Īśvarakṛṣṇa’s Sāṃkhyakārikā

SK

1 (SK_1_3)

duḥkhatrayā'bhighātāj jijñāsā tadapaghātake hetau / dṛṣṭe sāpā'rthā cen n' aikā'ntā'tyantato 'bhāvāt //

2

dṛṣṭavad ānuśravikaḥ sa hy aviśuddhi kṣayā'tiśayayuktaḥ / tadviparītaḥ śreyān vyaktā'vyaktajñavijñānāt //

3

mūlaprakṛtir avikṛtir mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta / ṣoḍaśakas tu vikāro na prakṛtir na vikṛtiḥ puruṣaḥ //

4 (SK_4_6)

dṛṣṭam anumānam āptavacanaṃ ca sarvapramāṇasiddhatvāt / trividhaṃ pramāṇam iṣṭaṃ prameyasiddhiḥ pramāṇād dhi //

5

prativiṣayā'dhyavasāyo dṛṣṭaṃ trividham anumānam ākhyātam / tal liṅgaliṅgipūrvakam āptaśrutir āptavacanaṃ tu //

6

sāmānyatas tu dṛṣṭād atī'ndriyāṇām pratītir anumānāt / tasmād api cā 'siddham paro'kṣam āptāgamāt siddham //

7 (SK_7_9)

atidūrāt sāmīpyād indriyaghātān mano'navasthānāt / saukṣmyād vyavadhānād abhibhavāt samānā'bhihārāc ca //

8

saukṣmyāt tadanupalabdhir nā 'bhāvāt kāryatas tadupalabdhiḥ / mahadādi tac ca kāryam prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ ca //

9

asadakaraṇād upādānagrahaṇāt sarvasambhavā'bhāvāt / śaktasya śakyakaraṇāt kāraṇabhāvāc ca satkāryam //

10 (SK_10_12)

hetumad anityam avyāpi sakriyam anekam āśritaṃ liṅgam / sā'vayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītam avyaktam //

11

triguṇam aviveki viṣayaḥ sāmānyam acetanaṃ prasavadharmi / vyaktaṃ tathā pradhānaṃ tadviparītas tathā ca pumān //

12

prītyaprītiviṣādātmakāḥ prakāśapravṛttiniyamā'rthāḥ / anyo'nyā'bhibhavāśraya jananamithunavṛttayaś ca guṇāḥ //

13 (SK_13_15)

sattvaṃ laghu prakāśakam iṣṭam upaṣṭambhakaṃ calaṃ ca rajaḥ / guru varaṇakam eva tamaḥ pradīpavac cā 'rthato vṛttiḥ //

14

avivekyādi hi siddhaṃ traiguṇyāt tadviparyayā'bhāvāt / kāraṇaguṇātmakatvāt kāryasyā 'vyaktam api siddham //

15

bhedānāṃ parimāṇāt samanvayāc chaktitaḥ pravṛtteś ca / kāraṇakāryavibhāgād avibhāgād vaiśvarūpasya //

16 (SK_16_18)

kāraṇam asty avyaktaṃ pravartate triguṇataḥ samudayāc ca / pariṇāmataḥ salilavat pratipratiguṇāśrayaviśeṣāt //

17

saṃghātaparā'rthatvāt triguṇādiviparyayād adhiṣṭhānāt / puruṣo 'sti bhoktṛbhāvāt kaivalyā'rthaṃ pravṛtteś ca //

18

jananamaraṇakaraṇānāṃ pratiniyamād ayugapat pravṛtteś ca / puruṣabahutvaṃ siddhaṃ traiguṇyaviparyayāc c' aiva //

19 (SK_19_21)

tasmāc ca viparyāsāt siddhaṃ sākṣitvam asya puruṣasya / kaivalyam mādhyasthyaṃ draṣṭṛtvam akartṛbhāvaś ca //

20

tasmāt tatsaṃyogād acetanaṃ cetanāvad iva liṅgaṃ / guṇakartṛtve ca tathā karteva bhavaty udāsīnaḥ //

21

puruṣasya darśanā'rthaṃ kaivalyā'rthaṃ tathā pradhānasya / paṅgvandhavad ubhayor api saṃyogas tatkṛtaḥ sargaḥ //

22 (SK_22_24)

prakṛter mahāṃs, tato 'haṃ kāras, tasmād gaṇaś ca ṣoḍaśakaḥ / tasmād api ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni //

23

adhyavasāyo buddhir dharmo jñānaṃ virāga aiśvaryam / sāttvikam etadrūpaṃ tāmasam asmād viparyastam //

