḥ /

3.013cd

tathāvidhāyā anyatra tan nānupagamād dhiyaḥ //

3.014ab (PV_3.014ab_3.018cd)

bāhyārthapratibhāsāyā upāye vāpramāṇatā /

3.014cd

vijñānavyatiriktasya vyatirekāprasiddhitaḥ //

3.015ab

sarvajñānārthavattvāc cet svapnādāv anyathekṣaṇāt /

3.015cd

ayuktaṃ na ca saṃskārān nīlādipratibhāsataḥ //

3.016ab

nīlādy apratighātān na jñānaṃ tad yogyadeśakaiḥ /

3.016cd

ajñātasya svayaṃ jñānān nāmādy etena varṇitam //

3.017ab

saiveṣṭārthavatī kena cakṣurādimatir matā /

3.017cd

arthasāmarthyadṛṣṭeś ced anyat prāptam anarthakam //

3.018ab

apravṛttir asaṃbandhe 'py arthasaṃbandhavad yadi /

3.018cd

atītānāgataṃ vācyaṃ na syād arthena tatkṣayāt //

III.3.b paramate doṣaḥ 19–53

3.019ab (PV_3.019ab_3.021cd)

sāmānyagrahaṇāc chabdād aprasaṅgo mato yadi /

3.019cd

tan na kevalasāmānyāgrahaṇād grahaṇe 'pi vā //

3.020ab

atatsamānatāvyaktī tena nityopalambhanam /

3.020cd

nityatvāc ca yadi vyaktir vyakteḥ pratyakṣatāṃ prati //

3.021ab

ātmani jñānajanane yac chaktaṃ śaktam eva tat /

3.021cd

athāśaktaṃ kadācic ced aśaktaṃ sarvadaiva tat //

3.022ab (PV_3.022ab_3.024cd)

tasya śaktir aśaktir vā yā svabhāvena saṃsthitā /

3.022cd

nityatvād acikitsyasya kas tāṃ kṣapayituṃ kṣamaḥ //

3.023ab

tac ca sāmānyavijñānam anurundhan vibhāvyate /

3.023cd

nīlādyākāraleśo yaḥ sa tasmin kena nirmitaḥ //

3.024ab

pratyakṣapratyayārthatvān nākṣāṇāṃ vyarthateti cet /

3.024cd

saivaikarūpāc chabdāder bhinnābhāsā matiḥ kutaḥ //

3.025ab (PV_3.025ab_3.027cd)

na jātir jātimad vyaktirūpaṃ yenāparāśrayam /

3.025cd

siddhaṃ pṛthak cet kāryatvaṃ hy apekṣety abhidhīyate //

3.026ab

niṣpatter aparādhīnam api kāryaṃ svahetutaḥ /

3.026cd

saṃbadhyate kalpanayā kim akāryaṃ kathaṃcana //

3.027ab

anyatve tad asaṃbaddhaṃ siddhāto niḥsvabhāvatā /

3.027cd

jātiprasaṅgo 'bhāvasya nāpekṣābhāvatas tayoḥ //

3.028ab (PV_3.028ab_3.031ab)

tasmād arūpā rūpāṇām āśrayeṇopakalpitā /

3.028cd

tadviśeṣāvagāhārthair jātiḥ śabdaiḥ prakāśyate //

3.029ab

tasyāṃ rūpāvabhāso yas tattvenārthasya vā grahaḥ /

3.029cd

bhrāntiḥ sānādikālīnadarśanābhyāsanirmitā //

3.030ab

arthānāṃ yac ca sāmānyam anyavyāvṛttilakṣaṇam /

3.030cd

yanniṣṭhās ta ime śabdā na rūpaṃ tasya kiṃcana //

3.031ab

sāmānyabuddhau sāmānyenārūpāyām apīkṣaṇāt /

3.031cd (PV_3.031cd_3.034cd)

arthabhrāntir apīṣyeta sāmānyaṃ sāpy abhiplavāt //

3.032ab

artharūpatayā tattvenābhāvāc ca na rūpiṇī /

3.032cd

niḥsvabhāvatayāvācyaṃ kutaścid vacanān matam //

3.033ab

yadi vastu na vastūnām avācyatvaṃ kathaṃcana /

3.033cd

naiva vācyam upādānabhedād bhedopacārataḥ //

3.034ab

atītānāgate 'py arthe sāmānyavinibandhanāḥ /

3.034cd

śrutayo niviśante sad asaddharmaḥ kathaṃ bhavet //

3.035ab (PV_3.035ab_3.037cd)

upacārāt tad iṣṭaṃ ced vartamānaghaṭasya kā /

3.035cd

pratyāsattir abhāvena yā paṭādau na vidyate //

3.036ab

buddher askhalitā vṛttir mukhyāropitayoḥ sadā /

3.036cd

siṃhe māṇavake ceti ghoṣaṇāpy asti laukikī //

3.037ab

yatra rūḍhyāsadartho 'pi janaiḥ śabdo niveśitaḥ /

3.037cd

sa mukhyas tatra tatsāmyād gauṇo 'nyatra skhaladgatiḥ //

3.038ab (PV_3.038ab_3.040cd)

yathā bhāve 'py abhāvākhyāṃ yathākalpanam eva vā /

3.038cd

kuryād aśakte śakte vā pradhānādiśrutiṃ janaḥ //

3.039ab

śabdebhyo yādṛśī buddhir naṣṭe 'naṣṭe 'pi dṛśyate /

3.039cd

tādṛśy eva sadarthānāṃ naitac chrotrādicetasām //

3.040ab

sāmānyamātragrahaṇāt sāmānyaṃ cetasor dvayoḥ /

3.040cd

tasyāpi kevalasya prāg grahaṇaṃ vinivāritam //

3.041ab (PV_3.041ab_3.043cd)

parasparaviśiṣṭānām aviśiṣṭaṃ kathaṃ bhavet /

3.041cd

rūpaṃ dvirūpatāyāṃ vā tad vastv ekaṃ kathaṃ bhavet //

3.042ab

tābhyāṃ tad anyad eva syād yadi rūpaṃ samaṃ tayoḥ /

3.042cd

tayor iti na saṃbandho vyāvṛttis tu na duṣyate //

3.043ab

tasmāt samānataivāsmin sāmānye 'vastulakṣaṇam /

3.043cd

kāryaṃ cet tad anekaṃ syān naśvaraṃ ca na tan matam //

3.044ab (PV_3.044ab_3.047ab)

vastumātrānubandhitvād vināśasya na nityatā /

3.044cd

asaṃbandhaś ca jātīnām akāryatvād arūpatā //

3.045ab

yac ca vastubalāj jñānaṃ jāyate tad apekṣate /

3.045cd

na saṃketaṃ na sāmānyabuddhiṣv etad vibhāvyate //

3.046ab

yāpy abhedānugā buddhiḥ kācid vastudvayekṣaṇe /

3.046cd

saṃketena vinā sārthapratyāsattinibandhanā //

3.047ab

pratyāsattir vinā jātyā yatheṣṭā cakṣurādiṣu /

3.047cd (PV_3.047cd_3.050cd)

jñānakāryeṣu jātir vā yayānveti vibhāgataḥ //

3.048ab

kathaṃcid api vijñāne tadrūpānavabhāsataḥ /

3.048cd

yadi nāmendriyāṇāṃ syād draṣṭā bhāseta tadvapuḥ //

3.049ab

rūpavattvān na jātīnāṃ kevalānām adarśanāt /

3.049cd

vyaktigrahe ca tacchabdarūpād anyan na dṛśyate //

3.050ab

jñānamātrārthakaraṇe 'py ayogyam ata eva tat /

3.050cd

tad ayogyatayārūpaṃ tad dhy avastuṣu lakṣaṇam //

3.051ab (PV_3.051ab_3.053cd)

yathoktaviparītaṃ yat tat svalakṣaṇam iṣyate /

3.051cd

sāmānyaṃ trividhaṃ tac ca bhāvābhāvobhayāśrayāt //

3.052ab

yadi bhāvāśrayaṃ jñānaṃ bhāve bhāvānubandhataḥ /

3.052cd

noktottaratvād dṛṣṭatvād atītādiṣu cānyathā //

3.053ab

bhāvadharmatvahāniś ced bhāvagrahaṇapūrvakam /

3.053cd

tajjñānam ity adoṣo 'yaṃ meyaṃ tv ekaṃ svalakṣaṇam //

<III.4. anumānacintā 54–122>

III.4.a anumānasiddhiḥ 54–84

3.054ab (PV_3.054ab_3.057ab)

tasmād arthakriyāsiddheḥ sadasattāvicāraṇāt /

3.054cd

tasya svapararūpābhyāṃ gater meyadvayaṃ matam //

3.055ab

ayathābhiniveśena dvitīyā bhrāntir iṣyate /

3.055cd

gatiś cet pararūpeṇa na ca bhrānteḥ pramāṇatā //

3.056ab

abhiprāyāvisaṃvādād api bhrānteḥ pramāṇatā /

3.056cd

gatir apy anyathā dṛṣṭā pakṣaś cāyaṃ kṛtottaraḥ //

3.057ab

maṇipradīpaprabhayor maṇibuddhyābhidhāvataḥ /

3.057cd (PV_3.057cd_3.060ab)

mithyājñānāviśeṣe 'pi viśeṣo 'rthakriyāṃ prati //

3.058ab

yathā tathāyathārthatve 'py anumānatadābhayoḥ /

3.058cd

arthakriyānurodhena pramāṇatvaṃ vyavasthitam //

3.059ab

buddhir yatrārthasāmarthyād anvayavyatirekiṇī /

3.059cd

tasya svatantraṃ grahaṇam ato 'nyad vastv atīndriyam //

3.060ab

tasyādṛṣṭātmarūpasya gater anyo 'rtha āśrayaḥ /

3.060cd (PV_3.060cd_3.063cd)

tadāśrayeṇa saṃbandhī yadi syād gamakas tadā //

3.061ab

gamakānugasāmānyarūpeṇaiva tadā gatiḥ /

3.061cd

tasmāt sarvaḥ parokṣo 'rtho viśeṣeṇa na gamyate //

3.062ab

yā ca saṃbandhino dharmād gatir dharmiṇi jāyate /

3.062cd

sānumānaṃ parokṣāṇām ekāntenaiva sādhanam //

3.063ab

na pratyakṣaparokṣābhyāṃ meyasyānyasya saṃbhavaḥ /

3.063cd

tasmāt prameyadvitvena pramāṇadvitvam iṣyate //

3.064ab (PV_3.064ab_3.067ab)

tryekasaṃkhyānirāso vā prameyadvayadarśanāt /

3.064cd

ekam evāprameyatvād asataś cen mataṃ ca naḥ //

3.065ab

anekānto 'prameyatve hy abhāvasyāpi niścayāt /

3.065cd

tanniścayapramāṇaṃ vā dvitīyaṃ nākṣajā matiḥ //

3.066ab

abhāve 'rthabalāj jāter arthaśaktyanapekṣaṇe /

3.066cd

vyavadhānādibhāve 'pi jāyetendriyajā matiḥ //

3.067ab

abhāve vinivṛtteś cet pratyakṣasyaiva niścayaḥ /

3.067cd (PV_3.067cd_3.070ab)

viruddhaṃ saiva vā liṅgam anvayavyatirekiṇī //

3.068ab

siddhaṃ ca paracaitanyapratipatteḥ pramādvayam /

3.068cd

vyāhārādau pravṛtteś ca siddhas tadbhāvaniścayaḥ //

3.069ab

pramāṇam avisaṃvādāt tad kvacid vyabhicārataḥ /

3.069cd

nāśvāsa iti cel liṅgaṃ durdṛṣṭer etad īdṛśam //

3.070ab

yataḥ kadācit siddhāsya pratītir vastunaḥ kvacit /

3.070cd (PV_3.070cd_3.073ab)

tad avaśyaṃ tato jātaṃ tatsvabhāvo 'pi vā bhavet //

3.071ab

svanimittāt svabhāvād vā vinā nārthasya saṃbhavaḥ /

3.071cd

yac ca rūpaṃ tayor dṛṣṭaṃ tad evānyatra lakṣaṇam //

3.072ab

svabhāve svanimitte vā dṛśye darśanahetuṣu /

3.072cd

anyeṣu satsv adṛśye ca sattā vā tadvataḥ katham //

3.073ab

aprāmāṇye ca sāmānyabuddhes tallopa āgataḥ /

3.073cd (PV_3.073cd_3.076cd)

pretyabhāvavad akṣaiś cet paryāyeṇa pratīyate //

3.074ab

tac ca nendriyaśaktyādāv akṣabuddher asaṃbhavāt /

3.074cd

abhāvapratipattau syād buddher janmānimittikam //

3.075ab

svalakṣaṇe ca pratyakṣam avikalpatayā vinā /

3.075cd

vikalpena na sāmānyagrahas tasmiṃs tato 'numā //

3.076ab

prameyaniyame varṇānityatā na pratīyate /

3.076cd

pramāṇam anyat tadbuddhir vinā liṅgena saṃbhavāt //

3.077ab (PV_3.077ab_3.080ab)

viśeṣadṛṣṭe liṅgasya saṃbandhasyāprasiddhitaḥ /

3.077cd

tat pramāṇāntaraṃ meyabahutvād bahutāpi vā //

3.078ab

pramāṇānām anekasya vṛtter ekatra vā yathā /

3.078cd

viśeṣadṛṣṭer ekatrisaṃkhyāpoho na vā bhavet //

3.079ab

viṣayāniyamād anyaprameyasya ca saṃbhavāt /

3.079cd

yojanād varṇasāmānye nāyaṃ doṣaḥ prasajyate //

3.080ab

nāvasturūpaṃ tasyaiva tathāsiddhe prasādhanāt /

3.080cd (PV_3.080cd_3.084cd)

anyatra nānyasiddhiś cen na tasyaiva prasiddhitaḥ //

3.081ab

yo hi bhāvo yathābhūtaḥ sa tādṛgliṅgacetasaḥ /

3.081cd

hetus tajjā tathābhūte tasmād vastuni liṅgidhīḥ //

3.082ab

liṅgaliṅgidhiyor evaṃ pāraṃparyeṇa vastuni /

3.082cd

pratibandhāt tadābhāsaśūnyayor apy avañcanam //

3.083ab

tadrūpādhyavasāyāc ca tayos tadrūpaśūnyayoḥ /

3.083cd

tadrūpāvañcakatve 'pi kṛtā bhrāntivyavasthitiḥ //

3.084ab

tasmād vastuni boddhavye vyāpakaṃ vyāpyacetasaḥ /

3.084cd

nimittaṃ tat svabhāvo vā kāraṇaṃ tac ca taddhiyaḥ //

III.4.b anupalabdhicintā 85–122

3.085ab (PV_3.085ab_3.087cd)

pratiṣedhas tu sarvatra sādhyate 'nupalambhataḥ /

3.085cd

siddhiṃ pramāṇair vadatām arthād eva viparyayāt //

3.086ab

dṛṣṭā viruddhadharmoktis tasya tatkāraṇasya vā /

3.086cd

niṣedhe yāpi tasyaiva sāpramāṇatvasūcanā //

3.087ab

anyathaikasya dharmasya svabhāvoktyā parasya tat /

3.087cd

nāstitvaṃ kena gamyeta virodhāc ced asāv api //

3.088ab (PV_3.088ab_3.091ab)

siddhaḥ kenāsahasthānād iti cet tat kuto matam /

3.088cd

dṛśyasya darśanābhāvād iti cet sāpramāṇatā //

3.089ab

tasmāt svaśabdenoktāpi sābhāvasya prasādhikā /

3.089cd

yasyāpramāṇaṃ sāvācyo niṣedhas tena sarvathā //

3.090ab

etena tadviruddhārthakāryoktir upavarṇitā /

3.090cd

prayogaḥ kevalaṃ bhinnaḥ sarvatrārtho na bhidyate //

3.091ab

viruddhaṃ tac ca sopāyam avidhāyāpidhāya ca /

3.091cd (PV_3.091cd_3.094cd)

pramāṇoktir niṣedhe yā na sā nyāyānusāriṇī //

3.092ab

uktyādeḥ sarvavitpretyabhāvādipratiṣedhavat /

3.092cd

atīndriyāṇām arthānāṃ virodhasyāprasiddhitaḥ //

3.093ab

bādhyabādhakabhāvaḥ kaḥ syātāṃ yady uktisaṃvidau /

3.093cd

tādṛśo 'nupalabdheś ced ucyatāṃ saiva sādhanam //

3.094ab

aniścayakaraṃ proktam īdṛkṣānupalambhanam /

3.094cd

tan nātyantaparokṣeṣu sadasattāviniścayau //

3.095ab (PV_3.095ab_3.097cd)

bhinno 'bhinno 'pi vā dharmaḥ sa viruddhaḥ prayujyate /

3.095cd

yathāgnir ahime sādhye sattā vā janmabādhanī //

3.096ab

yathā vastv eva vastūnāṃ sādhane sādhanaṃ matam /

3.096cd

tathā vastv eva vastūnāṃ svanivṛttau nivartakam //

3.097ab

etena kalpanānyasto yatra kvacana saṃbhavāt /

3.097cd

dharmaḥ pakṣasapakṣānyataratvādir apoditaḥ //

3.098ab (PV_3.098ab_3.101ab)

tatrāpi vyāpako dharmo nivṛtter gamako mataḥ /

3.098cd

vyāpyasya svanivṛttiś cet paricchinnā kathaṃcana //

3.099ab

yadapramāṇatābhāve liṅgaṃ tasyaiva kathyate /

3.099cd

tad atyantavimūḍhārtham āgopālam asaṃvṛteḥ //

3.100ab

etāvan niścayaphalam abhāve 'nupalambhanam /

3.100cd

tac ca hetau svabhāve vādṛśye dṛśyatayā mate //

3.101ab

anumānād anityāder grahaṇe 'yaṃ kramo mataḥ /

3.101cd (PV_3.101cd_3.104ab)

prāmāṇyam eva nānyatra gṛhītagrahaṇān matam //

3.102ab

nānyāsyānityatā bhāvāt pūrvasiddhaḥ sa caindriyāt /

3.102cd

nānekarūpo vācyo 'sau vācyo dharmo vikalpajaḥ //

3.103ab

sāmānyāśrayasaṃsiddhau sāmānyaṃ siddham eva tat /

3.103cd

tadasiddhau tathāsyaiva hy anumānaṃ prasiddhaye //

3.104ab

kvacit tad aparijñānaṃ sadṛśāparasaṃbhavāt /

3.104cd (PV_3.104cd_3.107cd)

bhrānter apaśyato bhedaṃ māyāgolakabhedavat //

3.105ab

tathā hy aliṅgam ābālam asaṃśliṣṭottarodayam /

3.105cd

paśyan paricchinatty eva dīpādi nāśinaṃ janaḥ //

3.106ab

bhāvasvabhāvabhūtāyām api śaktau phale 'dṛśaḥ /

3.106cd

anānantaryato moho viniścetur apāṭavāt //

3.107ab

tasyaiva vinivṛttyartham anumānopavarṇanam /

3.107cd

vyavasyantīkṣaṇād eva sarvākārān mahādhiyaḥ //

3.108ab (PV_3.108ab_3.110cd)

vyāvṛtteḥ sarvatas tasmin vyāvṛttivinibandhanāḥ /

3.108cd

buddhayo 'rthe pravartante 'bhinne bhinnāśrayā iva //

3.109ab

yathācodanam ākhyāś ca so 'sati bhrāntikāraṇe /

3.109cd

pratibhāḥ pratisaṃdhatte svānurūpāḥ svabhāvataḥ //

3.110ab

siddho 'trāpy athavā dhvaṃso liṅgād anupalambhanāt /

3.110cd

prāg bhūtvā hy abhavan bhāvo 'nitya ity abhidhīyate //

3.111ab (PV_3.111ab_3.113cd)

yasyobhayāntavyavadhisattāsaṃbandhavācinī /

3.111cd

anityatāśrutis tena tāv antāv iti kau smṛtau //

3.112ab

prāk paścād apy abhāvaś cet sa evānityatā na kim /

3.112cd

ṣaṣṭhyādyayogād iti ced antayoḥ sa kathaṃ bhavet //

3.113ab

sattāsaṃbandhayor dhrauvyād antābhyāṃ na viśeṣaṇam /

3.113cd

aviśeṣaṇam eva syād antau cet kāryakāraṇe //

3.114ab (PV_3.114ab_3.116cd)

asaṃbandhān na bhāvasya prāgabhāvaṃ sa vāñchati /

3.114cd

tadupādhisamākhyāne te 'py asya ca na sidhyataḥ //

3.115ab

sattāsvakāraṇāśleṣakaraṇāt kāraṇaṃ kila /

3.115cd

sā sattā sa ca saṃbandho nityau kāryam atheha kim //

3.116ab

yasyābhāvaḥ kriyetāsau na bhāvaḥ prāgabhāvavān /

3.116cd

saṃbandhānabhyupagamān nityaṃ viśvam idaṃ tataḥ //

3.117ab (PV_3.117ab_3.122cd)

