Yuktidīpikā

<I,1>

intro

I,1,i (YD_I,1,i_I,1,iii)

vītāvītaviṣāṇasya pakṣatāvanasevinaḥ /

pravādāḥ sāṃkhyakariṇaḥ sallakīṣaṃḍabhaṅgurāḥ // 1 //

I,1,ii

ṛṣaye paramāyārkamarīcisamatejase /

saṃsāragahanamadhvāntasūryāya gurave namaḥ // 2 //

I,1,iii

tattvaṃ jijñāsamānāya viprāyāsuraye muniḥ /

taduvāca mahattantraṃ duḥkhatrayanivṛttaye // 3 //

na tasyādhigamaḥ śakyaḥ kartuṃ varṣaśatairapi /

bhūyastvāditi saṃcintya munibhiḥ sūkṣmabuddhibhiḥ // 4 //

granthenālpena saṃkṣipya tadārṣamanuśāsanam /

nibaddhamamalaprajñaiḥ śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā // 5 //

<I,2>

I,2,i (YD_I,2,i_I,2,ii)

pratipakṣāḥ punastasya puruṣeśāṇuvādinaḥ /

vaināśikāḥ prākṛtikā vikārapuruṣāstathā // 6 //

teṣāmicchāvighātārthamācāryaiḥ sūkṣmabuddhibhiḥ /

racitāḥ sveṣu tantreṣu viṣamāstarkagahvarāḥ // 7 //

I,2,ii

śiṣyairduravagāhāste tattvārthabhrāntabuddhibhiḥ /

tasmādīśvarakṛṣṇena saṃkṣiptārthamidaṃ kṛtam // 8 //

saptatyākhyaṃ prakaraṇaṃ sakalaṃ śāstrameva vā /

yasmāt sarvapadārthānāmiha vyākhyā kariṣyate // 9 //

<I,3>

I,3,i (YD_I,3,i)

pradhānāstitvamekatvamarthavattvamathānyatā /

pārārthyañca tathānaikyaṃ viyogo yoga eva ca // 10 //

śeṣavṛttirakartṛtvaṃ cūlikārthāḥ smṛtā daśa /

viparyayaḥ pañcavidhastathoktā nava tuṣṭayaḥ // 11 //

karaṇānāmasāmarthyamaṣṭāviṃśatidhā matam /

iti ṣaṣṭiḥ padārthānāmaṣṭābhiḥ saha siddhibhiḥ // 12 //

yathākramaṃ lakṣaṇataḥ kārtsnyenehābhidhāsyate /

tasmādataḥ śāstramidamalaṃ nānātvasiddhaye // 13 //

<I,4>

I,4,i (YD_I,4,i_I,5,ii)

alpagranthamanalpārthaṃ sarvaistantraguṇairyutam /

pāramarṣasya tantrasya bimbamādarśagaṃ yathā // 14 //

<I,5>

I,5,i

tasya vyākhyāṃ kariṣyāmi yathānyāyopapattaye /

kāruṇyādapyayuktāṃ tāṃ pratigṛhṇantu sūrayaḥ // 15 //

I,5,ii

āha, kariṣyati bhavān vyākhyām | idaṃ tvādāvupanyastaṃ sarvaistantraguṇairyutamidaṃ tantramiti | ke tantraguṇāḥ, kiyanto veti ?

I,5,iii (YD_I,5,iii_I,6,iv)

ucyate —

sūtrapramāṇāvayavopapattiranyūnatā saṃśayanirṇayoktiḥ /

uddeśanirdeśamanukramaśca saṃjñopadeśāviha tantrasampat //

I,5,iv

sūtrāṇi ca pramāṇāni ca avayavāśca, sūtrapramāṇāvayavāḥ | teṣām upapattiḥ sūtrapramāṇāvayavopapattiḥ | upapattiḥ sambhava ityanarthāntaram | ananyo 'rtho 'narthāntaram | upapattiśabdaḥ pratyekaṃ parisamāpyate sūtropapattirityādi |

<I,6>

I,6,i

āha, lakṣaṇopetasūtropapattiriti vaktavyam |

I,6,ii

itarathā hi alakṣaṇopetasyāpi sūtrasya tantrāṅgabhāvaḥ syāditi |

I,6,iii

ucyate na, nāntarīyakatvāt | na hyantareṇa lakṣaṇopetatvaṃ sūtratvam | ato na vaktavyametaditi |

I,6,iv

āha, atha sūtramiti kasmāt ?