24

abhimāno 'haṃkāras tasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ / ekādaśakaś ca gaṇas tanmātraḥ pañcakaś c' aiva //

25 (SK_25_27)

sāttvika ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtād ahaṃkārāt / bhūtādes tanmātraḥ sa tāmasas taijasād ubhayaṃ //

26

buddhī'ndriyāṇi cakṣuḥ śrotraghrāṇarasanatvagākhyāni / vākpāṇipādapāyū 'pasthān karm'endriyāny āhuḥ //

27

ubhayātmakam atra manaḥ saṃkalpakam indriyaṃ ca sādharmyāt / guṇapariṇāmaviśeṣān nānātvam bāhyabhedāc ca //

28 (SK_28_30)

śabdādiṣu pañcānām ālocanamātram iṣyate vṛttiḥ / vacanādānaviharaṇotsargānandāś ca pañcānām //

29

svālakṣaṇyaṃ vṛttis trayasya saiṣā bhavaty asāmānyā / sāmānyakaraṇavṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca //

30

yugapac catuṣṭayasya tu vṛttiḥ kramaśaś ca tasya nirdiṣṭā / dṛṣṭe tathāpy adṛṣṭe trayasya tatpūrvikā vṛttiḥ //

31 (SK_31_33)

svāṃ svām pratipadyante parasparākūtahetukāṃ vṛttim / puruṣā'rtha eva hetur na kena cit kāryate karaṇam //

32

karaṇaṃ trayodaśavidhaṃ tad āharaṇadhāraṇaprakāśakaram / kāryaṃ ca tasya daśadhāhāryaṃ, dhāryam prakāśyaṃ ca //

33

antaḥkaraṇaṃ trividhaṃ daśadhā bāhyaṃ trayasya viṣayākhyam / sāmpratakālam bāhyaṃ trikālam ābhyantaraṃ karaṇam //

34 (SK_34_36)

buddhī'ndriyāṇi teṣām pañca viśeṣā'viśeṣaviṣayāṇi / vāg bhavati śabdaviṣayā śeṣāṇi tu pañcaviṣayāṇi //

35

sā'ntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṃ viṣayam avagāhate yasmāt / tasmāt trividhaṃ karaṇaṃ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi //

36

ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ / kṛtsnam puruṣasyā 'rtham prakāśya buddhau prayacchanti //

37 (SK_37_39)

sarvam pratyupabhogaṃ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ / saiva ca viśinaṣṭi punaḥ pradhānapuruṣā'ntaraṃ sūkṣmam //

38

tanmātrāṇy aviśeṣās tebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ / ete smṛtā viśeṣāḥ śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca //

39

sūkṣmā mātāpitṛjāḥ saha prabhūtais tridhā viśeṣāḥ syuḥ / sūkṣmās teṣāṃ niyatā mātāpitṛjā nivartante //

40 (SK_40_42)

pūrvotpannam asaktaṃ niyatam mahadādi sūkṣmaparyantam / saṃsarati nirupabhogam bhāvair adhivāsitaṃ liṅgam //

41

citraṃ yathāśrayam ṛte sthāṇvādibhyo vinā yathā chāyā / tadvad vināviśeṣair na tiṣṭhati nirāśrayaṃ liṅgam //

42

puruṣā'rthahetukam idaṃ nimittanaimittikaprasaṅgena / prakṛter vibhutvayogān naṭavad vyavatiṣṭhate liṅgam //

43 (SK_43_45)

sāṃsiddhikāś ca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāś ca dharmādyāḥ / dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ kāryāśrayiṇaś ca kalalādyāḥ //

44

dharmeṇa gamanam ūrdhvaṃ gamanam adhastād bhavaty adharmeṇa / jñānena cā 'pavargo viparyayād iṣyate bandhaḥ //

45

vairāgyāt prakṛtilayaḥ saṃsāro bhavati rājasād rāgāt / aiśvaryād avighāto viparyayāt tadviparyāsaḥ //

46 (SK_46_48)

eṣa pratyayasargo viparyayā'śaktituṣṭisiddhyākhyaḥ / guṇavaiṣamyavimardāt tasya ca bhedās tu pañcāśat //

47

pañca viparyayabhedā bhavanty aśakteś ca karaṇavaikalyāt / aṣṭāviṃśatibhedās tuṣṭir navadhāṣṭadhā siddhiḥ //

48

bhedas tamaso 'ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahāmohaḥ / tāmisro 'ṣṭādaśadhā tathā bhavaty andhatāmisraḥ //