tasmād anarthāskandinyo 'bhinnārthābhimateṣv api /

3.117cd

śabdeṣu vācyabhedinyo vyatirekāspadaṃ dhiyaḥ //

3.118ab

viśeṣapratyabhijñānaṃ na pratikṣaṇabhedataḥ /

3.118cd

na vā viśeṣaviṣayaṃ dṛṣṭasāmyena tadgrahāt //

3.119ab

nidarśanaṃ tad eveti sāmānyāgrahaṇaṃ yadi /

3.119cd

nidarśanatvāt siddhasya pramāṇenāsya kiṃ punaḥ //

3.120ab

vismṛtatvād adoṣaś cet tata evānidarśanam /

3.120cd

dṛṣṭe tadbhāvasiddhiś cet pramāṇād anyavastuni //

3.121ab

tattvārope viparyāsas tatsiddher apramāṇatā /

3.121cd

pratyakṣetarayor aikyād ekasiddhir dvayor api //

3.122ab

saṃdhīyamānaṃ cānyena vyavasāyaṃ smṛtiṃ viduḥ /

3.122cd

taccihnāpekṣaṇān no cet smṛtir na vyabhicārataḥ //

III.5.a pratyakṣalakṣaṇavipratipattinirāsaḥ 123–144

3.123ab (PV_3.123ab_3.125cd)

pratyakṣaṃ kalpanāpoḍhaṃ pratyakṣeṇaiva sidhyati /

3.123cd

pratyātmavedyaḥ sarveṣāṃ vikalpo nāmasaṃśrayaḥ //

3.124ab

saṃhṛtya sarvataś cintāṃ stimitenāntarātmanā /

3.124cd

sthito 'pi cakṣuṣā rūpam īkṣate sākṣajā matiḥ //

3.125ab

punar vikalpayan kiṃcid āsīn me kalpanedṛśī /

3.125cd

iti vetti na pūrvoktāvasthāyām indriyād gatau //

3.126ab (PV_3.126ab_3.128cd)

ekatra dṛṣṭo bhedo hi kvacin nānyatra dṛśyate /

3.126cd

na tasmād bhinnam asty anyat sāmānyaṃ buddhyabhedataḥ //

3.127ab

tasmād viśeṣaviṣayā sarvaivendriyajā matiḥ /

3.127cd

na viśeṣeṣu śabdānāṃ pravṛttāv asti saṃbhavaḥ //

3.128ab

ananvayād viśeṣāṇāṃ saṃketasyāpravṛttitaḥ /

3.128cd

viṣayo yaś ca śabdānāṃ saṃyojyeta sa eva taiḥ //

3.129ab (PV_3.129ab_3.132ab)

asyedam iti saṃbandhe yāv arthau pratibhāsinau /

3.129cd

tayor eva hi saṃbandho na tadendriyagocaraḥ //

3.130ab

viśadapratibhāsasya tadārthasyāvibhāvanāt /

3.130cd

vijñānābhāsabhedo hi padārthānāṃ viśeṣakaḥ //

3.131ab

cakṣuṣo 'rthāvabhāse 'pi yaṃ paro 'syeti śaṃsati /

3.131cd

sa eva yojyate śabdair na khalv indriyagocaraḥ //

3.132ab

avyāpṛtendriyasyānyavāṅmātreṇāvibhāvanāt /

3.132cd (PV_3.132cd_3.135cd)

na cānuditasaṃbandhaḥ svayaṃ jñānaprasaṅgataḥ //

3.133ab

manasor yugapadvṛtteḥ savikalpāvikalpayoḥ /

3.133cd

vimūḍho laghuvṛtter vā tayor aikyaṃ vyavasyati //

3.134ab

vikalpavyavadhānena vicchinnaṃ darśanaṃ bhavet /

3.134cd

iti ced bhinnajātīyavikalpe 'nyasya vā katham //

3.135ab

alātadṛṣṭivad bhāvapakṣaś ced balavān mataḥ /

3.135cd

anyatrāpi samānaṃ tad varṇayor vā sakṛcchrutiḥ //

3.136ab (PV_3.136ab_3.138cd)

sakṛtsaṃgatasarvārtheṣv indriyeṣv iha satsv api /

3.136cd

pañcabhir vyavadhāne 'pi bhāty avyavahiteva yā //

3.137ab

sā matir nāma paryantakṣaṇikajñānamiśraṇāt /

3.137cd

vicchinnābheti tac citraṃ tasmāt santu sakṛd dhiyaḥ //

3.138ab

pratibhāsāviśeṣaś ca sāntarānantare katham /

3.138cd

śuddhe manovikalpe ca na kramagrahaṇaṃ bhavet //

3.139ab (PV_3.139ab_3.144cd)

yo 'grahaḥ saṃgate 'py arthe kvacid āsaktacetasaḥ /

3.139cd

saktyānyotpattivaiguṇyāc codyaṃ caitad dvayor api //

3.140ab

śīghravṛtter alātāder anvayapratighātinī /

3.140cd

cakrabhrāntiṃ dṛśā dhatte na dṛśāṃ ghaṭanena sā //

3.141ab

kecid indriyajatvāder bāladhīvad akalpanām /

3.141cd

āhur bālāvikalpe ca hetuṃ saṃketamandatām //

3.142ab

teṣāṃ pratyakṣam eva syād bālānām avikalpanāt /

3.142cd

saṃketopāyavigamāt paścād api bhaven na saḥ //

3.143ab

mano 'vyutpannasaṃketam asti tena sa cen mataḥ /

3.143cd

evam indriyaje 'pi syāc cheṣavac cedam īdṛśam //

3.144ab

yad eva sādhanaṃ bāle tad evātrāpi kathyatām /

3.144cd

sāmyād akṣadhiyām uktam anenānubhavādikam //

III.5.b sāmānyanirāsaḥ 145–150

3.145ab (PV_3.145ab_3.147cd)

viśeṣaṇaṃ viśeṣyaṃ ca saṃbandhaṃ laukikīṃ sthitim /

3.145cd

gṛhītvā saṃkalayyaitat tathā pratyeti nānyathā //

3.146ab

yathā daṇḍini jātyāder vivekenānirūpaṇāt /

3.146cd

tadvatā yojanā nāsti kalpanāpy atra nāsty ataḥ //

3.147ab

yady apy anvayivijñānaṃ śabdavyaktyavabhāsi tat /

3.147cd

varṇākṛtyakṣarākāraśūnyaṃ gotvaṃ hi varṇyate //

3.148ab (PV_3.148ab_3.150cd)

samānatve 'pi tasyaiva nekṣaṇaṃ netragocaram /

3.148cd

pratibhāsadvayābhāvād buddher bhedaś ca durlabhaḥ //

3.149ab

samavāyāgrahād akṣaiḥ saṃbandhādarśanaṃ sthitam /

3.149cd

paṭas tantuṣv ihetyādiśabdāś ceme svayaṃ kṛtāḥ //

3.150ab

śṛṅgaṃ gavīti loke syāc chṛṅge gaur ity alaukikam /

3.150cd

gavākhyapariśiṣṭāṅgavicchedānupalambhanāt //

III.5.c avayavinirāsaḥ 151–153

3.151ab (PV_3.151ab_3.153cd)

tais tantubhir iyaṃ śāṭīty uttaraṃ kāryam ucyate /

3.151cd

tantusaṃskārasaṃbhūtaṃ naikakālaṃ kathaṃcana //

3.152ab

kāraṇāropataḥ kaścid ekāpoddhārato 'pi vā /

3.152cd

tantvākhyāṃ vartayet kārye darśayann āśrayaṃ śruteḥ //

3.153ab

upakāryopakāritvaṃ vicchedādṛṣṭir eva vā /

3.153cd

mukhyaṃ yad askhalajjñānam ādisaṃketagocaraḥ //

III.5.d nānumānataḥ sāmānyasiddhiḥ 154–163

3.154ab (PV_3.154ab_3.157ab)

anumānaṃ ca jātyādau vastuno nāsti bhedini /

3.154cd

sarvatra vyapadeśo hi daṇḍyāder api sāṃvṛtāt //

3.155ab

vastuprāsādamālādiśabdāś cānyānapekṣiṇaḥ /

3.155cd

geho yady api saṃyogas tanmālā kiṃ nu tad bhavet //

3.156ab

jātiś ced geha eko 'pi mālety ucyeta vṛkṣavat /

3.156cd

mālābahutve tacchabdaḥ kathaṃ jāter ajātitaḥ //

3.157ab

mālādau ca mahattvādir iṣṭo yaś caupacārikaḥ /

3.157cd (PV_3.157cd_3.160ab)

mukhyāviśiṣṭavijñānagrāhyatvān naupacārikaḥ //

3.158ab

ananyahetutā tulyā sā mukhyābhimateṣv api /

3.158cd

padārthaśabdaḥ kaṃ hetum anyaṃ ṣaṭsu samīkṣate //

3.159ab

yo yathā rūḍhitaḥ siddhas tatsāmyād yas tathocyate /

3.159cd

mukhyo gauṇaś ca bhāveṣv apy abhāvasyopacārataḥ //

3.160ab

saṃketānvayinī rūḍhir vaktur icchānvayī ca saḥ /

3.160cd (PV_3.160cd_3.163cd)

kriyate vyavahārārthaṃ chandaḥśabdāṃśanāmavat //

3.161ab

vastudharmatayaivārthās tādṛgvijñānakāraṇam /

3.161cd

bhede 'pi yatra tajjñānaṃ tāṃs tathā pratipadyate //

3.162ab

jñānāny api tathā bhede 'bhedapratyavamarśane /

3.162cd

ity atatkāryaviśleṣasyānvayo naikavastunaḥ //

3.163ab

vastūnāṃ vidyate tasmāt tanniṣṭhā vastuni śrutiḥ /

3.163cd

bāhyaśaktivyavacchedaniṣṭhābhāve 'pi tacchrutiḥ //

III.5.e anyāpohacintā 164–173

3.164ab (PV_3.164ab_3.166cd)

vikalpapratibimbeṣu tanniṣṭheṣu nibadhyate /

3.164cd

tato 'nyāpohaniṣṭhatvād uktānyāpohakṛc chrutiḥ //

3.165ab

vyatirekīva yaj jñāne bhāty arthapratibimbakam /

3.165cd

śabdāt tad api nārthātmā bhrāntiḥ sā vāsanodbhavā //

3.166ab

tasyābhidhāne śrutibhir arthe ko 'ṃśo 'vagamyate /

3.166cd

tasyāgatau ca saṃketakriyā vyarthā tadarthikā //

3.167ab (PV_3.167ab_3.169cd)

śabdo 'rthāṃśaṃ kam āheti tatrānyāpoha ucyate /

3.167cd

ākāraḥ sa ca nārthe 'sti taṃ vadann arthabhāk katham //

3.168ab

śabdasyānvayinaḥ kāryam arthenānvayinā sa ca /

3.168cd

ananvayī dhiyo 'bhedād darśanābhyāsanirmitaḥ //

3.169ab

tadrūpāropagatyānyavyāvṛttādhigateḥ punaḥ /

3.169cd

śabdārtho 'rthaḥ sa eveti vacane na virudhyate //

3.170ab (PV_3.170ab_3.173cd)

mithyāvabhāsino vaite pratyayāḥ śabdanirmitāḥ /

3.170cd

anuyāntīmam arthāṃśam iti cāpohakṛc chrutiḥ //

3.171ab

tasmāt saṃketakāle 'pi nirdiṣṭārthena saṃyutaḥ /

3.171cd

svapratītiphalenānyāpohaḥ saṃbadhyate śrutau //

3.172ab

anyatrādṛṣṭyapekṣatvāt kvacit taddṛṣṭyapekṣaṇāt /

3.172cd

śrutau saṃbadhyate 'poho naitad vastuni yujyate //

3.173ab

tasmāj jātyāditadyogā nārthe teṣu ca na śrutiḥ /

3.173cd

saṃyojyate 'nyavyāvṛttau śabdānām eva yojanāt //

III.5.f pratyakṣe śabdakalpanānirāsaḥ uttarakālabhāvivikalpajñānenānubhavaḥ 174–191

3.174ab (PV_3.174ab_3.177ab)

saṃketasmaraṇopāyaṃ dṛṣṭasaṃkalanātmakam /

3.174cd

pūrvāparaparāmarśaśūnye tac cākṣuṣe katham //

3.175ab

anyatra gatacitto 'pi cakṣuṣā rūpam īkṣate /

3.175cd

tatsaṃketāgrahas tatra spaṣṭas tajjā ca kalpanā //

3.176ab

jāyante kalpanās tatra yatra śabdo niveśitaḥ /

3.176cd

tenecchātaḥ pravarteran nekṣeran bāhyam akṣajāḥ //

3.177ab

rūpaṃ rūpam itīkṣeta taddhiyaṃ kim itīkṣate /

3.177cd (PV_3.177cd_3.180cd)

asti cānubhavas tasyāḥ so 'vikalpaḥ kathaṃ bhavet //

3.178ab

tasyaivānubhave dṛṣṭaṃ na vikalpadvayaṃ sakṛt /

3.178cd

etena tulyakālānyavijñānānubhavo gataḥ //

3.179ab

smṛtir bhaved atīte ca sāgṛhīte kathaṃ bhavet /

3.179cd

syāc cānyadhīparicchedābhinnarūpā svabuddhidhīḥ //

3.180ab

atītam apadṛṣṭāntam aliṅgaṃ cārthavedanam /

3.180cd

siddhaṃ tat kena tasmin hi na pratyakṣaṃ na laiṅgikam //

3.181ab (PV_3.181ab_3.184ab)

tatsvarūpāvabhāsinyā buddhyānantarayā yadi /

3.181cd

rūpādir iva gṛhyeta na syāt tatpūrvadhīgrahaḥ //

3.182ab

so 'vikalpaḥ svaviṣayo vijñānānubhavo yathā /

3.182cd

aśakyasamayaṃ tadvad anyad apy avikalpakam //

3.183ab

sāmānyavācinaḥ śabdās tadekārthā ca kalpanā /

3.183cd

abhāve nirvikalpasya viśeṣādhigamaḥ katham //

3.184ab

asti cen nirvikalpaṃ ca kiṃcit tattulyahetukam /

3.184cd (PV_3.184cd_3.187ab)

sarvaṃ tathaiva hetor hi bhedād bhedaḥ phalātmanām //

3.185ab

anapekṣitabāhyārthā yojanā samayasmṛteḥ /

3.185cd

tathānapekṣya samayaṃ vastuśaktyaiva netradhīḥ //

3.186ab

saṃketasmaraṇāpekṣaṃ rūpaṃ yady akṣacetasi /

3.186cd

anapekṣya na cec chaktaṃ syāt smṛtāv eva liṅgavat //

3.187ab

tasyās tatsaṃgamotpatter akṣadhīḥ syāt smṛter na vā /

3.187cd (PV_3.187cd_3.191cd)

tataḥ kālāntare 'pi syāt kvacid vyākṣepasaṃbhavāt //

3.188ab

krameṇobhayahetuś cet prāg eva syād abhedataḥ /

3.188cd

anyo 'kṣabuddhihetuś cet smṛtis tatrāpy anarthikā //

3.189ab

yathāsamitasiddhyartham iṣyate samayasmṛtiḥ /

3.189cd

bhedaś cāsamito grāhyaḥ smṛtis tatra kim arthikā //

3.190ab

sāmānyamātragrahaṇe bhedāpekṣā na yujyate /

3.190cd

tasmāc cakṣuś ca rūpaṃ ca pratītyodeti netradhīḥ //

3.191ab

sākṣāc cet jñānajanane samartho viṣayo 'kṣavat /

3.191cd

atha kasmād dvayādhīnajanma tat tena nocyate //

<III.6. pratyakṣabheda 192–287>

III.6.a indriyapratyakṣam 192–238

3.192ab (PV_3.192ab_3.195ab)

samīkṣya gamakatvaṃ hi vyapadeśo niyujyate /

3.192cd

tac cākṣavyapadeśe 'sti taddharmaś ca niyojyatām //

3.193ab

tato liṅgasvabhāvo 'tra vyapadeśe niyojyatām /

3.193cd

nivartate vyāpakasya svabhāvasya nivṛttitaḥ //

3.194ab

saṃcitaḥ samudāyaḥ sa sāmānyaṃ tatra cākṣadhīḥ /

3.194cd

sāmānyabuddhiś cāvaśyaṃ vikalpenānubadhyate //

3.195ab

arthāntarābhisaṃbandhāj jāyante ye 'ṇavo 'pare /

3.195cd (PV_3.195cd_3.198cd)

uktās te saṃcitās te hi nimittaṃ jñānajanmanaḥ //

3.196ab

aṇūnāṃ sa viśeṣaś ca nāntareṇāparān aṇūn /

3.196cd

tad ekāniyamāj jñānam uktaṃ sāmānyagocaram //

3.197ab

athaikāyatanatve 'pi nānekaṃ gṛhyate sakṛt /

3.197cd

sakṛd grahāvabhāsaḥ kiṃ viyukteṣu tilādiṣu //

3.198ab

pratyuktaṃ lāghavaṃ cātra teṣv eva kramapātiṣu /

3.198cd

kiṃ nākramagrahas tulyakālāḥ sarvāś ca buddhayaḥ //

3.199ab (PV_3.199ab_3.201cd)

kāścit tāsv akramābhāsāḥ kramavatyo 'parāś ca kim /

3.199cd

sarvārthagrahaṇe tasmād akramo 'yaṃ prasajyate //

3.200ab

naikaṃ citrapataṃgādi rūpaṃ vā dṛśyate katham /

3.200cd

citraṃ tad ekam iti ced idaṃ citrataraṃ tataḥ //

3.201ab

naikaṃ svabhāvaṃ citraṃ hi maṇirūpaṃ yathaiva tat /

3.201cd

nīlādipravibhāgaś ca tulyaś citrapaṭādiṣu //

3.202ab (PV_3.202ab_3.205ab)

tatrāvayavarūpaṃ cet kevalaṃ dṛśyate tathā /

3.202cd

nīlādīni nirasyānyac citraṃ citraṃ yad īkṣase //

3.203ab

tulyārthākārakālatvenopalakṣitayor dhiyoḥ /

3.203cd

nānārthā kramavaty ekā kim ekārthākramāparā //

3.204ab

vaiśvarūpyād dhiyām eva bhāvānāṃ viśvarūpatā /

3.204cd

tac ced anaṅgaṃ keneyaṃ siddhā bhedavyavasthitiḥ //

3.205ab

vijātīnām anārambhān nālekhyādau vicitradhīḥ /

3.205cd (PV_3.205cd_3.208ab)

arūpatvān na saṃyogaś citro bhakteś ca nāśrayaḥ //

3.206ab

pratyekam avicitratvād gṛhīteṣu krameṇa ca /

3.206cd

na citradhīsaṃkalanam anekasyaikayāgrahāt //

3.207ab

nānārthaikā bhavet tasmāt siddhāto 'py avikalpikā /

3.207cd

vikalpayann apy ekārthaṃ yato 'nyad api paśyati //

3.208ab

citrāvabhāseṣv artheṣu yady ekatvaṃ na yujyate /

3.208cd (PV_3.208cd_3.211ab)

saiva tāvat kathaṃ buddhir ekā citrāvabhāsinī //

3.209ab

idaṃ vastubalāyātaṃ yad vadanti vipaścitaḥ /

3.209cd

yathā yathārthāś cintyante viśīryante tathā tathā //

3.210ab

kiṃ syāt sā citrataikasyāṃ na syāt tasyāṃ matāv api /

3.210cd

yadīdaṃ svayam arthānāṃ rocate tatra ke vayaṃ //

3.211ab

tasmān nārtheṣu na jñāne sthūlābhāsas tadātmanaḥ /

3.211cd (PV_3.211cd_3.214ab)

ekatra pratiṣiddhatvād bahuṣv api na saṃbhavaḥ //

3.212ab

paricchedo 'ntar anyo 'yaṃ bhāgo bahir iva sthitaḥ /

3.212cd

jñānasyābhedino bhedapratibhāso hy upaplavaḥ //

3.213ab

tatraikasyāpy abhāvena dvayam apy avahīyate /

3.213cd

tasmāt tad eva tasyāpi tattvaṃ yā dvayaśūnyatā //

3.214ab

tadbhedāśrayiṇī ceyaṃ bhāvānāṃ bhedasaṃsthitiḥ /

3.214cd (PV_3.214cd_3.217cd)

tadupaplavabhāve ca teṣāṃ bhedo 'py upaplavaḥ //

3.215ab

na grāhyagrāhakākārabāhyam asti ca lakṣaṇam /

3.215cd

ato lakṣaṇaśūnyatvān niḥsvabhāvāḥ prakāśitāḥ //

3.216ab

vyāpāropādhikaṃ sarvaṃ skandhādīnāṃ viśeṣataḥ /

3.216cd

lakṣaṇaṃ sa ca tattvaṃ na tenāpy ete vilakṣaṇāḥ //

3.217ab

yathāsvaṃpratyayāpekṣād avidyopaplutātmanām /

3.217cd

vijñaptir vitathākārā jāyate timirādivat //

3.218ab (PV_3.218ab_3.221ab)

