SK
1 (SK_1_3)
duḥkhatrayā'bhighātāj jijñāsā tadapaghātake hetau / dṛṣṭe sāpā'rthā cen n' aikā'ntā'tyantato 'bhāvāt //
2
dṛṣṭavad ānuśravikaḥ sa hy aviśuddhi kṣayā'tiśayayuktaḥ / tadviparītaḥ śreyān vyaktā'vyaktajñavijñānāt //
3
mūlaprakṛtir avikṛtir mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta / ṣoḍaśakas tu vikāro na prakṛtir na vikṛtiḥ puruṣaḥ //
4 (SK_4_6)
dṛṣṭam anumānam āptavacanaṃ ca sarvapramāṇasiddhatvāt / trividhaṃ pramāṇam iṣṭaṃ prameyasiddhiḥ pramāṇād dhi //
5
prativiṣayā'dhyavasāyo dṛṣṭaṃ trividham anumānam ākhyātam / tal liṅgaliṅgipūrvakam āptaśrutir āptavacanaṃ tu //
6
sāmānyatas tu dṛṣṭād atī'ndriyāṇām pratītir anumānāt / tasmād api cā 'siddham paro'kṣam āptāgamāt siddham //
7 (SK_7_9)
atidūrāt sāmīpyād indriyaghātān mano'navasthānāt / saukṣmyād vyavadhānād abhibhavāt samānā'bhihārāc ca //
8
saukṣmyāt tadanupalabdhir nā 'bhāvāt kāryatas tadupalabdhiḥ / mahadādi tac ca kāryam prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ ca //
9
asadakaraṇād upādānagrahaṇāt sarvasambhavā'bhāvāt / śaktasya śakyakaraṇāt kāraṇabhāvāc ca satkāryam //
10 (SK_10_12)
hetumad anityam avyāpi sakriyam anekam āśritaṃ liṅgam / sā'vayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītam avyaktam //
11
triguṇam aviveki viṣayaḥ sāmānyam acetanaṃ prasavadharmi / vyaktaṃ tathā pradhānaṃ tadviparītas tathā ca pumān //
12
prītyaprītiviṣādātmakāḥ prakāśapravṛttiniyamā'rthāḥ / anyo'nyā'bhibhavāśraya jananamithunavṛttayaś ca guṇāḥ //
13 (SK_13_15)
sattvaṃ laghu prakāśakam iṣṭam upaṣṭambhakaṃ calaṃ ca rajaḥ / guru varaṇakam eva tamaḥ pradīpavac cā 'rthato vṛttiḥ //
14
avivekyādi hi siddhaṃ traiguṇyāt tadviparyayā'bhāvāt / kāraṇaguṇātmakatvāt kāryasyā 'vyaktam api siddham //
15
bhedānāṃ parimāṇāt samanvayāc chaktitaḥ pravṛtteś ca / kāraṇakāryavibhāgād avibhāgād vaiśvarūpasya //
16 (SK_16_18)
kāraṇam asty avyaktaṃ pravartate triguṇataḥ samudayāc ca / pariṇāmataḥ salilavat pratipratiguṇāśrayaviśeṣāt //
17
saṃghātaparā'rthatvāt triguṇādiviparyayād adhiṣṭhānāt / puruṣo 'sti bhoktṛbhāvāt kaivalyā'rthaṃ pravṛtteś ca //
18
jananamaraṇakaraṇānāṃ pratiniyamād ayugapat pravṛtteś ca / puruṣabahutvaṃ siddhaṃ traiguṇyaviparyayāc c' aiva //
19 (SK_19_21)
tasmāc ca viparyāsāt siddhaṃ sākṣitvam asya puruṣasya / kaivalyam mādhyasthyaṃ draṣṭṛtvam akartṛbhāvaś ca //
20
tasmāt tatsaṃyogād acetanaṃ cetanāvad iva liṅgaṃ / guṇakartṛtve ca tathā karteva bhavaty udāsīnaḥ //
21
puruṣasya darśanā'rthaṃ kaivalyā'rthaṃ tathā pradhānasya / paṅgvandhavad ubhayor api saṃyogas tatkṛtaḥ sargaḥ //
22 (SK_22_24)
prakṛter mahāṃs, tato 'haṃ kāras, tasmād gaṇaś ca ṣoḍaśakaḥ / tasmād api ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni //
23
adhyavasāyo buddhir dharmo jñānaṃ virāga aiśvaryam / sāttvikam etadrūpaṃ tāmasam asmād viparyastam //
24
abhimāno 'haṃkāras tasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ / ekādaśakaś ca gaṇas tanmātraḥ pañcakaś c' aiva //
25 (SK_25_27)
sāttvika ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtād ahaṃkārāt / bhūtādes tanmātraḥ sa tāmasas taijasād ubhayaṃ //