49 (SK_49_51)

ekādaśendriyavadhāḥ saha buddhivadhair aśaktir uddiṣṭā / saptadaśa vadhā buddher viparyayāt tuṣṭisiddhīnām //

50

ādhyātmikāś catasraḥ prakṛtyupādānakālabhāgyākhyāḥ / bāhyā viṣayoparamāc ca pañca nava tuṣṭayo 'bhimatāḥ //

51

ūhaḥ śabdo 'dhyayanaṃ duḥkhavighātās trayaḥ suhṛtprāptiḥ / dānaṃ ca siddhayo 'ṣṭau siddheḥ pūrvo 'ṅkuśas trividhaḥ //

52 (SK_52_54)

na vinā bhāvair liṅgaṃ na vinā liṅgena bhāvanirvṛttiḥ / liṅgākhyo bhāvākhyas tasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ //

53

aṣṭavikalpo daivas tairyagyonaś ca pañcadhā bhavati / mānuṣyaś c' aikavidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ //

54

ūrdhvaṃ sattvaviśālas tamoviśālaś ca mūlataḥ sargaḥ / madhye rajoviśālo brahmādi stambaparyantaḥ //

55 (SK_55_57)

tatra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkham prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ / liṅgasyāvinivṛttes tasmād duḥkhaṃ svabhāvena //

56

ity eṣa prakṛtikṛto mahadādiviśeṣabhūtaparyantaḥ / pratipuruṣavimokṣā'rthaṃ svā'rtha iva parā'rtha ārambhaḥ //

57

vatsavivṛddhinimittaṃ kṣīrasya yathā pravṛttir ajñasya / puruṣavimokṣanimittaṃ tathā pravṛttiḥ pradhānasya //

58 (SK_58_60)

autsukyanivṛttyarthaṃ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ / puruṣasya vimokṣā'rtham pravartate tadvad avyaktam //

59

raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt / puruṣasya tathātmānam prakāśya vinivartate prakṛtiḥ //

60

nānāvidhair upāyair upakāriṇy anupakāriṇaḥ puṃsaḥ / guṇavaty aguṇasya satas tasyā 'rtham apā'rthakaṃ carati //

61 (SK_61_63)

prakṛteḥ sukumārataraṃ na kiṃcid astī 'ti me matir bhavati / yā dṛṣṭāsmī 'ti punar na darśanam upaiti puruṣasya //

62

tasmān na badhyate 'ddhā na mucyate nā 'pi saṃsarati kaścit / saṃsarati badhyate mucyate ca nānāśrayā prakṛtiḥ //

63

rūpaiḥ saptabhir eva tu badhnāty ātmānam ātmanā prakṛtiḥ / saiva ca puruṣā'rtham prati vimocayaty ekarūpeṇa //

64 (SK_64_66)

evaṃ tattvā'bhyāsān nā 'smi na me nā 'ham ity apariśeṣam / aviparyayād viśuddhaṃ kevalam utpadyate jñānam //

65

tena nivṛttaprasavām arthavaśāt saptarūpavinivṛttām / prakṛtim paśyati puruṣaḥ prekṣakavad avasthitaḥ susthaḥ //

66

dṛṣṭā mayety upekṣaka eko dṛṣṭāham ity uparatānyā / sati saṃyoge 'pi tayoḥ prayojanaṃ ṇā 'sti sargasya //

67 (SK_67_69)

samyagjñānā'dhigamād dharmādīnām akāraṇaprāptau / tiṣṭhati saṃskāravaśāc cakrabhramavad dhṛtaśarīraḥ //

68

prāpte śarīrabhede caritā'rthatvāt pradhānavinivṛttau / aikā'ntikam ātyantikam ubhayaṃ kaivalyam āpnoti //

69

puruṣā'rthajñānam idaṃ guhyam paramarṣiṇā samākhyātam / sthityutpattipralayāś cintyante yatra bhūtānām //

70 (SK_70_73)

etat pavitram agryam munir āsuraye 'nukampayā pradadau / āsurir api pañcaśikhāya tena bahudhākṛtaṃ tantram //

71

śiṣyaparamparayāgatam īśvarakṛṣṇena c' aitad āryābhiḥ / saṃkṣiptam āryamatinā samyag vijñāya siddhā'ntam //

72

saptatyāṃ kila ye 'rthās te 'rthāḥ kṛtsnasya ṣaṣṭitantrasya / ākhyāyikāvirahitāḥ paravādavivarjitāś cā 'pi //

73

tasmāt samāsadṛṣṭaṃ śāstram idaṃ nā'rthataś ca parihīṇam / tantrasya bṛhanmūrter darpaṇasaṅkrāntam iva bimbam //