asaṃviditatattvā ca sā sarvāparadarśanaiḥ /

3.218cd

asaṃbhavād vinā teṣāṃ grāhyagrāhakaviplavaiḥ //

3.219ab

tadupekṣitatattvārthaiḥ kṛtvā gajanimīlanam /

3.219cd

kevalaṃ lokabuddhyaiva bāhyacintā pratanyate //

3.220ab

nīlādiś citravijñāne jñānopādhir ananyabhāk /

3.220cd

aśakyadarśanas taṃ hi pataty arthe vivecayan //

3.221ab

yad yathā bhāsate jñānaṃ tat tathaivānubhūyate /

3.221cd (PV_3.221cd_3.224cd)

iti nāmaikabhāvaḥ syāc citrākārasya cetasi //

3.222ab

paṭādirūpasyaikatve tathā syād avivekitā /

3.222cd

vivekīni nirasyānyadāviveki ca nekṣyate //

3.223ab

ko vā virodho bahavaḥ saṃjātātiśayāḥ sakṛt /

3.223cd

bhaveyuḥ kāraṇaṃ buddher yadi nāmendriyādivat //

3.224ab

hetubhāvād ṛte nānyā grāhyatā nāma kācana /

3.224cd

tatra buddhir yadākārā tasyās tad grāhyam ucyate //

3.225ab (PV_3.225ab_3.228ab)

kathaṃ vāvayavī grāhyaḥ sakṛt svāvayavaiḥ saha /

3.225cd

na hi gopratyayo dṛṣṭaḥ sāsnādīnām adarśane //

3.226ab

guṇapradhānādhigamaḥ sahāpy abhimato yadi /

3.226cd

saṃpūrṇāṅgo na gṛhyeta sakṛn nāpi guṇādimān //

3.227ab

vivakṣāparatantratvād viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ /

3.227cd

yad aṅgabhāvenopāttaṃ tat tenaiva hi gṛhyate //

3.228ab

svato vastvantarābhedād guṇāder bhedakasya ca /

3.228cd (PV_3.228cd_3.231cd)

agrahād ekabuddhiḥ syāt paśyato 'pi parāparam //

3.229ab

guṇādibhedagrahaṇān nānātvapratipad yadi /

3.229cd

astu nāma tathāpy eṣāṃ bhavet saṃbandhisaṃkaraḥ //

3.230ab

śabdādīnām anekatvāt siddho 'nekagrahaḥ sakṛt /

3.230cd

saṃniveśagrahāyogād agrahe saṃniveśinām //

3.231ab

sarvato vinivṛttasya vinivṛttir yato yataḥ /

3.231cd

tadbhedonnītabhedā sā dharmiṇo 'nekarūpatā //

3.232ab (PV_3.232ab_3.235ab)

te kalpitā rūpabhedā nirvikalpasya cetasaḥ /

3.232cd

na vicitrasya citrābhāḥ kādācitkasya gocaraḥ //

3.233ab

yady apy asti sitatvādi yādṛg indriyagocaraḥ /

3.233cd

na so 'bhidhīyate śabdair jñānayo rūpabhedataḥ //

3.234ab

ekārthatve 'pi buddhīnāṃ nānāśrayatayā sa cet /

3.234cd

śrotrādicittānīdānīṃ bhinnārthānīti tat kutaḥ //

3.235ab

jāto nāmāśrayo 'nyonyaś cetasāṃ tasya vastunaḥ /

3.235cd (PV_3.235cd_3.238cd)

ekasyaiva kuto rūpaṃ bhinnākārāvabhāsi tat //

3.236ab

vṛtter dṛśyāparāmarśenābhidhānavikalpayoḥ /

3.236cd

darśanāt pratyabhijñānaṃ gavādīnāṃ nivāritam //

3.237ab

anvayāc cānumānaṃ yad abhidhānavikalpayoḥ /

3.237cd

dṛśye gavādau jātyādes tad apy etena dūṣitam //

3.238ab

darśanāny eva bhinnāny apy ekāṃ kurvanti kalpanām /

3.238cd

pratyabhijñānasaṃkhyātāṃ svabhāveneti varṇitam //

III.6.b mānasapratyakṣam 239–248

3.239ab (PV_3.239ab_3.242ab)

pūrvānubhūtagrahaṇe mānasasyāpramāṇatā /

3.239cd

adṛṣṭagrahaṇe 'ndhāder api syād arthadarśanam //

3.240ab

kṣaṇikatvād atītasya darśane ca na saṃbhavaḥ /

3.240cd

vācyam akṣaṇikatve syāl lakṣaṇaṃ saviśeṣaṇam //

3.241ab

niṣpāditakriye kaṃcid viśeṣam asamādadhat /

3.241cd

karmaṇy aindriyam anyad vā sādhanaṃ kim itīṣyate //

3.242ab

sakṛdbhāvaś ca sarvāsāṃ dhiyāṃ tadbhāvajanmanām /

3.242cd (PV_3.242cd_3.245cd)

anyair akāryabhedasya tadapekṣāvirodhataḥ //

3.243ab

tasmād indriyavijñānānantarapratyayodbhavam /

3.243cd

mano 'nyam eva gṛhṇāti viṣayaṃ nāndhadṛk tataḥ //

3.244ab

svārthānvayārthāpekṣaiva hetur indriyajā matiḥ /

3.244cd

tato 'nyagrahaṇe 'py asya niyatagrāhyatā matā //

3.245ab

tadatulyakriyākālaḥ katham svajñānakālikaḥ /

3.245cd

sahakāri bhaved artha iti ced akṣacetasaḥ //

3.246ab (PV_3.246ab_3.248cd)

asataḥ prāg asāmarthyāt paścād vānupayogataḥ /

3.246cd

prāgbhāvaḥ sarvahetūnāṃ nāto 'rthaḥ svadhiyā saha //

3.247ab

bhinnakālaṃ kathaṃ grāhyam iti ced grāhyatāṃ viduḥ /

3.247cd

hetutvam eva yuktijñā jñānākārārpaṇakṣamam //

3.248ab

kāryaṃ hy anekahetutve 'py anukurvad udeti yat /

3.248cd

tat tenārpitatadrūpaṃ gṛhītam iti cocyate //

III.6.c svasaṃvedanapratyakṣam 249–280

3.249ab (PV_3.249ab_3.252ab)

aśakyasamayo hy ātmā sukhādīnām ananyabhāk /

3.249cd

teṣām ataḥ svasaṃvittir nābhijalpānuṣaṅgiṇī //

3.250ab

avedakāḥ parasyāpi te svarūpaṃ kathaṃ viduḥ /

3.250cd

ekārthāśrayiṇā vedyā vijñāneneti kecana //

3.251ab

tadatadrūpiṇo bhāvās tadatadrūpahetujāḥ /

3.251cd

tat sukhādi kim ajñānaṃ vijñānābhinnahetujam //

3.252ab

sārthe satīndriye yogye yathāsvam api cetasi /

3.252cd (PV_3.252cd_3.255ab)

dṛṣṭaṃ janma sukhādīnāṃ tattulyaṃ manasām api //

3.253ab

asatsu satsu caiteṣu na janmājanma vā kvacit /

3.253cd

dṛṣṭaṃ sukhāder buddher vā tat tato nānyataś ca te //

3.254ab

sukhaduḥkhādibhedaś ca teṣām eva viśeṣataḥ /

3.254cd

tasyā eva yathā buddher māndyapāṭavasaṃśayāḥ //

3.255ab

yasyārthasya nipātena te jātā dhīsukhādayaḥ /

3.255cd (PV_3.255cd_3.258ab)

muktvā taṃ pratipadyeta sukhādīn eva sā katham //

3.256ab

avicchinnā na bhāseta tatsaṃvittiḥ kramagrahe /

3.256cd

tallāghavāc cet tattulyam ity asaṃvedanaṃ na kim //

3.257ab

na caikayā dvayajñānaṃ niyamād akṣacetasaḥ /

3.257cd

sukhādyabhāve 'py arthāc ca jātes tacchaktyasiddhitaḥ //

3.258ab

pṛthak pṛthak ca sāmarthye dvayor nīlādivat sukham /

3.258cd (PV_3.258cd_3.261ab)

gṛhyeta kevalaṃ tasya taddhetvartham agṛhṇataḥ //

3.259ab

na hi saṃvedanaṃ yuktam arthenaiva sahagrahe /

3.259cd

kiṃ sāmarthyaṃ sukhādīnāṃ neṣṭā dhīr yat tadudbhavā //

3.260ab

vinārthena sukhādīnāṃ vedane cakṣurādibhiḥ /

3.260cd

rūpādiḥ stryādibhedo 'kṣṇā na gṛhyeta kadācana //

3.261ab

na hi saty antaraṅge 'rthe śakte dhīr bāhyadarśanī /

3.261cd (PV_3.261cd_3.264ab)

arthagrahe sukhādīnāṃ tajjānāṃ syād avedanam //

3.262ab

dhiyor yugapadutpattau tattadviṣayasaṃbhavāt /

3.262cd

sukhaduḥkhavidau syātāṃ sakṛd arthasya saṃbhave //

3.263ab

saty āntare 'py upādāne jñāne duḥkhādisaṃbhavaḥ /

3.263cd

nopādānaṃ viruddhasya tac caikam iti cen matam //

3.264ab

tad ajñānasya vijñānaṃ kenopādānakāraṇam /

3.264cd (PV_3.264cd_3.267ab)

ādhipatyaṃ tu kurvīta tad viruddhe 'pi dṛśyate //

3.265ab

akṣṇor yathaika āloko naktaṃcaratadanyayoḥ /

3.265cd

rūpadarśanavaiguṇyāvaiguṇye kurute sakṛt //

3.266ab

tasmāt sukhādayo 'rthānāṃ svasaṃkrāntāvabhāsinām /

3.266cd

vedakāḥ svātmanaś caiṣām arthebhyo janma kevalam //

3.267ab

arthātmā svātmabhūto hi teṣāṃ tair anubhūyate /

3.267cd (PV_3.267cd_3.270cd)

tenārthānubhavakhyātir ālambas tu tadābhatā //

3.268ab

kaścid bahiḥsthitān eva sukhādīn apracetanān /

3.268cd

grāhyān āha na tasyāpi sakṛd yukto dvayagrahaḥ //

3.269ab

sukhādyabhinnarūpatvān nīlādeś cet sakṛdgrahaḥ /

3.269cd

bhinnāvabhāsinor grāhyaṃ cetasos tad abhedi kim //

3.270ab

tasyāviśeṣe bāhyasya bhāvanātāratamyataḥ /

3.270cd

tāratamyaṃ ca buddhau syān na prītiparitāpayoḥ //

3.271ab (PV_3.271ab_3.274ab)

sukhādyātmatayā buddher api yady avirodhitā /

3.271cd

sa idānīṃ kathaṃ bāhyaḥ sukhādyātmeti gamyate //

3.272ab

agrāhyagrāhakatvāc ced bhinnajātīyayoḥ pumān /

3.272cd

agrāhakaḥ syāt sarvasya tato hīyeta bhoktṛtā //

3.273ab

kāryakāraṇatānena pratyuktākāryakāraṇe /

3.273cd

grāhyagrāhakatābhāvād bhāve 'nyatrāpi sā bhavet //

3.274ab

tasmāt ta āntarā eva saṃvedyatvāc ca cetanāḥ /

3.274cd (PV_3.274cd_3.277ab)

saṃvedanaṃ na yadrūpaṃ na hi tat tasya vedanam //

3.275ab

atatsvabhāvo 'nubhavo bauddhāṃs tān samavaiti cet /

3.275cd

muktvādhyakṣasmṛtākārāṃ saṃvittiṃ buddhir atra kā //

3.276ab

tāṃs tān arthān upādāya sukhaduḥkhādivedanam /

3.276cd

ekam āvirbhavad dṛṣṭaṃ na dṛṣṭaṃ tv anyad antarā //

3.277ab

saṃsargād avibhāgaś ced ayogolakavahnivat /

3.277cd (PV_3.277cd_3.280cd)

bhedābhedavyavasthaivam ucchinnā sarvavastuṣu //

3.278ab

abhinnavedanasyaikye yan naivaṃ tad vibhedavat /

3.278cd

sidhyed asādhanatve 'sya na siddhaṃ bhedasādhanam //

3.279ab

bhinnābhaḥ sitaduḥkhādir abhinno buddhivedane /

3.279cd

abhinnābhe vibhinne ced bhedābhedau kim āśrayau //

3.280ab

tiraskṛtānāṃ paṭunāpy ekadā bhedadarśanāt /

3.280cd

pravāhe vittibhedānāṃ siddhā bhedavyavasthitiḥ //

III.6.d yogijñānapratyakṣam 281–287

3.281ab (PV_3.281ab_3.284ab)

prāg uktaṃ yogināṃ jñānaṃ teṣāṃ tad bhāvanāmayam /

3.281cd

vidhūtakalpanājālaṃ spaṣṭam evāvabhāsate //

3.282ab

kāmaśokabhayonmādacaurasvapnādyupaplutāḥ /

3.282cd

abhūtān api paśyanti purato 'vasthitān iva //

3.283ab

na vikalpānubaddhasya spaṣṭārthapratibhāsitā /

3.283cd

svapne 'pi smaryate smārtaṃ na ca tat tādṛgarthavat //

3.284ab

aśubhāpṛthivīkṛtsnādy abhūtam api varṇyate /

3.284cd (PV_3.284cd_3.287cd)

spaṣṭābhaṃ nirvikalpaṃ ca bhāvanābalanirmitam //

3.285ab

tasmād bhūtam abhūtaṃ vā yad yad evābhibhāvyate /

3.285cd

bhāvanāpariniṣpattau tat sphuṭākalpadhīphalam //

3.286ab

tatra pramāṇaṃ saṃvādi yat prāṅnirṇītavastuvat /

3.286cd

tad bhāvanājaṃ pratyakṣam iṣṭaṃ śeṣā upaplavāḥ //

3.287ab

śabdārthagrāhi yad yatra taj jñānaṃ tatra kalpanā /

3.287cd

svarūpaṃ ca na śabdārthas tatrādhyakṣam ato 'khilam //

III.7. pratyakṣābhāsacintā 288–300

3.288ab (PV_3.288ab_3.291ab)

trividhaṃ kalpanājñānam āśrayopaplavodbhavam /

3.288cd

avikalpakam ekaṃ ca pratyakṣābhaṃ caturvidham //

3.289ab

anakṣajatvasiddhyartham ukte dve bhrāntidarśanāt /

3.289cd

siddhānumādivacanaṃ sādhanāyaiva pūrvayoḥ //

3.290ab

saṃketasaṃśrayānyārthasamāropavikalpane /

3.290cd

pratyakṣāsannavṛttitvāt kadācid bhrāntikāraṇam //

3.291ab

yathaiveyaṃ parokṣārthakalpanā smaraṇādikā /

3.291cd (PV_3.291cd_3.294cd)

samayāpekṣiṇī nārthaṃ pratyakṣam adhyavasyati //

3.292ab

tathānubhūtasmaraṇam antareṇa ghaṭādiṣu /

3.292cd

na pratyayo 'nuyaṃs tac ca pratyakṣāt parihīyate //

3.293ab

apavādaś caturtho 'tra tenoktam upaghātajam /

3.293cd

kevalaṃ tatra timiram upaghātopalakṣaṇam //

3.294ab

mānasaṃ tad apīty eke teṣāṃ grantho virudhyate /

3.294cd

nīladvicandrādidhiyāṃ hetur akṣāṇy apīty ayam //

3.295ab (PV_3.295ab_3.297cd)

pāraṃparyeṇa hetuś ced indriyajñānagocare /

3.295cd

vicāryamāṇe prastāvo mānasasyeha kīdṛśaḥ //

3.296ab

kiṃ vaindriyaṃ yad akṣāṇāṃ bhāvābhāvānurodhi cet /

3.296cd

tat tulyaṃ vikriyāvac cet saiveyaṃ kiṃ niṣidhyate //

3.297ab

sarpādibhrāntivac cāsyāḥ syād akṣavikṛtāv api /

3.297cd

nivṛttir na nivarteta nivṛtte 'py akṣaviplave //

3.298ab (PV_3.298ab_3.300cd)

kadācid anyasaṃtāne tathaivārpyeta vācakaiḥ /

3.298cd

dṛṣṭasmṛtim apekṣeta na bhāseta parisphuṭam //

3.299ab

suptasya jāgrato vāpi yaiva dhīḥ sphuṭabhāsinī /

3.299cd

sā nirvikalpobhayathāpy anyathaiva vikalpikā //

3.300ab

tasmāt tasyāvikalpe 'pi prāmāṇyaṃ pratiṣidhyate /

3.300cd

visaṃvādāt tadarthaṃ ca pratyakṣābhaṃ dvidhoditam //

III.8. pramāṇaphalacintā 301–319

3.301ab (PV_3.301ab_3.303cd)

kriyāsādhanam ity eva sarvaṃ sarvasya karmaṇaḥ /

3.301cd

sādhanaṃ na hi tat tasyāḥ sādhanaṃ yā kriyā yataḥ //

3.302ab

tatrānubhavamātreṇa jñānasya sadṛśātmanaḥ /

3.302cd

bhāvyaṃ tenātmanā yena pratikarma vibhajyate //

3.303ab

anātmabhūto bhedo 'sya vidyamāno 'pi hetuṣu /

3.303cd

bhinne karmaṇy abhinnasya na bhedena niyāmakaḥ //

3.304ab (PV_3.304ab_3.306cd)

tasmād yato 'syātmabhedād asyādhigatir ity ayam /

3.304cd

kriyāyāḥ karmaniyamaḥ siddhā sā tatprasādhanā //

3.305ab

arthena ghaṭayaty enāṃ na hi muktvārtharūpatām /

3.305cd

anyaḥ svabhedāj jñānasya bhedako 'pi kathaṃcana //

3.306ab

tasmāt prameyādhigateḥ sādhanaṃ meyarūpatā /

3.306cd

sādhane 'nyatra tatkarmasaṃbandho na prasidhyati //

3.307ab (PV_3.307ab_3.310ab)

sā ca tasyātmabhūtaiva tena nārthāntaraṃ phalam /

3.307cd

dadhānaṃ tac ca tām ātmany arthādhigamanātmanā //

3.308ab

savyāpāram ivābhāti vyāpāreṇa svakarmaṇi /

3.308cd

tadvaśāt tadvyavasthānād akārakam api svayam //

3.309ab

yathā phalasya hetūnāṃ sadṛśātmatayodbhavāt /

3.309cd

heturūpagraho loke 'kriyāvattve 'pi kathyate //

3.310ab

ālocanākṣasaṃbandhaviśeṣaṇadhiyām ataḥ /

3.310cd (PV_3.310cd_3.313ab)

neṣṭaṃ prāmāṇyam eteṣāṃ vyavadhānāt kriyāṃ prati //

3.311ab

sarveṣām upayoge 'pi kārakāṇāṃ kriyāṃ prati /

3.311cd

yad antyaṃ bhedakaṃ tasyās tat sādhakatamaṃ matam //

3.312ab

sarvasāmānyahetutvād akṣāṇām asti nedṛśam /

3.312cd

tadbhede 'pi hy atadrūpasyāsyedam iti tat kutaḥ //

3.313ab

etena śeṣaṃ vyākhyātaṃ viśeṣaṇadhiyāṃ punaḥ /

3.313cd (PV_3.313cd_3.316ab)

atādrūpye na bhedo 'pi tadvad anyadhiyo 'pi vā //

3.314ab

neṣṭo viṣayabhedo 'pi kriyāsādhanayor dvayoḥ /

3.314cd

ekārthatve dvayaṃ vyarthaṃ na ca syāt kramabhāvitā //

3.315ab

sādhyasādhanatābhāvaḥ sakṛdbhāve dhiyo 'ṃśayoḥ /

3.315cd

tadvyavasthāśrayatvena sādhyasādhanasaṃsthitiḥ //

3.316ab

sarvātmanāpi saṃbaddhaṃ kaiścid evāvagamyate /

3.316cd (PV_3.316cd_3.319cd)

dharmaiḥ sa niyamo na syāt saṃbandhasyāviśeṣataḥ //

3.317ab

tadabhede 'pi bhedo 'yaṃ yasmāt tasya pramāṇatā /

3.317cd

saṃskārāc ced atādrūpye na tasyāpy avyavasthiteḥ //

3.318ab

kriyākaraṇayor aikyavirodha iti ced asat /

3.318cd

dharmabhedābhyupagamād vastv abhinnam itīṣyate //

3.319ab

evaṃprakārā sarvaiva kriyākārakasaṃsthitiḥ /

3.319cd

bhāveṣu bhinnābhimateṣv apy āropeṇa vṛttitaḥ //

<III.9. vijñaptimātratācintā 320–541>

III.9.a arthasaṃvedanacintā 320–372

3.320ab (PV_3.320ab_3.322cd)

kārthasaṃvid yad evedaṃ pratyakṣaṃ prativedanam /

3.320cd

tadarthavedanaṃ kena tādrūpyād vyabhicāri tat //

3.321ab

atha so 'nubhavaḥ kvāsya tad evedaṃ vicāryate /

3.321cd

sarūpayanti tat kena sthūlābhāsaṃ ca te 'ṇavaḥ //

3.322ab

tan nārtharūpatā tasya satyāṃ vā vyabhicāriṇī /

3.322cd

tatsaṃvedanabhāvasya na samarthā prasādhane //

3.323ab (PV_3.323ab_3.325cd)

tatsārūpyatadutpattī yadi saṃvedyalakṣaṇam /

3.323cd

saṃvedyaṃ syāt samānārthaṃ vijñānaṃ samanantaram //

3.324ab

idaṃ dṛṣṭaṃ śrutaṃ vedam iti yatrāvasāyadhīḥ /

3.324cd

sa tasyānubhavaḥ saiva pratyāsattir vicāryate //

3.325ab

dṛśyadarśanayor yena tasya tad darśanaṃ matam /

3.325cd

tayoḥ saṃbandham āśritya draṣṭur eṣa viniścayaḥ //

3.326ab (PV_3.326ab_3.328cd)