I,6,v (YD_I,6,v)

ucyate — sūcanāt sūtram | sūcayati tāṃstānarthaviśeṣāniti sūtram | tadyathā — kāraṇamastyavyaktam (ISk 16), bhedānāṃ parimāṇāditi (ISk 15) | atra pratijñāhetū kaṇṭhoktau | tayorupayogi dṛṣṭāntaṃ sādhyasiddhaye samarthamiti kṛtvā mūlaśakalādayo 'trāntaranabhihitā apyetasmādavasīyante | athavā bhikṣorupasaṃhṛtabahiṣkaraṇāntaḥkaraṇasya <I,7> teṣu teṣvatīndriyeṣu api pradhānādiṣvartheṣu buddhiṃ sūcayatīti sūtram | athavā, saukṣmyāttadanupalabdhiriti (ISk 8) sūtram | tadyathā —

alpākṣaramasandigdhaṃ sāravadviśvatomukham /

astobhamanavadyaṃ ca sūtraṃ sūtravido viduḥ //

I,7,i (YD_I,7,i_I,8,ii)

astobhamapunaruktamityarthaḥ | tathā

I,7,ii

laghūni sūcitārthāni svalpākṣarapadāni ca /

sarvataḥ sārabhūtāni sūtrāṇyāhurmanīṣiṇaḥ //

<I,8>

I,8,i

pramāṇāni ca pratyakṣādīni, tānyuttaratra vakṣyati “dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ca”; (ISk 4), “prativiṣayādhyavasāyo dṛṣṭamityādi”; (ISk 5) |

I,8,ii

avayavāḥ punarjijñāsādayaḥ, pratijñādayaśca | tatra jijñāsādayo vyākhyāṅgam | pratijñādayaḥ parapratyāyanāṅgam | tānuttaratra vakṣyāmaḥ |

I,8,iii (YD_I,8,iii_I,8,v)

āha, avayavānabhidhānamupadeśāt | na hi tathā pratyakṣādīni pramāṇānyupadiṣṭāni tathā avayavā upadiṣṭāḥ | tasmādavayavopapattirityetadasat |

I,8,iv

bhāṣyakāraprāmāṇyādadoṣa iti cet syānmatam | yadyapi sūtrakāreṇāvayavopadeśo na kṛtastathāpi bhāṣyakārāḥ kecideṣāṃ saṃgrahaṃ cakruḥ | te ca naḥ pramāṇam | tasmādyukatamavayavopapattiriti | etaccāyuktam | kasmāt ?

I,8,v

utsūtratvāt | nahyutsūtraṃ vyācakṣāṇā bhāṣyakārāḥ pramāṇaṃ bhavanti | tathā caitadutsūtritamiti |

<I,9>

I,9,i (YD_I,9,i)

ucyate, na | liṅgāt | naitadyuktamanupadeśānna santi jijñāsādayaḥ | kintarhyanupadiṣṭamapyeṣāmastitvaṃ liṅgāt pratipadyāmahe yadayamācāryo duḥkhatrayābhighātājjijñāsā tadapaghātake hetāviti (ISk 1) jijñāsāprayojanamācaṣṭe | kāraṇamastyavyaktamiti (ISk 16) pratijñāṃ karoti | bhedānāṃ parimāṇāditi (ISk 15) hetumupadiśati | naṭavad vyavatiṣṭhate liṅgamiti (ISk 42) dṛṣṭāntaṃ dyotayati | kṣīrasya yathā tathā pravṛttiḥ pradhānastyetyupasaṃharati (ISk 57) | tasmāt trividhaṃ karaṇaṃ dvārīti (ISk 35) nigamayati | na cānabhipretairācāryāṇāṃ śāstre vyavahāro lakṣyate | tena vayaṃ liṅgātpratipadyāmahe santi jijñāsādayo 'vayavāḥ śāstra iti |