26
buddhī'ndriyāṇi cakṣuḥ śrotraghrāṇarasanatvagākhyāni / vākpāṇipādapāyū 'pasthān karm'endriyāny āhuḥ //
27
ubhayātmakam atra manaḥ saṃkalpakam indriyaṃ ca sādharmyāt / guṇapariṇāmaviśeṣān nānātvam bāhyabhedāc ca //
28 (SK_28_30)
śabdādiṣu pañcānām ālocanamātram iṣyate vṛttiḥ / vacanādānaviharaṇotsargānandāś ca pañcānām //
29
svālakṣaṇyaṃ vṛttis trayasya saiṣā bhavaty asāmānyā / sāmānyakaraṇavṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca //
30
yugapac catuṣṭayasya tu vṛttiḥ kramaśaś ca tasya nirdiṣṭā / dṛṣṭe tathāpy adṛṣṭe trayasya tatpūrvikā vṛttiḥ //
31 (SK_31_33)
svāṃ svām pratipadyante parasparākūtahetukāṃ vṛttim / puruṣā'rtha eva hetur na kena cit kāryate karaṇam //
32
karaṇaṃ trayodaśavidhaṃ tad āharaṇadhāraṇaprakāśakaram / kāryaṃ ca tasya daśadhāhāryaṃ, dhāryam prakāśyaṃ ca //
33
antaḥkaraṇaṃ trividhaṃ daśadhā bāhyaṃ trayasya viṣayākhyam / sāmpratakālam bāhyaṃ trikālam ābhyantaraṃ karaṇam //
34 (SK_34_36)
buddhī'ndriyāṇi teṣām pañca viśeṣā'viśeṣaviṣayāṇi / vāg bhavati śabdaviṣayā śeṣāṇi tu pañcaviṣayāṇi //
35
sā'ntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṃ viṣayam avagāhate yasmāt / tasmāt trividhaṃ karaṇaṃ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi //
36
ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ / kṛtsnam puruṣasyā 'rtham prakāśya buddhau prayacchanti //
37 (SK_37_39)
sarvam pratyupabhogaṃ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ / saiva ca viśinaṣṭi punaḥ pradhānapuruṣā'ntaraṃ sūkṣmam //
38
tanmātrāṇy aviśeṣās tebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ / ete smṛtā viśeṣāḥ śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca //
39
sūkṣmā mātāpitṛjāḥ saha prabhūtais tridhā viśeṣāḥ syuḥ / sūkṣmās teṣāṃ niyatā mātāpitṛjā nivartante //
40 (SK_40_42)
pūrvotpannam asaktaṃ niyatam mahadādi sūkṣmaparyantam / saṃsarati nirupabhogam bhāvair adhivāsitaṃ liṅgam //
41
citraṃ yathāśrayam ṛte sthāṇvādibhyo vinā yathā chāyā / tadvad vināviśeṣair na tiṣṭhati nirāśrayaṃ liṅgam //
42
puruṣā'rthahetukam idaṃ nimittanaimittikaprasaṅgena / prakṛter vibhutvayogān naṭavad vyavatiṣṭhate liṅgam //
43 (SK_43_45)
sāṃsiddhikāś ca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāś ca dharmādyāḥ / dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ kāryāśrayiṇaś ca kalalādyāḥ //
44
dharmeṇa gamanam ūrdhvaṃ gamanam adhastād bhavaty adharmeṇa / jñānena cā 'pavargo viparyayād iṣyate bandhaḥ //
45
vairāgyāt prakṛtilayaḥ saṃsāro bhavati rājasād rāgāt / aiśvaryād avighāto viparyayāt tadviparyāsaḥ //
46 (SK_46_48)
eṣa pratyayasargo viparyayā'śaktituṣṭisiddhyākhyaḥ / guṇavaiṣamyavimardāt tasya ca bhedās tu pañcāśat //
47
pañca viparyayabhedā bhavanty aśakteś ca karaṇavaikalyāt / aṣṭāviṃśatibhedās tuṣṭir navadhāṣṭadhā siddhiḥ //
48
bhedas tamaso 'ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahāmohaḥ / tāmisro 'ṣṭādaśadhā tathā bhavaty andhatāmisraḥ //
49 (SK_49_51)