ātmā sa tasyānubhavaḥ sa ca nānyasya kasyacit /

3.326cd

pratyakṣaprativedyatvam api tasya tadātmatā //

3.327ab

nānyo 'nubhāvyas tenāsti tasya nānubhavo paraḥ /

3.327cd

tasyāpi tulyacodyatvāt svayaṃ saiva prakāśate //

3.328ab

nīlādirūpas tasyāsau svabhāvo 'nubhavaś ca saḥ /

3.328cd

nīlādyanubhavaḥ khyātaḥ svarūpānubhavo 'pi san //

3.329ab (PV_3.329ab_3.332ab)

prakāśamānas tādātmyāt svarūpasya prakāśakaḥ /

3.329cd

yathā prakāśo 'bhimatas tathā dhīr ātmavedinī //

3.330ab

tasyāś cārthāntare vedye durghaṭau vedyavedakau /

3.330cd

avedyavedakākārā yathā bhrāntair nirīkṣyate //

3.331ab

vibhaktalakṣaṇagrāhyagrāhakākāraviplavā /

3.331cd

tathākṛtavyavastheyaṃ keśādijñānabhedavat //

3.332ab

yadā tadā na saṃcodyagrāhyagrāhakalakṣaṇā /

3.332cd (PV_3.332cd_3.335cd)

tadānyasaṃvido 'bhāvāt svasaṃvit phalam iṣyate //

3.333ab

yadi bāhyo 'nubhūyeta ko doṣo naiva kaścana /

3.333cd

idam eva kim uktaṃ syāt sa bāhyo 'rtho 'nubhūyate //

3.334ab

yadi buddhis tadākārā sāsty ākāraviśeṣiṇī /

3.334cd

sā bāhyād anyato veti vicāram idam arhati //

3.335ab

darśanopādhirahitasyāgrahāt tadgrahe grahāt /

3.335cd

darśanaṃ nīlanirbhāsaṃ nārtho bāhyo 'sti kevalam //

3.336ab (PV_3.336ab_3.339ab)

kasyacit kiṃcid evāntarvāsanāyāḥ prabodhakam /

3.336cd

tato dhiyāṃ viniyamo na bāhyārthavyapekṣayā //

3.337ab

tasmād dvirūpam asty ekaṃ yad evam anubhūyate /

3.337cd

smaryate cobhayākārasyāsya saṃvedanaṃ phalam //

3.338ab

yadā niṣpannatadbhāva iṣṭo 'niṣṭo 'pi vā paraḥ /

3.338cd

vijñaptihetur viṣayas tasyāś cānubhavas tathā //

3.339ab

yadā saviṣayaṃ jñānaṃ jñānāṃśe 'rthavyavasthiteḥ /

3.339cd (PV_3.339cd_3.342cd)

tadā ya ātmānubhavaḥ sa evārthaviniścayaḥ //

3.340ab

yadīṣṭākāra ātmā 'syā anyathā vānubhūyate /

3.340cd

iṣṭo 'niṣṭo 'pi vā tena bhavaty arthaḥ praveditaḥ //

3.341ab

vidyamāne 'pi bāhye 'rthe yathānubhavam eva saḥ /

3.341cd

niścitātmā svarūpeṇa nānekātmatvadoṣataḥ //

3.342ab

abhyupāye 'pi bhedena na syād anubhavo dvayoḥ /

3.342cd

adṛṣṭāvaraṇān no cen na nāmārthavaśā gatiḥ //

3.343ab (PV_3.343ab_3.345cd)

tam anekātmakaṃ bhāvam ekātmatvena darśayet /

3.343cd

tad adṛṣṭaṃ kathaṃ nāma bhaved arthasya darśakam //

3.344ab

iṣṭāniṣṭāvabhāsinyaḥ kalpanā nākṣadhīr yadi /

3.344cd

ariṣṭādāv asaṃdhānaṃ dṛṣṭaṃ tatrāpi cetasām //

3.345ab

tasmāt prameye bāhye 'pi yuktaṃ svānubhavaḥ phalam /

3.345cd

yataḥ svabhāvo 'sya yathā tathaivārthaviniścayaḥ //

3.346ab (PV_3.346ab_3.348cd)

tadārthābhāsataivāsya pramāṇaṃ na tu sann api /

3.346cd

grāhakātmāparārthatvād bāhyeṣv artheṣv apekṣyate //

3.347ab

yasmād yathā niviṣṭo 'sāv arthātmā pratyaye tathā /

3.347cd

niścīyate niviṣṭo 'sāv evam ity ātmasaṃvidaḥ //

3.348ab

ity arthasaṃvit saiveṣṭā yato 'rthātmā na dṛśyate /

3.348cd

tasyā buddhiniveśyārthaḥ sādhanaṃ tasya sā kriyā //

3.349ab (PV_3.349ab_3.351cd)

yathā niviśate so 'rtho yataḥ sā prathate tathā /

3.349cd

arthasthites tadātmatvāt svavid apy arthavin matā //

3.350ab

tasmād viṣayabhedo 'pi na svasaṃvedanaṃ phalam /

3.350cd

uktaṃ svabhāvacintāyāṃ tādātmyād arthasaṃvidaḥ //

3.351ab

tathāvabhāsamānasya tādṛśo 'nyādṛśo 'pi vā /

3.351cd

jñānasya hetur artho 'pīty arthasyeṣṭā prameyatā //

3.352ab (PV_3.352ab_3.355ab)

yathā kathaṃcin tasyārtharūpaṃ muktvāvabhāsinaḥ /

3.352cd

arthagrahaḥ kathaṃ satyaṃ na jāne 'ham apīdṛśam //

3.353ab

avibhāgo 'pi buddhyātmā viparyāsitadarśanaiḥ /

3.353cd

grāhyagrāhakasaṃvittibhedavān iva lakṣyate //

3.354ab

mantrādyupaplutākṣāṇāṃ yathā mṛcchakalādayaḥ /

3.354cd

anyathaivāvabhāsante tadrūparahitā api //

3.355ab

tathaivādarśanāt teṣām anupaplutacakṣuṣām /

3.355cd (PV_3.355cd_3.358cd)

dūre yathā vā maruṣu mahān alpo 'pi dṛśyate //

3.356ab

yathānudarśanaṃ ceyaṃ meyamānaphalasthitiḥ /

3.356cd

kriyate 'vidyamānāpi grāhyagrāhakasaṃvidām //

3.357ab

anyathaikasya bhāvasya nānārūpāvabhāsinaḥ /

3.357cd

satyaṃ kathaṃ syur ākārās tadekatvasya hānitaḥ //

3.358ab

anyasyānyatvahāneś ca nābhedo 'rūpadarśanāt /

3.358cd

rūpābhedaṃ hi paśyantī dhīr abhedaṃ vyavasyati //

3.359ab (PV_3.359ab_3.362ab)

bhāvā yena nirūpyante tadrūpaṃ nāsti tattvataḥ /

3.359cd

yasmād ekam anekaṃ vā rūpaṃ teṣāṃ na vidyate //

3.360ab

sādharmyadarśanāl loke bhrāntir nāmopajāyate /

3.360cd

atadātmani tādātmyavyavasāyena neha tat //

3.361ab

adarśanāj jagaty asminn ekasyāpi tadātmanaḥ /

3.361cd

astīyam api yā tv antarupaplavasamudbhavā //

3.362ab

doṣodbhavā prakṛtyā sā vitathapratibhāsinī /

3.362cd (PV_3.362cd_3.365cd)

anapekṣitasādharmyadṛgādis taimirādivat //

3.363ab

tatra buddheḥ paricchedo grāhakākārasammataḥ /

3.363cd

tādātmyād ātmavit tasya sa tasyāḥ sādhanaṃ tataḥ //

3.364ab

tatrātmaviṣaye māne yathā rāgādivedanam /

3.364cd

iyaṃ sarvatra saṃyojyā mānameyaphalasthitiḥ //

3.365ab

tatrāpy anubhavātmatvāt te yogyāḥ svātmasaṃvidi /

3.365cd

iti sā yogyatā mānam ātmā meyaḥ phalaṃ svavit //

3.366ab (PV_3.366ab_3.369ab)

grāhakākārasaṃkhyātā paricchedātmatātmani /

3.366cd

sā yogyateti ca proktaṃ pramāṇaṃ svātmavedanam //

3.367ab

sarvam eva hi vijñānaṃ viṣayebhyaḥ samudbhavat /

3.367cd

tadanyasyāpi hetutve kathaṃcid viṣayākṛti //

3.368ab

yathaivāhārakālāder hetutve 'patyajanmani /

3.368cd

pitros tadekasyākāraṃ dhatte nānyasya kasyacit //

3.369ab

taddhetutvena tulye 'pi tadanyair viṣaye matam /

3.369cd (PV_3.369cd_3.372cd)

viṣayatvaṃ tadaṃśena tadabhāve na tad bhavet //

3.370ab

anarthākāraśaṅkā syād apy arthavati cetasi /

3.370cd

atītārthagrahe siddhe dvirūpatvātmavedane //

3.371ab

nīlādyābhāsabheditvān nārtho jātir atadvatī /

3.371cd

sā cānityā na jātiḥ syān nityā vā janikā katham //

3.372ab

nāmādikaṃ niṣiddhaṃ prāṅ nāyam arthavatāṃ kramaḥ /

3.372cd

icchāmātrānubandhitvād arthaśaktir na sidhyati //

III.9.b smṛticintā 373–421

3.373ab (PV_3.373ab_3.375cd)

smṛtiś cedṛgvidhaṃ jñānaṃ tasyāś cānubhavād bhavaḥ /

3.373cd

sa cārthākārarahitaḥ sedānīṃ tadvatī katham //

3.374ab

nārthād bhāvas tadābhāvāt syāt tathānubhave 'pi saḥ /

3.374cd

ākāraḥ sa ca nārthasya spaṣṭākāravivekataḥ //

3.375ab

vyatiriktaṃ tadākāraṃ pratīyād aparas tathā /

3.375cd

nityam ātmani saṃbandhe pratīyāt kathitaṃ ca na //

3.376ab (PV_3.376ab_3.379ab)

ekaikenābhisaṃbandhe pratisaṃdhir na yujyate /

3.376cd

ekārthābhiniveśātmā pravaktṛśrotṛcetasoḥ //

3.377ab

tadekavyavahāraś cet sādṛśyād atadābhayoḥ /

3.377cd

bhinnātmārthaḥ kathaṃ grāhyas tadā syād dhīr anarthikā //

3.378ab

tac cānubhavavijñānam ubhayāṃśāvalambinā /

3.378cd

ekākāraviśeṣeṇa tajjñānenānubadhyate //

3.379ab

anyathā hy atadākāraṃ kathaṃ jñāne 'dhirohati /

3.379cd (PV_3.379cd_3.382cd)

ekākārottaraṃ jñānaṃ tathā hy uttaram uttaram //

3.380ab

tasyārtharūpeṇākārāv ātmākāraś ca kaścana /

3.380cd

dvitīyasya tṛtīyena jñānena hi vivicyate //

3.381ab

arthakāryatayā jñānasmṛtāv arthasmṛter yadi /

3.381cd

bhrāntyā saṃkalanaṃ jyotirmanaskāre 'pi sā bhavet //

3.382ab

sarveṣām api kāryāṇāṃ kāraṇaiḥ syāt tathā grahaḥ /

3.382cd

kulālādivivekena na smaryeta ghaṭas tataḥ //

3.383ab (PV_3.383ab_3.386ab)

yasmād atiśayāj jñānam arthasaṃsargabhājanam /

3.383cd

sārūpyāt tat kim anyat syād dṛṣṭeś ca yamalādiṣu //

3.384ab

ādyānubhayarūpatve hy ekarūpe vyavasthitam /

3.384cd

dvitīyaṃ vyatiricyeta na parāmarśacetasā //

3.385ab

arthasaṃkalanāśleṣā dhīr dvitīyāvalambate /

3.385cd

nīlādirūpeṇa dhiyaṃ bhāsamānāṃ puras tataḥ //

3.386ab

anyathā hy ādyam evaikaṃ saṃyojyetārthasaṃbhavāt /

3.386cd (PV_3.386cd_3.389cd)

jñānaṃ nādṛṣṭasaṃbandhaṃ pūrvārthenottarottaram //

3.387ab

sakṛt saṃvedyamānasya niyamena dhiyā saha /

3.387cd

viṣayasya tato 'nyatvaṃ kenākāreṇa sidhyati //

3.388ab

bhedaś ca bhrāntivijñānair dṛśyetendāv ivādvaye /

3.388cd

saṃvittiniyamo nāsti bhinnayor nīlapītayoḥ //

3.389ab

nārtho 'saṃvedanaḥ kaścid anarthaṃ vāpi vedanam /

3.389cd

dṛṣṭaṃ saṃvedyamānaṃ tat tayor nāsti vivekitā //

3.390ab (PV_3.390ab_3.393ab)

tasmād arthasya durvāraṃ jñānakālāvabhāsinaḥ /

3.390cd

jñānād avyatirekitvaṃ hetubhedānumā bhavet //

3.391ab

abhāvād akṣabuddhīnāṃ satsv apy anyeṣu hetuṣu /

3.391cd

niyamaṃ yadi na brūyāt pratyayāt samanantarāt //

3.392ab

bījād aṅkurajanmāgner dhūmāt siddhir itīdṛśī /

3.392cd

bāhyārthāśrayiṇī yāpi kārakajñāpakasthitiḥ //

3.393ab

sāpi tadrūpanirbhāsās tathāniyatasaṃgamāḥ /

3.393cd (PV_3.393cd_3.396cd)

buddhir āśritya kalpyeta yadi kiṃ vā virudhyate //

3.394ab

anagnijanyo dhūmaḥ syāt tat kāryāt kāraṇe gatiḥ /

3.394cd

na syāt kāraṇatāyāṃ vā kuta ekāntato gatiḥ //

3.395ab

tatrāpi dhūmābhāsā dhīḥ prabodhapaṭuvāsanām /

3.395cd

gamayed agninirbhāsāṃ dhiyam eva na pāvakam //

3.396ab

tadyogyavāsanāgarbha eva dhūmāvabhāsinīm /

3.396cd

vyanakti cittasaṃtāno dhiyaṃ dhūmo 'gnitas tataḥ //

3.397ab (PV_3.397ab_3.399cd)

asty eṣa viduṣāṃ vādo bāhyaṃ tv āśritya varṇyate /

3.397cd

dvairūpyaṃ sahasaṃvittiniyamāt tac ca sidhyati //

3.398ab

jñānam indriyabhedena paṭumandāvilādikām /

3.398cd

pratibhāsabhidām arthe bibhrad ekatra dṛśyate //

3.399ab

arthasyābhinnarūpatvād ekarūpaṃ bhaven manaḥ /

3.399cd

sarvaṃ tadartham arthāc cet tasya nāsti tadābhatā //

3.400ab (PV_3.400ab_3.403ab)

arthāśrayeṇodbhavatas tadrūpam anukurvataḥ /

3.400cd

tasya kenacid aṃśena parato 'pi bhidā bhavet //

3.401ab

tathā hy āśritya pitaraṃ tadrūpo 'pi sutaḥ pituḥ /

3.401cd

bhedaṃ kenacid aṃśena kutaścid avalambate //

3.402ab

mayūracandrakākāraṃ nīlalohitabhāsvaram /

3.402cd

saṃpaśyanti pradīpāder maṇḍalaṃ mandacakṣuṣaḥ //

3.403ab

tasya tadbāhyarūpatve kā prasannekṣaṇe 'kṣamā /

3.403cd (PV_3.403cd_3.406ab)

bhūtaṃ paśyaṃś ca taddarśī kathaṃ copahatendriyaḥ //

3.404ab

śodhitaṃ timireṇāsya vyaktaṃ cakṣur atīndriyam /

3.404cd

paśyato 'nyākṣadṛśye 'rthe tad avyaktaṃ kathaṃ punaḥ //

3.405ab

ālokākṣamanaskārād anyasyaikasya gamyate /

3.405cd

śaktir hetus tato nānyo 'hetuś ca viṣayaḥ katham //

3.406ab

sa eva yadi dhīhetuḥ kiṃ pradīpam apekṣate /

3.406cd (PV_3.406cd_3.409cd)

dīpamātreṇa dhībhāvād ubhayaṃ nāpi kāraṇam //

3.407ab

dūrāsannādibhedena vyaktāvyaktaṃ na yujyate /

3.407cd

tat syād ālokabhedāc cet tatpidhānāpidhānayoḥ //

3.408ab

tulyā dṛṣṭir adṛṣṭir vā sūkṣmo 'ṃśas tasya kaścana /

3.408cd

ālokena na mandena dṛśyate 'to bhidā yadi //

3.409ab

ekatve 'rthasya bāhyasya dṛśyādṛśyabhidā kutaḥ /

3.409cd

anekatve 'ṇuśo bhinne dṛśyādṛśyabhidā kutaḥ //

3.410ab (PV_3.410ab_3.412cd)

māndyapāṭāvabhedena bhāso buddhibhidā yadi /

3.410cd

bhinne 'nyasminn abhinnasya kuto bhedena bhāsanam //

3.411ab

mandaṃ tad api tejaḥ kim āvṛtter iha sā na kim /

3.411cd

tanutvāt tejaso 'py etad asty anyatrāpy atānavam //

3.412ab

atyāsanne ca suvyaktaṃ tejas tat syād atisphuṭam /

3.412cd

tatrāpy adṛṣṭam āśritya bhaved rūpāntaraṃ yadi //

3.413ab (PV_3.413ab_3.416ab)

anyonyāvaraṇaṃ teṣāṃ syāt tejovihatis tataḥ /

3.413cd

tatraikam eva dṛśyeta tasyānāvaraṇe sakṛt //

3.414ab

paśyet sphuṭāsphuṭaṃ rūpam eko 'dṛṣṭena vāraṇe /

3.414cd

arthānarthau na yena stas tad adṛṣṭaṃ karoti kim //

3.415ab

tasmāt saṃvid yathāhetu jāyamānārthasaṃśrayāt /

3.415cd

pratibhāsabhidāṃ dhatte śeṣāḥ kumatidurnayāḥ //

3.416ab

jñānaśabdapradīpānāṃ pratyakṣasyetarasya vā /

3.416cd (PV_3.416cd_3.421cd)

janakatvena pūrveṣāṃ kṣaṇikānāṃ vināśataḥ //

3.417ab

vyaktiḥ kuto 'satāṃ jñānād anyasyānupakāriṇaḥ /

3.417cd

vyaktau vyajyeta sarvo 'rthas taddhetor niyamo yadi //

3.418ab

naiṣāpi kalpanā jñāne jñānaṃ tv arthāvabhāsataḥ /

3.418cd

taṃ vyanaktīti kathyeta tadabhāve 'pi tatkṛtam //

3.419ab

nākārayati cānyo 'rtho 'nupakārāt sahoditaḥ /

3.419cd

vyakto nākārayañ jñānaṃ svākāreṇa kathaṃ bhavet //

3.420ab

vajropalādir apy arthaḥ sthiraḥ so 'nyānapekṣaṇāt /

3.420cd

sakṛt sarvasya janayej jñānāni jagataḥ svayam //

3.421ab

kramād bhavanti tāny asya sahakāryupakārataḥ /

3.421cd

āhuḥ pratikṣaṇaṃ bhedaṃ sa doṣo 'trāpi pūrvavat //

III.9.c svasaṃvedanacintā 422–483

3.422ab (PV_3.422ab_3.425ab)

saṃvedanasya tādātmye na vivādo 'sti kasyacit /

3.422cd

tasyārtharūpatāsiddhā sāpi sidhyati saṃsmṛteḥ //

3.423ab

bhedenānanubhūte 'sminn avibhakte svagocaraiḥ /

3.423cd

evam etan na khalv evam iti sā syān na bhedinī //

3.424ab

na cānubhavamātreṇa kaścid bhedo vivecakaḥ /

3.424cd

vivekinī na cāspaṣṭabhede dhīr yamalādivat //

3.425ab

dvairūpyasādhanenāpi prāyaḥ siddhaṃ svavedanam /

3.425cd (PV_3.425cd_3.428ab)

svarūpabhūtābhāsasya tadā saṃvedanekṣaṇāt //

3.426ab

dhiyā tadrūpayā jñāne niruddhe 'nubhavaḥ kutaḥ /

3.426cd

svaṃ ca rūpaṃ na sā vettīty utsanno 'nubhavo 'khilaḥ //

3.427ab

bahir mukhaṃ ca tajjñānaṃ bhāty arthapratibhāsavat /

3.427cd

buddheś ca grāhikā buddhir nityam antarmukhātmani //

3.428ab

yo yasya viṣayābhāsas taṃ vetti na tad ity api /

3.428cd (PV_3.428cd_3.431ab)

prāptaṃ kā saṃvid anyāsti tādrūpyād iti cen matam //

3.429ab

prāptaṃ saṃvedanaṃ sarvasadṛśānāṃ parasparam /

3.429cd

buddhiḥ sarūpā tadvic cet nedānīṃ vit sarūpikā //

3.430ab

svayaṃ so 'nubhavas tasyā na sa sārūpyakāraṇaḥ /

3.430cd

kriyākarmavyavasthāyās tal loke syān nibandhanam //

3.431ab

svabhāvabhūtatadrūpasaṃvid āropaviplavāt /

3.431cd (PV_3.431cd_3.434cd)

nīlāder anubhūtākhyā nānubhūteḥ parātmanaḥ //

3.432ab

dhiyo nīlādirūpatve bāhyo 'rthaḥ kiṃpramāṇakaḥ /

3.432cd

dhiyo 'nīlādirūpatve sa tasyānubhavaḥ katham //

3.433ab

yadā saṃvedanātmatvaṃ na sārūpyanibandhanam /

3.433cd

siddhaṃ tat svata evāsya kim arthenopanīyate //

3.434ab

sarvātmanā hi sārūpye jñānam ajñānatāṃ vrajet /

3.434cd

sāmye kenacid aṃśena syāt sarvaṃ sarvavedanam //

3.435ab (PV_3.435ab_3.438ab)

yathā nīlādirūpatvān nīlādyanubhavo mataḥ /

3.435cd

tathānubhavarūpatvāt tasyāpy anubhavo bhavet //

3.436ab

nānubhūto 'nubhava ity arthavat tadviniścayaḥ /

3.436cd

tasmād adoṣa iti cet nārthe 'py asty eṣa sarvadā //

3.437ab

kasmād vānubhave nāsti sati sattānibandhane /

3.437cd

api cedaṃ yad ābhāti dṛśyamāne sitādike //

3.438ab

puṃsaḥ sitādyabhivyaktirūpaṃ saṃvedanaṃ sphuṭam /

3.438cd (PV_3.438cd_3.441ab)

tat kiṃ sitādyabhivyakteḥ pararūpam athātmanaḥ //

3.439ab

pararūpe 'prakāśāyāṃ vyaktau vyaktaṃ kathaṃ sitam /

3.439cd

jñānaṃ vyaktir na sā vyaktety avyaktam akhilaṃ jagat //

3.440ab

vyakter vyaktyantaravyaktāv api doṣaprasaṅgataḥ /

3.440cd

dṛṣṭyā vājñātasaṃbandhaṃ viśinaṣṭi tayā katham //

3.441ab

yasmād dvayor ekagatau na dvitīyasya darśanam /

3.441cd (PV_3.441cd_3.444ab)

dvayoḥ saṃsṛṣṭayor dṛṣṭau syād dṛṣṭam iti niścayaḥ //

3.442ab

sarūpaṃ darśanaṃ yasya dṛśyate 'nyena cetasā /

3.442cd

dṛṣṭākhyā tatra cet siddhaṃ sārūpye 'sya svavedanam //

3.443ab

athātmarūpaṃ no vetti pararūpasya vit katham /

3.443cd

sārūpyād vedanākhyā ca prāg eva pratipāditā //

3.444ab

dṛṣṭayor eva sārūpyagraho 'rthaṃ ca na dṛṣṭavān /

3.444cd (PV_3.444cd_3.447ab)

prāk kathaṃ darśanenāsya sārūpyaṃ so 'dhyavasyati //

3.445ab

sārūpyam api necched yaḥ tasya nobhayadarśanam /

3.445cd

tadārtho jñānam iti ca jñāte ceti gatā kathā //

3.446ab

atha svarūpaṃ sā tarhi svayam eva prakāśate /

3.446cd

yat tasyām aprakāśāyām arthaḥ syād aprakāśitaḥ //

3.447ab

etenānātmavitpakṣe sarvārthādarśanena ye /

3.447cd (PV_3.447cd_3.450ab)

apratyakṣāṃ dhiyaṃ prāhus te 'pi nirvarṇitottarāḥ //

3.448ab

āśrayālambanābhyāsabhedād bhinnapravṛttayaḥ /

3.448cd

sukhaduḥkhābhilāṣādibhedā buddhaya eva tāḥ //

3.449ab

pratyakṣās tadviviktaṃ ca nānyat kiṃcid vibhāvyate /

3.449cd

yat tajjñānaṃ paro 'py enāṃ bhuñjītānyena vid yadi //

3.450ab

tajjā tatpratibhāsā vā yadi dhīr vetti nāparā /

3.450cd (PV_3.450cd_3.453ab)

ālambamānasyānyasyāpy asty avaśyam idaṃ dvayam //

3.451ab

atha notpadyate tasmān na ca tatpratibhāsinī /

3.451cd

sā dhīr nirviṣayā prāptā sāmānyaṃ ca tadagrahe //

3.452ab

na gṛhyata iti proktaṃ na ca tad vastu kiṃcana /

3.452cd

tasmād arthāvabhāso 'sau nānyas tasyā dhiyas tataḥ //

3.453ab

siddhe pratyakṣabhāvātmavidau gṛhṇāti tān punaḥ /

3.453cd (PV_3.453cd_3.456ab)

nādhyakṣam iti ced eṣa kuto bhedaḥ samarthayoḥ //

3.454ab

adṛṣṭaikārthayogādeḥ saṃvido niyamo yadi /

3.454cd

sarvathānyo na gṛhṇīyāt saṃvidbhedo 'py apoditaḥ //

3.455ab

yeṣāṃ ca yogino 'nyasya pratyakṣeṇa sukhādikam /

3.455cd

vidanti tulyānubhavās tadvat te 'pi syur āturāḥ //

3.456ab

viṣayendriyasaṃpātābhāvāt teṣāṃ tadudbhavam /

3.456cd (PV_3.456cd_3.459ab)

nodeti duḥkham iti cen na vai duḥkhasamudbhavaḥ //

3.457ab

duḥkhasya vedanaṃ kiṃ tu duḥkhajñānasamudbhavaḥ /

3.457cd

na hi duḥkhādy asaṃvedyaṃ pīḍānugrahakāraṇam //

3.458ab

bhāsamānaṃ svarūpeṇa pīḍā duḥkhaṃ svayaṃ yadā /

3.458cd

na tadālambanaṃ jñānaṃ na tadaivaṃ prasajyate //

3.459ab

bhinne jñānasya sarvasya tenālambanavedane /

3.459cd (PV_3.459cd_3.462ab)

arthasārūpyam ālamba ātmā vittiḥ svayaṃ sphuṭaḥ //

3.460ab

api cādhyakṣatābhāve dhiyaḥ syāl liṅgato gatiḥ /

3.460cd

tac cākṣam artho dhīḥ pūrvo manaskāro 'pi vā bhavet //

3.461ab

kāryakāraṇasāmagryām asyāṃ saṃbandhi nāparam /

3.461cd

sāmarthyādarśanāt tatra nendriyaṃ vyabhicārataḥ //

3.462ab

tathārtho dhīmanaskārau jñānaṃ tau ca na sidhyataḥ /

3.462cd (PV_3.462cd_3.465ab)

nāprasiddhasya liṅgatvaṃ vyaktir arthasya cen matā //

3.463ab

liṅgaṃ saiva nanu jñānaṃ vyakto 'rtho 'nena varṇitaḥ /

3.463cd

vyaktāv ananubhūtāyāṃ tadvyaktatvāviniścayāt //

3.464ab

athārthasyaiva kaścit sa viśeṣo vyaktir iṣyate /

3.464cd

nānutpādavyayavato viśeṣo 'rthasya kaścana //

3.465ab

tadiṣṭau vā pratijñānaṃ kṣaṇabhaṅgaḥ prasajyate /

3.465cd (PV_3.465cd_3.468ab)

sa ca jñāto 'thavājñāto bhavej jñātasya liṅgatā //

3.466ab

yadi jñāne 'paricchinne jñāto 'sāv iti tat kutaḥ /

3.466cd

jñātatvenāparicchinnam api tad gamakaṃ katham //

3.467ab

adṛṣṭadṛṣṭayo 'nyena dṛṣṭā dṛṣṭā na hi kvacit /

3.467cd

viśeṣaḥ so 'nyadṛṣṭāv apy astīti syāt svadhīgatiḥ //

3.468ab

tasmād anumitir buddheḥ svadharmanirapekṣiṇaḥ /

3.468cd (PV_3.468cd_3.471ab)

kevalān nārthadharmāt kaḥ svadharmaḥ svadhiyo 'paraḥ //

3.469ab

yaḥ pratyakṣo dhiyo hetuḥ tulyakāraṇajanmanaḥ /

3.469cd

tasya bhedaḥ kuto buddher vyabhicāry anyajaś ca saḥ //

3.470ab

rūpādīn pañca viṣayān indriyāṇy upalambhanam /

3.470cd

muktvā na kāryam aparaṃ tasyāḥ samupalabhyate //

3.471ab

tatrātyakṣaṃ dvayaṃ pañcasv artheṣv eko 'pi nekṣyate /

3.471cd (PV_3.471cd_3.474ab)

rūpadarśanato jāto yo 'nyathā vyastasaṃbhavaḥ //

3.472ab

yad evam apratītaṃ tal liṅgam ity atilaukikam /

3.472cd

vidyamāne 'pi liṅge tāṃ tena sārdham apaśyataḥ //

3.473ab

kathaṃ pratītir liṅgaṃ hi nādṛṣṭasya prakāśakam /

3.473cd

tata evāsya liṅgāt prāk prasiddher upavarṇane //

3.474ab

dṛṣṭāntāntarasādhyatvaṃ tasyāpīty anavasthitiḥ /

3.474cd (PV_3.474cd_3.477ab)

ity arthasya dhiyaḥ siddhir nārthāt tasyāḥ kathaṃcana //

3.475ab

tadaprasiddhāv arthasya svayam evāprasiddhitaḥ /

3.475cd

pratyakṣāṃ ca dhiyaṃ dṛṣṭvā tasyāś ceṣṭābhidhādikam //

3.476ab

paracittānumānaṃ ca na syād ātmany adarśanāt /

3.476cd

saṃbandhasya manobuddhāv arthaliṅgāprasiddhitaḥ //

3.477ab

prakāśitā kathaṃ vā syād buddhir buddhyantareṇa vaḥ /

3.477cd (PV_3.477cd_3.480ab)

aprakāśātmanoḥ sāmyād vyaṅgyavyañjakatā kutaḥ //

3.478ab

viṣayasya kathaṃ vyaktiḥ prakāśe rūpasaṃkramāt /

3.478cd

sa ca prakāśas tadrūpaḥ svayam eva prakāśate //

3.479ab

tathābhyupagame buddher buddhau buddhiḥ svavedikā /

3.479cd

siddhānyathā tulyadharmā viṣayo 'pi dhiyā saha //

3.480ab

iti prakāśarūpā naḥ svayaṃ dhīḥ saṃprakāśate /

3.480cd (PV_3.480cd_3.483cd)

anyo 'syāṃ rūpasaṃkrāntyā prakāśaḥ san prakāśate //

3.481ab

sādṛśye 'pi hi dhīr anyā prakāśyā na tayā matā /

3.481cd

svayaṃ prakāśanād arthas tadrūpeṇa prakāśate //

3.482ab

yathā pradīpayor dīpaghaṭayoś ca tadāśrayaḥ /

3.482cd

vyaṅgyavyañjakabhāvena vyavahāraḥ pratanyate //

3.483ab

viṣayendriyamātreṇa na dṛṣṭam iti niścayaḥ /

3.483cd

tasmād yato 'yaṃ tasyāpi vācyam anyasya darśanam //

III.9.d svasaṃvittisiddhiḥ 484–502

3.484ab (PV_3.484ab_3.486cd)

smṛter apy ātmavit siddhā jñānasyānyena vedane /

3.484cd

dīrghādigrahaṇaṃ na syād bahumātrānavasthiteḥ //

3.485ab

avasthitāv akramāyāṃ sakṛdābhāsanān matau /

3.485cd

varṇaḥ syād akramo 'dīrghaḥ kramavān akramāṃ katham //

3.486ab

upakuryād asaṃśliṣyan varṇabhāgaḥ parasparam /

3.486cd

āntyaṃ pūrvasthitāv ūrdhvaṃ vardhamāno dhvanir bhavet //

3.487ab (PV_3.487ab_3.489cd)

akrameṇa grahād ante kramavaddhīś ca no bhavet /

3.487cd

dhiyaḥ svayaṃ ca na sthānaṃ tadūrdhvaviṣayāsthiteḥ //

3.488ab

sthāne svayaṃ na naśyet sā paścād apy aviśeṣataḥ /

3.488cd

doṣo 'yaṃ sakṛdutpannākramavarṇasthitāv api //

3.489ab

sakṛd yatnodbhavād vyarthaḥ syād yatnaś cottarottaraḥ /

3.489cd

vyaktāv apy eṣa varṇānāṃ doṣaḥ samanuṣajyate //

3.490ab (PV_3.490ab_3.492cd)

anekayā tadgrahaṇe yāntyā dhīḥ sānubhūyate /

3.490cd

na dīrghagrāhikā sā ca tan na syād dīrghadhīsmṛtiḥ //

3.491ab

pṛthak pṛthak ca buddhīnāṃ saṃvittau taddhvaniśruteḥ /

3.491cd

avicchinnābhatā na syād ghaṭanaṃ ca nirākṛtam //

3.492ab

vicchinnaṃ śṛṇvato 'py asya yady avicchinnavibhramaḥ /

3.492cd

hrasvadvayoccāraṇe 'pi syād avicchinnavibhramaḥ //

3.493ab (PV_3.493ab_3.495cd)

vicchinne darśane cākṣād avicchinnādhiropaṇam /

3.493cd

nākṣāt sarvākṣabuddhīnāṃ vitathatvaprasaṅgataḥ //

3.494ab

sarvāntyo 'pi hi varṇātmā nimeṣatulitasthitiḥ /

3.494cd

sa ca kramād anekāṇusaṃbandhena nitiṣṭhati //

3.495ab

ekāṇvatyayakālaś ca kālo 'lpīyān kṣaṇo mataḥ /

3.495cd

buddhiś ca kṣaṇikā tasmāt kramād varṇān prapadyate //

3.496ab (PV_3.496ab_3.498cd)

iti varṇeṣu rūpādāv avicchinnāvabhāsinī /

3.496cd

vicchinnāpy anyayā buddhiḥ sarvā syād vitathārthikā //

3.497ab

ghaṭanaṃ yac ca bhāvānām anyatrendriyavibhramāt /

3.497cd

bhedālakṣaṇavibhrāntaṃ smaraṇaṃ tad vikalpakam //

3.498ab

tasya spaṣṭāvabhāsitvaṃ jalpasaṃsargiṇaḥ kutaḥ /

3.498cd

nākṣagrāhye 'sti śabdānāṃ yojaneti vivecitam //

3.499ab (PV_3.499ab_3.502cd)

vicchinnaṃ paśyato 'py akṣair ghaṭayed yadi kalpanā /

3.499cd

arthasya tatsaṃvitteś ca satataṃ bhāsamānayoḥ //

3.500ab

bādhake 'sati sannyāye vicchinna iti tat kutaḥ /

3.500cd

buddhīnāṃ śaktiniyamād iti cet sa kuto mataḥ //

3.501ab

yugapadbuddhyadṛṣṭeś cet tad evedaṃ vicāryate /

3.501cd

tāsāṃ samānajātīye sāmarthyaniyamo bhavet //

3.502ab

tathā hi samyak lakṣyante vikalpāḥ kramabhāvinaḥ /

3.502cd

etena yaḥ samakṣe 'rthe pratyabhijñānakalpanām //

III.9.e pratyabhijñācintā 503–529

3.503ab (PV_3.503ab_3.505cd)

spaṣṭāvabhāsāṃ pratyakṣāṃ kalpayet so 'pi vāritaḥ /

3.503cd

keśagolakadīpādāv api spaṣṭāvabhāsanāt //

3.504ab

pratītabhede 'py adhyakṣā dhīḥ kathaṃ tādṛśī bhavet /

3.504cd

tasmān na pratyabhijñānād varṇādyekatvaniścayaḥ //

3.505ab

pūrvānubhūtasmaraṇāt taddharmāropaṇād vinā /

3.505cd

sa evāyam iti jñānaṃ nāsti tac cākṣaje kutaḥ //

3.506ab (PV_3.506ab_3.508cd)

na cārthajñānasaṃvittyor yugapatsaṃbhavo yataḥ /

3.506cd

lakṣyate pratibhāso vā nārthārthajñānayoḥ pṛthak //

3.507ab

na hy arthābhāsi ca jñānam artho bāhyaś ca kevalaḥ /

3.507cd

ekākāramatigrāhye bhedābhāvaprasaṅgataḥ //

3.508ab

sūpalakṣeṇa bhedena yau saṃvittau na lakṣitau /

3.508cd

arthārthapratyayau paścāt smaryete tau pṛthak katham //

3.509ab (PV_3.509ab_3.512ab)

krameṇānubhavotpāde 'py arthārthamanasor ayam /

3.509cd

pratibhāsasya nānātvacodyadoṣo duruddharaḥ //

3.510ab

tathā hi nīlādyākāra eka ekaṃ ca vedanam /

3.510cd

lakṣyate na tu nīlābhe vedane vedanaṃ param //

3.511ab

jñānāntareṇānubhavo bhavet tatrāpi ca smṛtiḥ /

3.511cd

dṛṣṭā tadvedanaṃ kena tasyāpy anyena ced imām //

3.512ab

mālāṃ jñānavidāṃ ko 'yaṃ janayaty anubandhinīm /

3.512cd (PV_3.512cd_3.515ab)

pūrvā dhīḥ saiva cen na syāt saṃcāro viṣayāntare //

3.513ab

tāṃ grāhyalakṣaṇaprāptām āsannāṃ janikāṃ dhiyam /

3.513cd

agṛhītvottaraṃ jñānaṃ gṛhṇīyād aparaṃ katham //

3.514ab

ātmani jñānajanane svabhāve niyatāṃ ca tām /

3.514cd

ko nāmānyo vibadhnīyād bahiraṅgo 'ntaraṅgikām //

3.515ab

bāhyaḥ saṃnihito 'py arthas tāṃ vibandhuṃ hi na prabhuḥ /

3.515cd (PV_3.515cd_3.518cd)

dhiyaṃ nānubhavet kaścid anyathārthasya saṃnidhau //

3.516ab

na cāsaṃnihitārthāsti daśā kācid ato dhiyaḥ /

3.516cd

utsannamūlā smṛtir apy utsannety ujjvalaṃ matam //

3.517ab

atītādivikalpānāṃ yeṣāṃ nārthasya saṃnidhiḥ /

3.517cd

saṃcārakāraṇābhāvād utsīded arthacintanam //

3.518ab

ātmani jñānajanane śaktisaṃkṣayataḥ śanaiḥ /

3.518cd

viṣayāntarasaṃcāro yadi saivārthadhīḥ kutaḥ //

3.519ab (PV_3.519ab_3.522ab)