ekādaśendriyavadhāḥ saha buddhivadhair aśaktir uddiṣṭā / saptadaśa vadhā buddher viparyayāt tuṣṭisiddhīnām //
50
ādhyātmikāś catasraḥ prakṛtyupādānakālabhāgyākhyāḥ / bāhyā viṣayoparamāc ca pañca nava tuṣṭayo 'bhimatāḥ //
51
ūhaḥ śabdo 'dhyayanaṃ duḥkhavighātās trayaḥ suhṛtprāptiḥ / dānaṃ ca siddhayo 'ṣṭau siddheḥ pūrvo 'ṅkuśas trividhaḥ //
52 (SK_52_54)
na vinā bhāvair liṅgaṃ na vinā liṅgena bhāvanirvṛttiḥ / liṅgākhyo bhāvākhyas tasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ //
53
aṣṭavikalpo daivas tairyagyonaś ca pañcadhā bhavati / mānuṣyaś c' aikavidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ //
54
ūrdhvaṃ sattvaviśālas tamoviśālaś ca mūlataḥ sargaḥ / madhye rajoviśālo brahmādi stambaparyantaḥ //
55 (SK_55_57)
tatra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkham prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ / liṅgasyāvinivṛttes tasmād duḥkhaṃ svabhāvena //
56
ity eṣa prakṛtikṛto mahadādiviśeṣabhūtaparyantaḥ / pratipuruṣavimokṣā'rthaṃ svā'rtha iva parā'rtha ārambhaḥ //
57
vatsavivṛddhinimittaṃ kṣīrasya yathā pravṛttir ajñasya / puruṣavimokṣanimittaṃ tathā pravṛttiḥ pradhānasya //
58 (SK_58_60)
autsukyanivṛttyarthaṃ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ / puruṣasya vimokṣā'rtham pravartate tadvad avyaktam //
59
raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt / puruṣasya tathātmānam prakāśya vinivartate prakṛtiḥ //
60
nānāvidhair upāyair upakāriṇy anupakāriṇaḥ puṃsaḥ / guṇavaty aguṇasya satas tasyā 'rtham apā'rthakaṃ carati //
61 (SK_61_63)
prakṛteḥ sukumārataraṃ na kiṃcid astī 'ti me matir bhavati / yā dṛṣṭāsmī 'ti punar na darśanam upaiti puruṣasya //
62
tasmān na badhyate 'ddhā na mucyate nā 'pi saṃsarati kaścit / saṃsarati badhyate mucyate ca nānāśrayā prakṛtiḥ //
63
rūpaiḥ saptabhir eva tu badhnāty ātmānam ātmanā prakṛtiḥ / saiva ca puruṣā'rtham prati vimocayaty ekarūpeṇa //
64 (SK_64_66)
evaṃ tattvā'bhyāsān nā 'smi na me nā 'ham ity apariśeṣam / aviparyayād viśuddhaṃ kevalam utpadyate jñānam //
65
tena nivṛttaprasavām arthavaśāt saptarūpavinivṛttām / prakṛtim paśyati puruṣaḥ prekṣakavad avasthitaḥ susthaḥ //
66
dṛṣṭā mayety upekṣaka eko dṛṣṭāham ity uparatānyā / sati saṃyoge 'pi tayoḥ prayojanaṃ ṇā 'sti sargasya //
67 (SK_67_69)
samyagjñānā'dhigamād dharmādīnām akāraṇaprāptau / tiṣṭhati saṃskāravaśāc cakrabhramavad dhṛtaśarīraḥ //
68
prāpte śarīrabhede caritā'rthatvāt pradhānavinivṛttau / aikā'ntikam ātyantikam ubhayaṃ kaivalyam āpnoti //
69
puruṣā'rthajñānam idaṃ guhyam paramarṣiṇā samākhyātam / sthityutpattipralayāś cintyante yatra bhūtānām //
70 (SK_70_73)
etat pavitram agryam munir āsuraye 'nukampayā pradadau / āsurir api pañcaśikhāya tena bahudhākṛtaṃ tantram //
71
śiṣyaparamparayāgatam īśvarakṛṣṇena c' aitad āryābhiḥ / saṃkṣiptam āryamatinā samyag vijñāya siddhā'ntam //
72
saptatyāṃ kila ye 'rthās te 'rthāḥ kṛtsnasya ṣaṣṭitantrasya / ākhyāyikāvirahitāḥ paravādavivarjitāś cā 'pi //
73
tasmāt samāsadṛṣṭaṃ śāstram idaṃ nā'rthataś ca parihīṇam / tantrasya bṛhanmūrter darpaṇasaṅkrāntam iva bimbam //