śaktikṣaye pūrvadhiyo na hi dhīḥ prāgdhiyā vinā /

3.519cd

anyārthāsaktiviguṇe jñāne jñānodayāgateḥ //

3.520ab

sakṛd vijātīyajātāv apy ekena paṭīyasā /

3.520cd

cittenāhitavaiguṇyād ālayān nānyasaṃbhavaḥ //

3.521ab

nāpekṣetānyathā sāmyaṃ manovṛtter mano'ntaram /

3.521cd

manojñānakramotpattir apy apekṣāprasādhanī //

3.522ab

ekatvān manaso 'nyasmin saktasyānyāgater yadi /

3.522cd (PV_3.522cd_3.525cd)

jñānāntarasyānudayo na kadācit sahodayāt //

3.523ab

samavṛttau ca tulyatvāt sarvadānyāgatir bhavet /

3.523cd

janma cātmamanoyogamātrajānāṃ sakṛd bhavet //

3.524ab

ekaiva cet kriyaikasmāt kiṃ dīpo 'nekadarśanaḥ /

3.524cd

krameṇāpi na śaktaṃ syāt paścād apy aviśeṣataḥ //

3.525ab

anena dehapuruṣāv uktau saṃskārato yadi /

3.525cd

niyamaḥ sa kutaḥ paścād buddheś ced astu sammatam //

3.526ab (PV_3.526ab_3.529cd)

na grāhyatānyā jananāj jananaṃ grāhyalakṣaṇam /

3.526cd

agrāhyaṃ na hi tejo 'sti na ca saukṣmyādy anaṃśake //

3.527ab

grāhyatāśaktihāniḥ syān nānyasya jananātmanaḥ /

3.527cd

grāhyatāyā na khalv anyaj jananaṃ grāhyalakṣaṇe //

3.528ab

sākṣān na hy anyathā buddhe rūpādir upakārakaḥ /

3.528cd

grāhyatālakṣaṇād anyas tadbhāvaniyamo 'sya kaḥ //

3.529ab

buddher api tad astīti sāpi tattve vyavasthitā /

3.529cd

grāhyupādānasaṃvittī cetaso grāhyalakṣaṇam //

III.9.f yogināṃ jñānam 530–533

3.530ab (PV_3.530ab_3.533cd)

rūpādeś cetasaś caivam aviśuddhadhiyaṃ prati /

3.530cd

grāhyalakṣaṇacinteyam acintyā yogināṃ gatiḥ //

3.531ab

tatra sūkṣmādibhāvena grāhyam agrāhyatāṃ vrajet /

3.531cd

rūpādi buddheḥ kiṃ jātaṃ paścād yat prāṅ na vidyate //

3.532ab

sati svadhīgrahe tasmād yaivānantarahetutā /

3.532cd

cetaso grāhyatā saiva tato nārthāntare gatiḥ //

3.533ab

nānaikaśaktyabhāve 'pi bhāvo nānaikakāryakṛt /

3.533cd

prakṛtyaiveti gaditaṃ nānaikasmān na ced bhavet //

III.9.g hetusāmagryāḥ sarvasaṃbhavaḥ 534–536

3.534ab (PV_3.534ab_3.536cd)

na kiṃcid ekam ekasmāt sāmagryāḥ sarvasaṃbhavaḥ /

3.534cd

ekaṃ syād api sāmagryor ity uktaṃ tad anekakṛt //

3.535ab

arthaṃ pūrvaṃ ca vijñānaṃ gṛhṇīyād yadi dhīḥ parā /

3.535cd

pūrvāparārthabhāsitvāc cintādāv ekacetasi //

3.536ab

abhilāpadvayaṃ nityaṃ syād dṛṣṭakramam akramam /

3.536cd

dvirdvir ekaṃ ca bhāseta bhāsanād ātmatadvidoḥ //

III.9.h ātmānubhūtaṃ pratyakṣam 537–539

3.537ab (PV_3.537ab_3.539cd)

viṣayāntarasaṃcāre yady antyaṃ nānubhūyate /

3.537cd

parānubhūtavat sarvānanubhūtiḥ prasajyate //

3.538ab

ātmānubhūtaṃ pratyakṣaṃ nānubhūtaṃ parair yadi /

3.538cd

ātmānubhūtiḥ sā siddhā kuto yenaivam ucyate //

3.539ab

vyaktihetvaprasiddhiḥ syān na vyakter vyaktam icchataḥ /

3.539cd

vyaktyasiddhāv api vyaktaṃ yadi vyaktam idaṃ jagat //

<IV. parārthānumānam>

<IV.1. parārthānumānalakṣaṇam 1–14>

IV.1.a svadṛṣṭagrahaṇaphalam 1–12

4.001ab (PV_4.001ab_4.003cd)

parasya pratipādyatvād adṛṣṭo 'pi svayaṃ paraiḥ /

4.001cd

dṛṣṭaḥ sādhanam ity eke tat kṣepāyātmadṛgvacaḥ //

4.002ab

anumāviṣaye neṣṭaṃ parīkṣitaparigrahāt /

4.002cd

vācaḥ prāmāṇyam asmin hi nānumānaṃ pravartate //

4.003ab

bādhanāyāgamasyokteḥ sādhanasya paraṃ prati /

4.003cd

so 'pramāṇaṃ tadāsiddhaṃ tatsiddham akhilaṃ tataḥ //

4.004ab (PV_4.004ab_4.006cd)

tadāgamavataḥ siddhaṃ yadi kasya ka āgamaḥ /

4.004cd

bādhyamānaḥ pramāṇena sa siddhaḥ katham āgamaḥ //

4.005ab

tadviruddhābhyupagamas tenaiva ca kathaṃ bhavet /

4.005cd

tadanyopagame tasya tyāgāṅgasyāpramāṇatā //

4.006ab

tat kasmāt sādhanaṃ noktaṃ svapratītir yad udbhavā /

4.006cd

yuktyā yayāgamo grāhyo grāhikāsyāpi sā na kim //

4.007ab (PV_4.007ab_4.009cd)

prākṛtasya sataḥ prāg yaiḥ pratipattyakṣasaṃbhavau /

4.007cd

sādhanaiḥ sādhanāny arthaśaktijñāne 'sya tāny alam //

4.008ab

vicchinnānugamā ye ca sāmānyenāpy agocarāḥ /

4.008cd

sādhyasādhanacintāsti na teṣv artheṣu kācana //

4.009ab

puṃsām abhiprāyavaśāt tattvātattvavyavasthitau /

4.009cd

luptau hetutadābhāsau tasya vastv asamāśrayāt //

4.010ab (PV_4.010ab_4.012cd)

sann artho jñānasāpekṣo nāsañ jñānena sādhakaḥ /

4.010cd

sato 'pi vastv asaṃśliṣṭāsaṃgatyā sadṛśī gatiḥ //

4.011ab

liṅgaṃ svabhāvaḥ kāryaṃ vā dṛśyādarśanam eva vā /

4.011cd

saṃbaddhaṃ vastutaḥ siddhaṃ tad asiddhaṃ kim ātmanaḥ //

4.012ab

pareṇāpy anyato gantum ayuktaṃ parakalpitaiḥ /

4.012cd

prasaṅgo dvayasaṃbandhād ekābhāve 'nyahānaye //

IV.1.b arthagrahaṇaphalam 13–14

4.013ab (PV_4.013ab_4.014cd)

tadarthagrahaṇaṃ śabdakalpanāropitātmanām /

4.013cd

aliṅgatvaprasiddhyartham arthād arthaprasiddhitaḥ //

4.014ab

kalpanāgamayoḥ kartur icchāmātrānurodhataḥ /

4.014cd

vastunaś cānyathābhāvāt kalpitā vyabhicāriṇaḥ //

<IV.2. pakṣacintā 15–47>

IV.2.a pakṣahetuvacanam asādhanam 15–22

4.015ab (PV_4.015ab_4.017cd)

arthād arthagateḥ śaktiḥ pakṣahetvabhidhānayoḥ /

4.015cd

nārthe tena tayor nāsti svataḥ sādhanasaṃsthitiḥ //

4.016ab

tat pakṣavacanaṃ vaktur abhiprāyanivedane /

4.016cd

pramāṇaṃ saṃśayotpatteḥ tataḥ sākṣān na sādhanam //

4.017ab

sādhyasyaivābhidhānena pāraṃparyeṇa nāpy alam /

4.017cd

śaktasya sūcakaṃ hetuvaco 'śaktam api svayam //

4.018ab (PV_4.018ab_4.022cd)

hetvarthaviṣayatvena tadaśaktoktir īritā /

4.018cd

śaktis tasyāpi ced dhetuvacanasya pravartanāt //

4.019ab

tatsaṃśayena jijñāsor bhavet prakaraṇāśrayaḥ /

4.019cd

vipakṣopagame 'py etat tulyam ity anavasthitiḥ //

4.020ab

antaraṅgaṃ tu sāmarthyaṃ triṣu rūpeṣu saṃsthitam /

4.020cd

tatra smṛtisamādhānaṃ tadvacasyeva saṃsthitam //

4.021ab

akhyāpite hi viṣaye hetuvṛtter asaṃbhavāt /

4.021cd

viṣayakhyāpanād eva siddhau cet tasya śaktatā //

4.022ab

vyāptipūrve vināpy asmāt kṛtakaḥ śabda īdṛśaḥ /

4.022cd

sarve 'nityā iti prokte 'py arthāt tan nāśadhīr bhavet //

IV.2.b pratijñā na sādhanāvayavaḥ 23–27

4.023ab (PV_4.023ab_4.027cd)

anuktāv api pakṣasya siddher apratibandhataḥ /

4.023cd

triṣv anyatam arūpasyaivānuktir nyūnatoditā //

4.024ab

sādhyoktiṃ vā pratijñāṃ sa vadan doṣair na yujyate /

4.024cd

sādhanādhikṛter eva hetvābhāsāprasaṅgataḥ //

4.025ab

aviśeṣoktir apy ekajātīye saṃśayāvahā /

4.025cd

anyathā sarvasādhyokteḥ pratijñātvaṃ prasajyate //

4.026ab

siddhokteḥ sādhanatvāc cet parasyāpi na duṣyate /

4.026cd

idānīṃ sādhyanirdeśaḥ sādhanāvayavaḥ katham //

4.027ab

sābhāsoktyādyupakṣepaparihāraviḍambanā /

4.027cd

asaṃbaddhā tathā hy eṣa na nyāya iti sūcitam //

IV.2.c pakṣalakṣaṇakaraṇe prayojanam 28–30

4.028ab (PV_4.028ab_4.030cd)

gamyārthatve 'pi sādhyokter asaṃmohāya lakṣaṇam /

4.028cd

tac caturlakṣaṇaṃ rūpanipāteṣu svayaṃ padaiḥ //

4.029ab

asiddhāsādhanārthoktavādyabhyupagamagrahaḥ /

4.029cd

anukto 'pīcchayā vyāptaḥ sādhya ātmārthavan mataḥ //

4.030ab

sarvānyeṣṭanivṛttāv apy āśaṅkāsthānavāraṇam /

4.030cd

vṛttau svayaṃ śruteḥ prāha kṛtā caiṣā tadarthikā //

IV.2.d atmārthatvavivāde doṣaḥ 31–41

4.031ab (PV_4.031ab_4.033cd)

viśeṣas tadvyapekṣātaḥ kathito dharmadharmiṇoḥ /

4.031cd

anuktāv api vāñchāyā bhavet prakaraṇād gatiḥ //

4.032ab

ananvayo 'pi dṛṣṭānte doṣas tasya yathoditaḥ /

4.032cd

ātmā paraś cet so 'siddha iti tatreṣṭaghātakṛt //

4.033ab

sādhanaṃ yad vivāde na nyastaṃ tac cen na sādhyate /

4.033cd

kiṃ sādhyam anyathāniṣṭaṃ bhaved vaiphalyam eva vā //

4.034ab (PV_4.034ab_4.037ab)

sadvitīyaprayogeṣu niranvayaviruddhate /

4.034cd

etena kathite sādhyaṃ sāmānyenātha saṃmatam //

4.035ab

tad evārthāntarābhāvād dehānāptau na sidhyate /

4.035cd

vācyaṃ śūnyaṃ pralapatāṃ tad etaj jāḍyacintitam //

4.036ab

tulyaṃ nāśe 'pi cec chabdaghaṭabhedena kalpane /

4.036cd

na siddhena vināśena tadvataḥ sādhanād dhvaneḥ //

4.037ab

tathārthāntarabhāve syāt tadvān kumbho 'py anityatā /

4.037cd (PV_4.037cd_4.041cd)

viśiṣṭā dhvaninānveti no cen nāyogavāraṇāt //

4.038ab

dvividho hi vyavacchedo viyogāparayogayoḥ /

4.038cd

vyavacchedād ayoge tu nānyenānanvayāgamaḥ //

4.039ab

sāmānyam eva tat sādhyaṃ na ca siddhaprasādhanam /

4.039cd

viśiṣṭaṃ dharmiṇā tac ca na niranvayadoṣavat //

4.040ab

etena dharmidharmābhyāṃ viśiṣṭau dharmadharmiṇau /

4.040cd

pratyākhyātau nirākurvan dharmiṇy evam asādhanāt //

4.041ab

samudāyāpavādo hi na dharmiṇi virudhyate /

4.041cd

sādhyaṃ yatas tathā neṣṭaṃ sādhyo dharmo 'tra kevalaḥ //

IV.2.e svayaṃśabdagrahaṇaphalam 42–47

4.042ab (PV_4.042ab_4.044cd)

ekasya dharmiṇaḥ śāstre nānādharmasthitāv api /

4.042cd

sādhyaḥ syād ātmanaiveṣṭa ity upāttā svayaṃ śrutiḥ //

4.043ab

śāstrābhyupagamād eva sarvādānāt prabādhane /

4.043cd

tatraikasyāpi doṣaḥ syād yadi hetupratijñayoḥ //

4.044ab

śabdanāśe prasādhye syād gandhe bhūguṇatākṣateḥ /

4.044cd

hetur viruddho 'prakṛter no ced anyatra sā samā //

4.045ab (PV_4.045ab_4.047cd)

athātra dharmī prakṛtas tatra śāstrārthabādhanam /

4.045cd

atha vādīṣṭatāṃ brūyād dharmidharmādisādhanaiḥ //

4.046ab

kaiścit prakaraṇair icchā bhavet sā gamyate ca taiḥ /

4.046cd

balāt taveccheyam iti vyaktam īśvaraceṣṭitam //

4.047ab

vadan na kāryaliṅgāṃ tāṃ vyabhicāreṇa bādhyate /

4.047cd

anāntarīyake cārthe bādhite 'nyasya kā kṣatiḥ //

<IV.3. śabdāprāmānyacintā 48–132>

IV.3.a śāstravirodho 'kiñcitkaraḥ 48–71

4.048ab (PV_4.048ab_4.050cd)

uktaṃ ca nāgamāpekṣam anumānaṃ svagocare /

4.048cd

siddhaṃ tena susiddhaṃ tan na tadā śāstram īkṣyate //

4.049ab

vādatyāgas tadā syāc cen na tadānabhyupāyataḥ /

4.049cd

upāyo hy abhyupāye 'yam anaṅgaṃ sa tadāpi san //

4.050ab

tathā viśuddhe viṣayadvaye śāstraparigraham /

4.050cd

cikīrṣoḥ sa hi kālaḥ syāt tadā śāstreṇa bādhanam //

4.051ab (PV_4.051ab_4.053cd)

tadvirodhena cintāyās tat siddhārtheṣv ayogataḥ /

4.051cd

tṛtīyasthānasaṃkrāntau nyāyaḥ śāstraparigrahaḥ //

4.052ab

tatrāpi sādhyadharmasya saṃbaddhasyaiva bādhanam /

4.052cd

parihāryaṃ na cānyeṣām anavasthāprasaṅgataḥ //

4.053ab

keneyaṃ sarvacintāsu śāstraṃ grāhyam iti sthitiḥ /

4.053cd

kṛtedānīm asiddhāntair grāhyo dhūmena nānalaḥ //

4.054ab (PV_4.054ab_4.056cd)

riktasya jantor jātasya guṇadoṣam apaśyataḥ /

4.054cd

vilabdhā bata kenāmī siddhāntaviṣam agrahāḥ //

4.055ab

yadi sādhana ekatra sarvaṃ śāstraṃ nidarśane /

4.055cd

darśayet sādhanaṃ syād ity eṣā lokottarā sthitiḥ //

4.056ab

asaṃbaddhasya dharmasya kim asiddhau na sidhyati /

4.056cd

hetus tatsādhanāyoktaḥ kiṃ duṣṭas tatra sidhyati //

4.057ab (PV_4.057ab_4.059cd)

dharmānanupanīyaiva dṛṣṭānte dharmiṇo 'khilān /

4.057cd

vāgdhūmāder jano 'nveti caitanyadahanādikam //

4.058ab

svabhāvaṃ kāraṇaṃ vārtho 'vyabhicāreṇa sādhayan /

4.058cd

kasyacid vādabādhāyāṃ svabhāvān na nivartate //

4.059ab

prapadyamānaś cānyas taṃ nāntarīyakam īpsitaiḥ /

4.059cd

sādhyārthair hetunā tena katham apratipāditaḥ //

4.060ab (PV_4.060ab_4.062cd)

ukto 'nukto 'pi ced dhetur virodho vādino 'tra kim /

4.060cd

na hi tasyoktidoṣeṇa sa jātaḥ śāstrabādhanaḥ //

4.061ab

bādhakasyābhidhānāc ced doṣo yadi vaden na saḥ /

4.061cd

kiṃ na bādheta so 'kurvan na yuktaṃ kena duṣyati //

4.062ab

anyeṣu hetvābhāseṣu sveṣṭasyaivāprasādhanāt /

4.062cd

duṣyed vyarthābhidhānena nātra tasya prasādhanāt //

4.063ab (PV_4.063ab_4.065cd)

yadi kiṃcit kvacic chāstre na yuktaṃ pratiṣidhyate /

4.063cd

bruvāṇo yuktam apy anyad iti rājakulasthitiḥ //

4.064ab

sarvān arthān samīkṛtya vaktuṃ śakyaṃ na sādhanam /

4.064cd

sarvatra tenotsanne 'yaṃ sādhyasādhanasaṃsthitiḥ //

4.065ab

viruddhayor ekadharmiṇy ayogād astu bādhanam /

4.065cd

viruddhaikāntikenātra tadvad asti virodhitā //

4.066ab (PV_4.066ab_4.068cd)

abādhyabādhakatve 'pi tayoḥ śāstrārthaviplavāt /

4.066cd

asaṃbandhe 'pi bādhā cet syāt sarvaṃ sarvabādhakam //

4.067ab

saṃbandhas tena tatraiva bādhanād asti ced asat /

4.067cd

hetoḥ sarvasya cintyatvāt svasādhye guṇadoṣayoḥ //

4.068ab

nāntarīyakatāsādhye saṃbandhaḥ seha nekṣyate /

4.068cd

kevalaṃ śāstrapīḍeha doṣaḥ sānyakṛte samā //

4.069ab (PV_4.069ab_4.071cd)

śāstrābhyupagamāt sādhyaḥ śāstradṛṣṭo khilo yadi /

4.069cd

pratijñāsiddhadṛṣṭāntahetuvādaḥ prasajyate //

4.070ab

uktayoḥ sādhanatvena no ced īpsitavādataḥ /

4.070cd

nyāyaprāptaṃ na sādhyatvaṃ vacanād vinivartate //

4.071ab

anīpsitam asādhyaṃ ced vādinānyo 'py anīpsitaḥ /

4.071cd

dharmo 'sādhyas tadāsādhyaṃ bādhamānaṃ virodhi kim //

IV.3.b anyathā svayaṃśabdo 'narthakaḥ 72–90

4.072ab (PV_4.072ab_4.074cd)

pakṣalakṣaṇabāhyārthaḥ svayaṃ śabdo 'py anarthakaḥ /

4.072cd

śāstreṣv icchāpravṛttyartho yadi śaṅkā kuto 'nviyam //

4.073ab

so 'niṣiddhaḥ pramāṇena gṛhṇan kena nivāryate /

4.073cd

niṣiddhaś cet pramāṇena vācā kena pravartyate //

4.074ab

pūrvam apy eṣa siddhāntaṃ svecchayaiva gṛhītavān /

4.074cd

kathaṃcid anyaṃ sa punar grahītuṃ labhate na kim //

4.075ab (PV_4.075ab_4.077cd)

dṛṣṭer vipratipattīnām atrākārṣīt svayaṃ śrutim /

4.075cd

iṣṭākṣatim asādhyatvam anavasthāṃ ca darśayan //

4.076ab

samayāhitabhedasya parihāreṇa dharmiṇaḥ /

4.076cd

prasiddhasya gṛhītyarthaṃ jagādānyaḥ svayaṃ śrutim //

4.077ab

vicāraprastuter eva prasiddhaḥ siddha āśrayaḥ /

4.077cd

svecchākalpitabhedeṣu padārtheṣv avivādataḥ //

4.078ab (PV_4.078ab_4.081ab)

asādhyatām atha prāha siddhādeśena dharmiṇaḥ /

4.078cd

svarūpeṇaiva nirdeśya ity anenaiva tad gatam //

4.079ab

siddhasādhanarūpeṇa nirdeśasya hi saṃbhave /

4.079cd

sādhyatvenaiva nirdeśya itīdaṃ phalavad bhavet //

4.080ab

anumānasya sāmānyaviṣayatvaṃ ca varṇitam /

4.080cd

ihaivaṃ na hy anukte 'pi kiṃcit pakṣe virudhyate //

4.081ab

kuryāc ced dharmiṇaṃ sādhyaṃ tataḥ kiṃ tan na śakyate /

4.081cd (PV_4.081cd_4.084ab)

kasmād dhetvanvayābhāvān na ca doṣas tayor ayam //

4.082ab

uttarāvayavāpekṣo na doṣaḥ pakṣa iṣyate /

4.082cd

tathā hetvādidoṣo 'pi pakṣadoṣaḥ prasajyate //

4.083ab

sarvaiḥ pakṣasya bādhātas tasmāt tanmātraliṅginaḥ /

4.083cd

pakṣadoṣā matā nānye pratyakṣādivirodhavat //

4.084ab

hetvādilakṣaṇair bādhyaṃ muktvā pakṣasya lakṣaṇam /

4.084cd (PV_4.084cd_4.090cd)

ucyate parihārārtham avyāptivyatirekayoḥ //

4.085ab

svayaṃ nipātarūpākhyā vyatirekasya bādhikāḥ /

4.085cd

sahānirākṛteneṣṭaśrutir avyāptibādhanī //

4.086ab

sādhyābhyupagamaḥ pakṣalakṣaṇaṃ teṣv apakṣatā /

4.086cd

nirākṛte bādhanataḥ śeṣe 'lakṣaṇavṛttitaḥ //

4.087ab

svayam iṣṭābhidhānena gatārthe 'py avadhāraṇe /

4.087cd

kṛtyāntenābhisaṃbandhād uktaṃ kālāntaracchide //

4.088ab

ihānaṅgamiṣer niṣṭā tenepsitapade punaḥ /

4.088cd

aṅgam eva tathāsiddhahetvādi pratiṣidhyate //

4.089ab

avācakatvāc cāyuktaṃ teneṣṭaṃ svayam ātmanā /

4.089cd

anapekṣyākhilaṃ śāstraṃ tad abhīṣṭasya sādhyatā //

4.090ab

tenānabhīṣṭasaṃsṛṣṭasyeṣṭasyāpi hi bādhane /

4.090cd

yathā sādhyam abādhātaḥ pakṣahetū na duṣyataḥ //

IV.3.c sahānirākṛtagrahaṇaphalam 91

4.091ab (PV_4.091ab_4.091cd)

aniṣiddhaḥ pramāṇābhyāṃ sa copagama iṣyate /

4.091cd

saṃdigdhe hetuvacanād vyasto hetor anāśrayaḥ //

IV.3.d bādhā caturvidhā 92

4.092ab (PV_4.092ab_4.092cd)

anumānasya bhedena sā bādhoktā caturvidhā /

4.092cd

tatrābhyupāyaḥ kāryāṅgaṃ svabhāvāṅgaṃ jagat sthitiḥ //

IV.3.e āgamasvavacanayos tulyabalatā 93–107

4.093ab (PV_4.093ab_4.095cd)

ātmāparodhābhimato bhūtaniścayayuktavāk /

4.093cd

āptaḥ svavacanaṃ śāstraṃ caivam uktaṃ samatvataḥ //

4.094ab

yathātmano 'pramāṇatve vacanaṃ na pravartate /

4.094cd

śāstradṛṣṭe tathā nārthe vicāras tad anāśraye //

4.095ab

tat prastāvāśrayatve hi śāstraṃ bādhakam ity amum /

4.095cd

vaktum arthaṃ svavācāsya sahoktiḥ sāmyadṛṣṭaye //

4.096ab (PV_4.096ab_4.099ab)

udāharaṇam apy atra sadṛśaṃ tena varṇitam /

4.096cd

pramāṇānām abhāve hi śāstravācor ayogataḥ //

4.097ab

svavāgvirodhe vispaṣṭam udāharaṇam āgame /

4.097cd

diṅmātradarśanaṃ tatra pretyadharmo sukhapradaḥ //

4.098ab

śāstriṇo 'py atadālambe viruddhoktau tu vastuni /

4.098cd

na bādhā pratibandhaḥ syāt tulyakakṣyatayā dvayoḥ //

4.099ab

yathā svavāci tac cāsyā tadā svavacanātmakam /

4.099cd (PV_4.099cd_4.102cd)

tayoḥ pramāṇaṃ yasyāsti tat syād anyasya bādhakam //

4.100ab

pratijñām anumānaṃ vā pratijñāpetayuktikā /

4.100cd

tulyakakṣyā yathārthaṃ vā bādheta katham anyathā //

4.101ab

prāmāṇyam āgamānāṃ ca prāg eva vinivāritam /

4.101cd

abhyupāyavicāreṣu tasmād doṣo 'yam iṣyate //

4.102ab

tasmād viṣayabhedasya darśanāya pṛthak kṛtaḥ /

4.102cd

anumānābahirbhūto 'py abhyupāyaḥ prabādhanāt //

4.103ab (PV_4.103ab_4.107cd)

anyathātiprasaṅgaḥ syād vyarthatā vā pṛthak kṛteḥ /

4.103cd

bhedo vāṅmātravacane pratibandhaḥ svavācy api //

4.104ab

tenābhyupagamāc chāstraṃ pramāṇaṃ sarvavastuṣu /

4.104cd

bādhakaṃ yadi necchet sa bādhakaṃ kiṃ punar bhavet //

4.105ab

svavāgvirodho 'bhedaḥ syāt svavākśāstravirodhayoḥ /

4.105cd

puruṣecchā kṛtā cāsya paripūrṇā pramāṇatā //

4.106ab

tasmāt prasiddheṣv artheṣu śāstratyāge 'pi na kṣatiḥ /

4.106cd

parokṣeṣv āgamāniṣṭau na cintaiva pravartate //

4.107ab

virodhodbhāvanaprāyā parīkṣāpy atra tadyathā /

4.107cd

adharmamūlaṃ rāgādi snānaṃ cādharmaśodhanam //

IV.3.f pratītibādhā 108–125

4.108ab (PV_4.108ab_4.110cd)

śāstraṃ yat siddhayā yuktyā svavācā ca na bādhyate /

4.108cd

dṛṣṭe 'dṛṣṭe 'pi tad grāhyam iti cintā pravartate //

4.109ab

artheṣv apratiṣiddhatvāt puruṣecchānurodhinaḥ /

4.109cd

iṣṭaśabdābhidheyatvasyāpto 'trākṣatavāg janaḥ //

4.110ab

uktaḥ prasiddhaśabdena dharmas tad vyavahārajaḥ /

4.110cd

pratyakṣādim iti mānaśrutyāropeṇa sūcitaḥ //

4.111ab (PV_4.111ab_4.114ab)

tadāśrayabhuvām icchāvartitvād aniṣedhinām /

4.111cd

kṛtānām akṛtānāṃ vā yogyaṃ viśvaṃ svabhāvataḥ //

4.112ab

arthamātrānurodhinyā bhāvinyā bhūtayāpi vā /

4.112cd

bādhyate pratirundhānaḥ śabdayogyatayā tayā //

4.113ab

tadyogyatābalād eva vastuto ghaṭito dhvaniḥ /

4.113cd

sarvo 'syām apratīte 'pi tasmiṃs tatsiddhatā tataḥ //

4.114ab

asādhāraṇatā na syāt bādhāhetor ihānyathā /

4.114cd (PV_4.114cd_4.117ab)

tan niṣedho 'numānāt syāc chabdārthe 'nakṣavṛttitaḥ //

4.115ab

asādhāraṇatā tatra hetūnāṃ yatra nānvayi /

4.115cd

sattvam ity abhyudāhāro hetor evaṃ phalo mataḥ //

4.116ab

saṃketasaṃśrayāḥ śabdāḥ sa cecchāmātrasaṃśrayaḥ /

4.116cd

nāsiddhiḥ śabdasiddhānām iti śābdaprasiddhavāk //

4.117ab

anumānaprasādhyeṣu viruddhāvyabhicāriṇaḥ /

4.117cd (PV_4.117cd_4.120cd)

abhāvaṃ darśayaty evaṃ pratīter anumā tv ataḥ //

4.118ab

athavā bruvato lokasyānumābhāva ucyate /

4.118cd

kiṃ tena bhinnaviṣayā pratītir anumānataḥ //

4.119ab

tenānumānād vastūnāṃ sadasattānurodhinaḥ /

4.119cd

bhinnasyātadvaśād vṛttis tad icchājeti sūcitam //

4.120ab

candratāṃ śaśino 'nicchan kāṃ pratītiṃ sa vāñchati /

4.120cd

iti taṃ pratyadṛṣṭāntaṃ tadasādhāraṇaṃ matam //

4.121ab (PV_4.121ab_4.125cd)

nodāharaṇam evedam adhikṛtyedam ucyate /

4.121cd

lakṣaṇatvāt tathāvṛkṣo dhātrīty uktau ca bādhanāt //

4.122ab

atrāpi loke dṛṣṭatvāt karpūrarajatādiṣu /

4.122cd

samayād vartamānasya kāsādhāraṇatābhidhā //

4.123ab

yadi tasya kvacit sidhyet siddhaṃ vastubalena tat /

4.123cd

pratītisiddhopagame 'śaśiny apy anivāraṇāt //

4.124ab

tasya vastuni siddhasya śaśiny apy anivāraṇam /

4.124cd

tadvastvabhāve śaśini vāraṇe 'pi na duṣyati //

4.125ab

tasmād avastuniyatasaṃketadhvanibhāvinām /

4.125cd

yogyāḥ padārthā dharmāṇām icchāyā anirodhanāt //

IV.3.g pratyakṣabādhā 126–132

4.126ab (PV_4.126ab_4.128cd)

tāṃ yogyatāṃ nirundhānaṃ saṃketāpratiṣedhajā /

4.126cd

pratihanti pratītākhyā yogyatā viṣayānumā //

4.127ab

śabdānām arthaniyamaḥ saṃketānuvidhāyinām /

4.127cd

nety anenoktam atraiṣāṃ pratiṣedho virudhyate //

4.128ab

naimittikyāḥ śruter artham arthaṃ vā pāramārthikam /

4.128cd

śabdānāṃ pratirundhāno na bādhyas tena varṇitaḥ //

4.129ab (PV_4.129ab_4.132cd)

tasmād viṣayabhedasya darśanāya pṛthakkṛtā /

4.129cd

anumānābahirbhūtā pratītir api pūrvavat //

4.130ab

siddhayoḥ pṛthagākhyāne darśayaṃś ca prayojanam /

4.130cd

ete sahetuke prāha nānumādhyakṣabādhane //

4.131ab

tatrāpy adhyakṣabādhāyāṃ nānārūpatayā dhvanau /

4.131cd

prasiddhasya śrutau rūpaṃ yad eva pratibhāsate //

4.132ab

advayaṃ śabalābhāsasyādṛṣṭer buddhijanmanaḥ /

4.132cd

tadarthārthoktir asyaiva kṣepe 'dhyakṣeṇa bādhanam //

<IV.4. sāmānyacintā 133–148>

IV.4.a sāmānyaṃ vyāvṛttilakṣaṇam 133–135

4.133ab (PV_4.133ab_4.135cd)

tad eva rūpaṃ tatrārthaḥ śeṣaṃ vyāvṛttilakṣaṇam /

4.133cd

avasturūpaṃ sāmānyam atas tan nākṣagocaraḥ //

4.134ab

tena sāmānyadharmāṇāṃ apratyakṣatvasiddhitaḥ /

4.134cd

pratikṣepe 'py abādheti śrāvaṇoktyā prakāśitam //

4.135ab

sarvathāvācyarūpatvāt siddhyā tasya samāśrayāt /

4.135cd

bādhanāt tadbalenoktaḥ śrāvaṇenākṣagocaraḥ //

IV.4.b svadharmigrahaṇaprayojanam 136–146

4.136ab (PV_4.136ab_4.138cd)

sarvatra vādino dharmo yaḥ svasādhyatayepsitaḥ /

4.136cd

tad dharmavati vādhā syān nānyadharmeṇa dharmiṇi //

4.137ab

anyathāsyoparodhaḥ ko bādhite 'nyatra dharmiṇi /

4.137cd

gatārthe lakṣaṇe nāsmin svadharmivacanaṃ punaḥ //

4.138ab

bādhāyāṃ dharmiṇo 'pi syāt bādhety asya prasiddhaye /

4.138cd

āśrayasya virodhena tadāśritavirodhanāt //

4.139ab (PV_4.139ab_4.141cd)

anyathaivaṃvidho dharmaḥ sādhya ity abhidhānataḥ /

4.139cd

tad bādhām eva manyeta svadharmivacanaṃ tataḥ //

4.140ab

nanv etad apy arthasiddhaṃ satyaṃ kecit tu dharmiṇaḥ /

4.140cd

kevalasyoparodhe 'pi doṣavat tām upāgatāḥ //

4.141ab

yathā parair anutpādyā pūrvarūpan na khādikam /

4.141cd

sakṛc chabdādyahetutvād ity ukte prāha dūṣakaḥ //

4.142ab (PV_4.142ab_4.146cd)

tadvad vastusvabhāvo 'san dharmī vyomādir ity api /

4.142cd

naivam iṣṭasya sādhyasya bādhā kvacana vidyate //

4.143ab

dvayasyāpi hi sādhyatve sādhyadharmoparodhi yat /

4.143cd

bādhanaṃ dharmiṇas tatra bādhety etena varṇitam //

4.144ab

tathaiva dharmiṇo 'py atra sādhyatvāt kevalasya na /

4.144cd

yady evam atra bādhā syān nānyānutpādyaśaktikaḥ //

4.145ab

sakṛc chabdādyahetutvāt sukhādir iti pūrvavat /

4.145cd

virodhitā bhavet atra hetur aikāntiko yadi //

4.146ab

kramakriyānityatayor avirodhād vipakṣataḥ /

4.146cd

vyāvṛtteḥ saṃśayād eṣa śeṣavad bheda iṣyate //

IV.4.c dharmisvarūpanirāsaḥ 147–148

4.147ab (PV_4.147ab_4.148cd)

svayam iṣṭo yato dharmaḥ sādhyas tasmāt tadāśrayaḥ /

4.147cd

bādhyo na kevalo nānyasaṃśrayo veti sūcitam //

4.148ab

svayaṃ śrutyānyadharmāṇāṃ bādhābādheti kathyate /

4.148cd

tathā svadharmiṇānyasya dharmiṇo 'pīti kathyate //

<IV.5. pakṣadoṣāḥ 149–188>

IV.5.a hetunirapekṣaḥ pakṣadoṣaḥ 149–151

4.149ab (PV_4.149ab_4.151cd)

sarvasādhanadoṣeṇa pakṣa evoparudhyate /

4.149cd

tathāpi pakṣadoṣatvaṃ pratijñāmātrasaṃjñinaḥ //

4.150ab

uttarāvayavāpekṣo yo doṣaḥ so 'nubadhyate /

4.150cd

tenety uktam ato 'pakṣadoṣo 'siddhāśrayādikaḥ //

4.151ab

dharmidharmaviśeṣāṇāṃ svarūpasya ca dharmiṇaḥ /

4.151cd

bādhāsādhyāṅgabhūtānām anenaivopadarśitā //

IV.5.b avayavinirāsaḥ 152–163

4.152ab (PV_4.152ab_4.154cd)

tatrodāhṛtidiṅmātram ucyate 'rthasya dṛṣṭaye /

4.152cd

dravyalakṣaṇayukto 'nyaḥ saṃyoge 'rtho 'sti dṛṣṭibhāk //

4.153ab

adṛśyasyāviśiṣṭasya pratijñā niṣprayojanā /

4.153cd

iṣṭo hy avayavī kāryaṃ dṛṣṭyādṛśyeṣv asaṃbhavī //

4.154ab

aviśiṣṭasya cānyasya sādhane siddhasādhanam /

4.154cd

gurutvādhogatī syātāṃ yady asau syāt tulānatiḥ //

4.155ab (PV_4.155ab_4.158ab)

tan nirguṇakriyas tasmāt samavāyi na kāraṇam /

4.155cd

tata eva na dṛśyo 'sāv adṛṣṭeḥ kāryarūpayoḥ //

4.156ab

tadbādhānyaviśeṣasya nāntarīyakabhāvinaḥ /

4.156cd

āsūkṣmād dravyam ālāyās tolyatvād aṃśupātavat //

4.157ab

dravyāntaragurutvasya gatir nety aparo 'bravīt /

4.157cd

tasya krameṇa saṃyukte pāṃśurāśau sakṛd yute //

4.158ab

bhedaḥ syād gaurave tasmāt pṛthak saha ca tolite /

4.158cd (PV_4.158cd_4.163cd)

krameṇa māṣakādīnāṃ saṃkhyāsāmyaṃ na yujyate //

4.159ab

sarṣapād āmahārāśer uttarottaravṛddhimat /

4.159cd

gurutvaṃ kāryam ālāyā yadi naivopalakṣyate //

4.160ab

āsarṣapād gurutvaṃ tad durlakṣitam analpakam /

4.160cd

taulyaṃ tatkāraṇaṃ kāryagauravānupalakṣaṇāt //

4.161ab

nanv adṛṣṭo 'ṃśuvat so 'rtho na ca tatkāryam īkṣyate /

4.161cd

gurutvāgativat sarvatadguṇānupalakṣaṇāt //

4.162ab

māṣakāder anādhikyamanatiḥ sopalakṣaṇam /

4.162cd

yathā svam akṣeṇādṛṣṭe rūpādāv adhikādhike //

4.163ab

abhyupāyaḥ svavāgādibādhāyāḥ saṃbhavena tu /

4.163cd

udāharaṇam apy anyad diśā gamyaṃ yathoktayā //

IV.5.c naiyāyikapakṣalakṣaṇe doṣaḥ 164–171

4.164ab (PV_4.164ab_4.167ab)

trikālaviṣayatvāt tu kṛtyānām atathātmakam /

4.164cd

tathā paraṃ pratinyastaṃ sādhyaṃ neṣṭaṃ tadāpi tat //

4.165ab

pratyāyanādhikāre tu sarvāsiddhāvarodhinī /

4.165cd

tasmāt sādhyaśrutir neṣṭaṃ viśeṣam avalambate //

4.166ab

tenāprasiddhadṛṣṭāntahetūdāharaṇaṃ kṛtam /

4.166cd

anyathā śaśaśṛṅgādau sarvāsiddhe 'pi sādhyatā //

4.167ab

sarvasya cāprasiddhatvāt kathaṃcit tena na kṣamaḥ /

4.167cd (PV_4.167cd_4.171cd)

karmādibhedopakṣepaparihārāvivecane //

4.168ab

prāgasiddhasvabhāvatvāt sādhyāvayava ity asat /

4.168cd

tulyasiddhāntatā te hi yenopagamalakṣaṇāḥ //

4.169ab

samudāyasya sādhyatve 'py anyonyasya viśeṣaṇam /

4.169cd

sādhyaṃ dvayaṃ tadāsiddhaṃ hetudṛṣṭāntalakṣaṇam //

4.170ab

asaṃbhavāt sādhyaśabdo dharmivṛttir yadīṣyate /

4.170cd

śāstreṇālaṃ yathāyogaṃ loka eva pravartatām //

4.171ab

sādhanākhyānasāmarthyāt tadarthe sādhyatā gatā /

4.171cd

hetvādilakṣaṇair vyāpter anāśaṅkyaṃ ca sādhanam //

IV.5.d pratijñālakṣaṇe doṣaḥ 172–175

4.172ab (PV_4.172ab_4.175cd)

pūrvāvadhāraṇe tena pratijñālakṣaṇābhidhā /

4.172cd

vyarthā vyāptiphalā soktiḥ sāmarthyād gamyate tataḥ //

4.173ab

viruddhateṣṭāsaṃbandho 'nupakārasahāsthitī /

4.173cd

evaṃ sarvāṅgadoṣāṇāṃ pratijñādoṣatā bhavet //

4.174ab

pakṣadoṣaḥ parāpekṣo neti ca pratipāditam /

4.174cd

iṣṭāsaṃbhavyasiddhaś ca sa eva syān nirākṛtaḥ //

4.175ab

anityatvasahetutve śabda evaṃ prakīrtayet /

4.175cd

dṛṣṭāntākhyān ato 'nyat kim asty atrārthānudarśanam //

IV.5.e sāmānyacintā 176–188

4.176ab (PV_4.176ab_4.178cd)

viśeṣe bhinnam ākhyāya sāmānyasyānuvartane /

4.176cd

na tadvyāpteḥ phalaṃ vā kiṃ sāmānyenānuvartane //

4.177ab

syān nirākaraṇaṃ śabde sthitenaivety ato 'bravīt /

4.177cd

viruddhaviṣaye 'nyasmin vadann āhānyatāṃ śruteḥ //

4.178ab

sā ca bhedāpratikṣepāt sāmānyānāṃ na vidyate /

4.178cd

vṛkṣo na śiṃśapaiveti yathā prakaraṇe kvacit //

4.179ab (PV_4.179ab_4.181cd)

sarvaśruter ekavṛttir niṣedhaḥ syān na tāvatā /

4.179cd

so 'sarvaḥ sarvabhedānām atattve tadasaṃbhavāt //

4.180ab

jñāpyajñāpakayor bhedād dharmiṇo hetubhāvinaḥ /

4.180cd

asiddher jñāpakatvasya dharmyasiddhaḥ svasādhane //

4.181ab

dharmadharmivivekasya sarvabhāveṣv asiddhitaḥ /

4.181cd

sarvatra doṣas tulyaś cen na saṃvṛtyā viśeṣataḥ //

4.182ab (PV_4.182ab_4.185ab)

paramārthavicāreṣu tathābhūtāprasiddhitaḥ /

4.182cd

tattvānyatvaṃ padārtheṣu sāṃvṛteṣu niṣidhyate //

4.183ab

anumānānumeyārthavyavahārasthitis tv iyam /

4.183cd

bhedaṃ pratyayasaṃsiddham avalambya ca kalpyate //

4.184ab

yathā svaṃ bhedaniṣṭheṣu pratyayeṣu vivekinaḥ /

4.184cd

dharmī dharmāś ca bhāsante vyavahāras tadāśrayaḥ //

4.185ab

vyavahāropanīto 'tra sa evāśliṣṭabhedadhīḥ /

4.185cd (PV_4.185cd_4.188cd)

sādhyaḥ sādhanatāṃ nītas tenāsiddhaḥ prakāśitaḥ //

4.186ab

bhedasāmānyayor dharmabhedād aṅgāṅgitā tataḥ /

4.186cd

yathānityaḥ prayatnotthaḥ prayatnotthatayā dhvaniḥ //

4.187ab

pakṣāṅgatve 'py abādhatvān nāsiddhir bhinnadharmiṇi /

4.187cd

yathāśvo na viṣāṇitvād eṣa piṇḍo viṣāṇavān //

4.188ab

sādhyakālāṅgatā vā na nivṛtter upalakṣya tat /

4.188cd

viśeṣo 'pi pratijñārtho dharmabhedān na yujyate //

<IV.6. hetucintā 189–259>

IV.6.a hetulakṣaṇam 189–194

4.189ab (PV_4.189ab_4.194cd)

pakṣadharmaprabhedena sukhagrahaṇasiddhaye /

4.189cd

hetuprakaraṇārthasya sūtrasaṃkṣepa ucyate //

4.190ab

ayogaṃ yogam aparair atyantāyogam eva ca /

4.190cd

vyavacchinatti dharmasya nipāto vyatirecakaḥ //

4.191ab

viśeṣaṇaviśeṣyābhyāṃ kriyayā ca sahoditaḥ /

4.191cd

vivakṣāto prayoge 'pi tasyārtho 'yaṃ pratīyate //

4.192ab

vyavacchedaphalaṃ vākyaṃ yataś caitro dhanurdharaḥ /

4.192cd

pārtho dhanurdharo nīlaṃ sarojam iti vā yathā //

4.193ab

pratiyogivyavacchedas tatrāpy artheṣu gamyate /

4.193cd

tathā prasiddheḥ sāmarthyād vivakṣānugamād dhvaneḥ //

4.194ab

tad ayogavyavacchedād dharmidharmaviśeṣaṇam /

4.194cd

tadviśiṣṭatayā dharmo na niranvayadoṣabhāk //

IV.6.b hetubhedāḥ 195–198

4.195ab (PV_4.195ab_4.198cd)

svabhāvakāryasiddhyarthaṃ dvau dvau hetuviparyayau /

4.195cd

vivādād bhedasāmānye śeṣo vyāvṛttisādhanaḥ //

4.196ab

na hi svabhāvād anyena vyāptir gamyasya kāraṇe /

4.196cd

saṃbhavād vyabhicārasya dvidhā vṛttiphalaṃ tataḥ //

4.197ab

prayatnānantaraṃ jñānaṃ prāk sato niyamena na /

4.197cd

tasyāvṛttyakṣaśabdeṣu sarvathānupayogataḥ //

4.198ab

kadācin nirapekṣasya kāryākṛtivirodhataḥ /

4.198cd

kādācitkaphalaṃ siddhaṃ talliṅgaṃ jñānam īdṛśam //

IV.6.c kāryasvabhāvahetvor nirdeśasya phalam 199–204

4.199ab (PV_4.199ab_4.201cd)

etenaiva prasiddho 'pi svabhāvasya pṛthak kṛtiḥ /

4.199cd

kāryeṇa saha nirdeśe mā jñāsīt sarvam īdṛśam //

4.200ab

vyutpattyarthī ca hetūktir uktārthānumitau kṛtā /

4.200cd

prabhedamātram ākhyātaṃ lakṣaṇaṃ tu na bhidyate //

4.201ab

tenātra kāryaliṅgena svabhāvo 'py ekadeśabhāk /

4.201cd

sadṛśodāhṛtiś cātaḥ prayatnād vyaktijanmanaḥ //

4.202ab (PV_4.202ab_4.204cd)

yannāntarīyikā sattā yo vātmā svo 'vibhāgavān /

4.202cd

sa tenāvyabhicārī syād ity arthaṃ tat prabhedanam //

4.203ab

saṃyogyādiṣu yeṣv asti pratibandho na tādṛśam /

4.203cd

na te hetava ity uktaṃ vyabhicārasya saṃbhavāt //

4.204ab

sati vā pratibandhes tu sa eva gatisādhanaḥ /

4.204cd

niyamo hy avinābhāvo 'nityaś ca na sādhanam //

IV.6.d vivādād bhedasāmānya ity asya vyākhyānam 205–207

4.205ab (PV_4.205ab_4.207cd)

aikāntikatvaṃ vyāvṛtter avinābhāva ucyate /

4.205cd

tac ca nāpratibaddheṣu tata evānvayasthitiḥ //

4.206ab

svātmatve hetubhāve vā siddhe hi vyatirekitā /

4.206cd

sidhyaty ato viśeṣe na vyatireko na cānvayaḥ //

4.207ab

adṛṣṭimātram ādāya kevalaṃ vyatirekitā /

4.207cd

uktānaikāntikas tasmād anyathā gamako bhavet //

IV.6.e sādhyābhāvasya sādhanābhāvena na vyāptatā 208–247

4.208ab (PV_4.208ab_4.211ab)

prāṇādyabhāvo nairātmyavyāptīti vinivartane /

4.208cd

ātmano vinivarteta prāṇādir yadi tac ca na //

4.209ab

anyasya vinivṛttyānyavinivṛtter ayogataḥ /

4.209cd

tadātmā tatprasūtaś cen naitad ātmopalambhane //

4.210ab

tasyopalabdhāv agatāv agatau ca prasidhyati /

4.210cd

te cātyantaparokṣasya dṛṣṭyadṛṣṭī na sidhyataḥ //

4.211ab

anyatrādṛṣṭarūpasya ghaṭādau neti vā kutaḥ /

4.211cd (PV_4.211cd_4.214ab)

ajñātavyatirekasya vyāvṛtter vyāpitā kutaḥ //

4.212ab

prāṇādeś ca kvacid dṛṣṭyā sattvāsattvaṃ pratīyate /

4.212cd

tathātmā yadi dṛśyeta sattvāsattvaṃ pratīyate //

4.213ab

yasya hetor abhāvena ghaṭe prāṇo na dṛśyate /

4.213cd

dehe 'pi yady asau na syād yukto dehena saṃbhavaḥ //

4.214ab

bhinne 'pi kiṃcit sādharmyād yadi tattvaṃ pratīyate /

4.214cd (PV_4.214cd_4.217ab)

prameyatvād ghaṭādīnāṃ sātmatvaṃ kiṃ na mīyate //

4.215ab

aniṣṭaṃ cet pramāṇaṃ hi sarveṣṭīnāṃ nibandhanam /

4.215cd

bhāvābhāvavyavasthāṃ kaḥ kartuṃ tena vinā prabhuḥ //

4.216ab

smṛtīcchāyatnajaḥ prāṇanimeṣādis tadudbhavaḥ /

4.216cd

viṣayendriyacittibhyas tāḥ svajātisamudbhavāḥ //

4.217ab

anyonyapratyayāpekṣā anvayavyatirekabhāk /

4.217cd (PV_4.217cd_4.220ab)

etāv atyātmabhāvo 'yam anavasthāny akalpane //

4.218ab

śrāvaṇatvena tattulyaṃ prāṇādivyabhicārataḥ /

4.218cd

na tasya vyabhicāritvād vyatireke 'pi cet katham //

4.219ab

nāsādhyād eva viśleṣas tasya nanv evam ucyate /

4.219cd

sādhye 'nuvṛttyabhāvo 'rthāt tasyānyatrāpy asau samaḥ //

4.220ab

asādhyād eva viccheda iti sādhye 'stitocyate /

4.220cd (PV_4.220cd_4.223cd)

arthāpattyāta evoktam ekena dvayadarśanam //

4.221ab

īdṛgavyabhicāro 'to 'nanvayeṣu na sidhyati /

4.221cd

pratiṣedhaniṣedhaś ca vidhānāt kīdṛśo 'paraḥ //

4.222ab

nivṛttir nāsataḥ sādhyād asādhyeṣv eva no tataḥ /

4.222cd

neti saiva nivṛttiḥ kiṃ nivṛtter asato matā //

4.223ab

nivṛttyabhāvas tu vidhir vastubhāvo 'sato 'pi san /

4.223cd

vastvabhāvas tu nāstīti paśya bāndhyavijṛmbhitam //

4.224ab (PV_4.224ab_4.226cd)

nivṛttir yadi tasmin na hetor vṛttiḥ kim iṣyate /

4.224cd

sāpi na pratiṣedho 'yaṃ nivṛttiḥ kiṃ niṣidhyate //

4.225ab

vidhānaṃ pratiṣedhaṃ ca muktvā śābdo 'sti nāparaḥ /

4.225cd

vyavahāraḥ sa cāsatsu neti prāptātra mūkatā //

4.226ab

satāṃ ca na niṣedho 'sti so 'satsu ca na vidyate /

4.226cd

jagaty anena nyāyena nañarthaḥ pralayaṃgataḥ //

4.227ab (PV_4.227ab_4.229cd)

deśakālaniṣedhaś ced yathāsti sa niṣidhyate /

4.227cd

na tathā na yathā so 'sti tathāpi na niṣidhyate //

4.228ab

tasmād āśritya śabdārthaṃ bhāvābhāvasamāśrayam /

4.228cd

abāhyāśrayam atreṣṭaṃ sarvaṃ vidhiniṣedhanam //

4.229ab

tābhyāṃ sa dharmī saṃbaddhaḥ khyātyabhāve 'pi tādṛśaḥ /

4.229cd

śabdapravṛtter astīti so 'pīṣṭo vyavahārabhāk //

4.230ab (PV_4.230ab_4.233ab)

anyathā syāt padārthānāṃ vidhānapratiṣedhane /

4.230cd

ekadharmasya sarvātmavidhānapratiṣedhanam //

4.231ab

anānātmātmatayā bhede nānāvidhiniṣedhavat /

4.231cd

ekadharmiṇy asaṃhāro vidhānapratiṣedhayoḥ //

4.232ab

ekaṃ dharmiṇam uddiśya nānādharmasamāśrayam /

4.232cd

vidhāv ekasya tadbhājām ivānyeṣām upekṣakam //

4.233ab

niṣedhe tad viviktaṃ ca tad anyeṣām apekṣakam /

4.233cd (PV_4.233cd_4.236ab)

vyavahāram asatyārthaṃ prakalpayati dhīr yathā //

4.234ab

taṃ tathaivāvikalpyārthabhedāśrayam upāgatāḥ /

4.234cd

anādivāsanodbhūtaṃ bādhante 'rthaṃ na laukikam //

4.235ab

tatphalo 'tatphalaś cārtho bhinna ekas tatas tataḥ /

4.235cd

tais tair upaplavair nītasaṃcayāpacayair iva //

4.236ab

atadvān api saṃbandhāt kutaścid upanīyate /

4.236cd (PV_4.236cd_4.239ab)

dṛṣṭiṃ bhedāśrayais te 'pi tasmād ajñātaviplavāḥ //

4.237ab

sattāsādhanavṛtteś ca saṃdigdhaḥ syād asan na saḥ /

4.237cd

asattvaṃ cābhyupagamād apramāṇān na yujyate //

4.238ab

asato 'vyatireke 'pi sapakṣād vinivartanam /

4.238cd

saṃdigdhaṃ tasya saṃdehād vipakṣād vinivartanam //

4.239ab

ekatra niyame siddhe sidhyaty anyanivartanam /

4.239cd (PV_4.239cd_4.242ab)

dvairāśye saty adṛṣṭe 'pi syād adṛṣṭeṣu saṃśayaḥ //

4.240ab

avyaktivyāpino 'py arthāḥ santi tajjātibhāvinaḥ /

4.240cd

kvacin na niyamo dṛṣṭyā pārthivā lohalekhyavat //

4.241ab

bhāve virodhasyādṛṣṭau kaḥ saṃdehaṃ nivartayet /

4.241cd

kvacid viniyamāt ko 'nyas tatkāryātmatayā sa ca //

4.242ab

nairātmyād api tenāsya saṃdigdhaṃ vinivartanam /

4.242cd (PV_4.242cd_4.247cd)

astu nāma tathāpy ātmā nānairātmyāt prasidhyati //

4.243ab

yenāsau vyatirekasya nābhāvaṃ bhāvam icchati /

4.243cd

yathā nāvyatireke 'pi prāṇādir na sapakṣataḥ //

4.244ab

sapakṣāvyatirekī ced dhetur hetur ato 'nvayī /

4.244cd

nānvayavyatirekī ced anairātmyaṃ na sātmakam //

4.245ab

yan nāntarīyakaḥ svātmā yasya siddhaḥ pravṛttiṣu /

4.245cd

nivartakaḥ sa evātaḥ pravṛttau ca pravartakaḥ //

4.246ab

nāntarīyakatā sā ca sādhanaṃ samapekṣate /

4.246cd

kārye dṛṣṭir adṛṣṭiś ca kāryakāraṇatā hi te //

4.247ab

arthāntarasya tadbhāve 'bhāvo niyamato 'gatiḥ /

4.247cd

abhāvāsaṃbhavāt teṣām abhāve nityabhāvinaḥ //

IV.6.f sāmagrīśaktibhedād viśvarūpatā 248–259

4.248ab (PV_4.248ab_4.250cd)

kāryasvabhāvabhedānāṃ kāraṇebhyaḥ samudbhavāt /

4.248cd

tair vinā bhavato 'nyasmāt tajjaṃ rūpaṃ kathaṃ bhavet //

4.249ab

sāmagrīśaktibhedād dhi vastūnāṃ viśvarūpatā /

4.249cd

sā cen na bhedikā prāptam ekarūpam idaṃ jagat //

4.250ab

bhedakābhedakatve syād vyāhatā bhinnarūpatā /

4.250cd

ekasya nānārūpatve dve rūpe pāvaketarau //

4.251ab (PV_4.251ab_4.253cd)

tat tasyājananaṃ rūpam anyasya yadi saiva sā /

4.251cd

na tasyājananaṃ rūpaṃ tat tasyāḥ saṃbhavet katham //

4.252ab

tataḥ svabhāvau niyatāv anyonyaṃ hetukāryayoḥ /

4.252cd

tasmāt svadṛṣṭāv iva tad dṛṣṭe kārye 'pi gamyate //

4.253ab

ekaṃ katham anekasmāt kledavad dugdhavāriṇaḥ /

4.253cd

dravaśakter yataḥ kledaḥ sā tv ekaiva dvayor api //

4.254ab (PV_4.254ab_4.259cd)

bhinnābhinnaḥ kim asyātmā bhinno 'tha dravatā katham /

4.254cd

abhinnety ucyate buddhes tadrūpāyā abhedataḥ //

4.255ab

tadvad bhede 'pi dahano dahanapratyayāśrayaḥ /

4.255cd

yenāṃśenādadhad dhūmaṃ tenāṃśena tathā gatiḥ //

4.256ab

dahanapratyayāṅgād evānyāpekṣāt samudbhavāt /

4.256cd

dhūmo 'tadvyabhicārīti siddhaṃ kāryaṃ tathā param //

4.257ab

dhūmendhanavikārāṅgatāpade dahanasthiteḥ /

4.257cd

anagniś ced adhūmo 'sau sadhūmaś cet sapāvakaḥ //

4.258ab

nāntarīyakatā jñeyā yathā svaṃ hetvapekṣayā /

4.258cd

svabhāvasya yathoktaṃ prāk vināśakṛtakatvayoḥ //

4.259ab

ahetutvagatinyāyaḥ sarvo 'yaṃ vyatirekiṇaḥ /

4.259cd

abhyūhyaḥ śrāvaṇatvokteḥ kṛtāyāḥ sāmyadṛṣṭaye //

IV.7. anupalabdhicintā 260–279

4.260ab (PV_4.260ab_4.262cd)

hetusvabhāvavyāvṛttyaivārthavyāvṛttivarṇanāt /

4.260cd

siddhodāharaṇety uktānupalabdhiḥ pṛthag na tu //

4.261ab

tatrāpy adṛśyāt puruṣāt prāṇāder anivartanāt /

4.261cd

saṃdehahetutākhyātyā dṛśyārthe seti sūcitam //

4.262ab

anaṅgīkṛtavastvaṃśo niṣedhaḥ sādhyate nayā /

4.262cd

vastuny api tu pūrvābhyāṃ paryudāso vidhānataḥ //

IV.7.a anupalabdheḥ pṛthagagrahaṇe kāranam 263

4.263ab (PV_4.263ab_4.263cd)

tatropalabhyeṣv astitvam upalabdher na cāparam /

4.263cd

ity ajñajñāpanāyaikānupākhyodāhṛtir matā //

<IV.7.b anupalabdher abhāvasiddhau liṅgaliṅgigrahaṇaprayojanam 264>

IV.7.c svabhāvānupalabdhyā viṣayiṇaḥ pratiṣedhaḥ 264–270

4.264ab (PV_4.264ab_4.266cd)

viṣayāsattvatas tatra viṣayi pratiṣidhyate /

4.264cd

jñānābhidhānasaṃdehaṃ yathādāhād apāvakaḥ //

4.265ab

tathānyā nopalabhyeṣu nāstitānupalambhanāt /

4.265cd

tajjñānaśabdāḥ sādhyante tadbhāvāt tannibandhanāḥ //

4.266ab

siddho hi vyavahāro 'yaṃ dṛśyādṛṣṭāv asann iti /

4.266cd

tasyāḥ siddhāv asaṃdigdhau tatkāryatve 'pi dhīdhvanī //

4.267ab (PV_4.267ab_4.270cd)

vidyamāne hi viṣaye mohād atrānanubruvan /

4.267cd

kevalaṃ siddhasādharmyāt smāryate samayaṃ paraḥ //

4.268ab

kāryakāraṇatā yadvat sādhyate dṛṣṭyadṛṣṭitaḥ /

4.268cd

kāryādiśabdā hi tayor vyavahārāya kalpitāḥ //

4.269ab

kāraṇāt kāryasaṃsiddhiḥ svabhāvāntargamād iyam /

4.269cd

hetuprabhedākhyānena darśitodāhṛtiḥ pṛthak //

4.270ab

ekopalambhānubhavād idaṃ nopalabhe iti /

4.270cd

buddher upalabhe veti kalpikāyāḥ samudbhavaḥ //

IV.7.d viśiṣṭavedanād arthānāṃ viśeṣāvagamaḥ 271–275

4.271ab (PV_4.271ab_4.275cd)

viśeṣo gamyate 'rthānāṃ viśiṣṭād eva vedanāt /

4.271cd

tathābhūtātmasaṃvittir bhedadhīhetur asya ca //

4.272ab

tasmāt svato dhiyor bhedasiddhis tābhyāṃ tadarthayoḥ /

4.272cd

anyathā hy anavasthānād bhedaḥ sidhyen na kasyacit //

4.273ab

viśiṣṭarūpānubhavān nāto 'nyānyanirākriyā /

4.273cd

tadviśiṣṭopalambho 'taḥ tasyāpy anupalambhanam //

4.274ab

tasmād anupalambho 'yaṃ svayaṃ pratyakṣato gataḥ /

4.274cd

svamātravṛtter gamakas tadabhāvavyavasthiteḥ //

4.275ab

anyathārthasya nāstitvaṃ gamyate 'nupalambhataḥ /

4.275cd

upalambhasya nāstitvam anyenety anavasthitiḥ //

IV.7.e dṛśyānupalabdhiḥ sadvyavahārabādhikā 276–279

4.276ab (PV_4.276ab_4.279cd)

adṛśye niścayāyogāt sthitir anyatra vāryate /

4.276cd

yathāliṅgo 'nyasattveṣu vikalpādir na sidhyati //

4.277ab

aniścayaphalā hy eṣā nālaṃ vyāvṛttisādhane /

4.277cd

ādyādhikriyate hetor niścayenaiva sādhane //

4.278ab

tasyāḥ svayaṃ prayogeṣu svarūpaṃ vā prayujyate /

4.278cd

arthabādhanarūpaṃ vā bhāve bhāvād abhāvataḥ //

4.279ab

anyonyabhedasiddher vā dhruvabhāvavināśavat /

4.279cd

pramāṇāntarabādhād vā sāpekṣadhruvabhāvavat //

<IV.8. bhāvasvabhāvacintā 280>

<IV.8.a hetvantarasāpekṣo na dhruvabhāvaḥ 280>

IV.8.b na bhāvanaśvarasvabhāvaniyato bhāvaḥ 280–282

4.280ab (PV_4.280ab_4.282cd)

hetvantarasamūhasya saṃnidhau niyamaḥ kutaḥ /

4.280cd

bhāvahetubhavatve kiṃ pāraṃparyapariśramaiḥ //

4.281ab

nāśanaṃ janayitvānyaṃ sa hetus tasya nāśanaḥ /

4.281cd

tam eva naśvaraṃ bhāvaṃ janayed yadi kiṃ bhavet //

4.282ab

ātmopakārakaḥ kaḥ syāt tasya siddhātmanaḥ sataḥ /

4.282cd

nātmopakārakaḥ kaḥ syāt tena yaḥ samapekṣyate //

IV.8.c anapekṣya eva bhāvo naśvaratve 283–286

4.283ab (PV_4.283ab_4.285cd)

anapekṣaś ca kiṃbhāvo 'tathābhūtaḥ kadācana /

4.283cd

yathā na kṣepabhāg iṣṭaḥ sa evodbhūtanāśakaḥ //

4.284ab

kṣaṇam apy anapekṣatve bhāvo bhāvasya neti cet /

4.284cd

bhāvo hi sa tathābhūto 'bhāve bhāvas tathā katham //

4.285ab

ye 'parāpekṣatadbhāvās tadbhāvaniyatā hi te /

4.285cd

asaṃbhavād vibandhe ca sāmagrī kāryakarmaṇi //

5

5.001ab (PV_5.001ab_5.001cd)

anadhyavasitāvagāhanam analpadhīśaktināpy adṛṣṭaparamārthasāram adhikābhiyogair api /

5.001cd

mataṃ mama jagaty alabdhasadṛśapratigrāhakaṃ prayāsyati payonidheḥ paya iva svadehe jarām //