<I,10>

I,10,i (YD_I,10,i_I,10,ii)

āha, satāmanupadeśe prayojanavacanam | evaṃ cenmanyase — santi jijñāsādayo 'vayavāḥ, śāstre teṣāmanupadeśe prayojanaṃ vaktavyam — amuṣmāddhetorācāryeṇa nopadiśyante, santi ca te iti |

I,10,ii

ucyate, pramāṇāntarbhāvāt | pramāṇeṣvantarbhāva eṣāmityayamupadiṣṭo heturasmābhiḥ | anumānāṅgaṃ hi jijñāsādayaḥ, tasmāttadantarbhūtāste iti na pṛthagupadiśyante | kiñca, tantrāntarokteḥ | tantrāntareṣu hi vindhyavāsiprabhṛtirācāryairupadiṣṭāḥ | pramāṇaṃ ca naste ācāryā ityataścānupadeśo jijñāsādīnāmiti |

<I,11>

I,11,i (YD_I,11,i)

āha na, pramāṇānupadeśaprasaṃgāt | yadi ca tantrāntaropadeśādevāvayavānāmanupadeśaḥ, pratyakṣādīnyapi ca tantrāntareṣūpadiśyante | śrotrādivṛttiḥ pratyakṣam | sambandhādekasmāccheṣasiddhiranumānam | yo yatrābhiyuktaḥ karmaṇi cāduṣṭassa tatrāptastasyopadeśa āptavacanamiti teṣāmapyanupadeśaprasaṅgaḥ | atha sati tantrāntaropadeśe pramāṇānyupadiśyante nāvayavā iti, nanvetadicchāmātramiti |

<I,12>

I,12,i (YD_I,12,i^1) (YD_I,12,i^2) (YD_I,12,i_I,12,ii)

ucyate, pūrva eva tarhi parihāro 'stu | athavā punarastu tantrāntarokterityayamapi parihāraḥ | yattūktaṃ pramāṇānupadeśaprasaṅga iti atra brūmaḥ — ayuktametat | kasmāt ? prayojanavatāmupadeśasyādoṣatvāt | anupadeśo hi prayojanavataścodyata iti yuktametat | upadeśameva tu sadoṣa iti kṛtvā kaḥ pratyācakṣīta ? tasmānna kiñcidetat | kiñcānyat, pradhānopadeśe guṇabhūtāntarbhāvasiddheḥ | tadyathā, takṣṇuhi caitra ityukte yāvadbhissādhanaviśeṣairvinā takṣaṇaṃ nopapadyate sarvāstāṃścaitra upādatte | tathā pratyakṣādiṣu pramāṇeṣūpadiṣṭeṣu yaireṣāmavinābhāvaḥ sarvāṇi tānyupādāsyāmahe | kiñcānyāt, anyatrāpi tadanuṣṭhānāt | na kevalamiha, anyatrāpyayamācāryaḥ pradhānāmevopadeśaṃ karoti | tadaṅgabhūtāstu tadupadeśādeva pratīyante | tadyathā, kāraṇamastyavyaktam (ISk 16) bhedānāṃ parimāṇāditi (ISk 15) | itarathā hi dṛṣṭāntābhāvādasādhanametatsyāt | paśyati tvācāryo nādṛṣṭāntaṃ sādhanaṃ <I,13> sādhyamāpnotīti kṛtvā pratipādakāḥ pratipādanakāle tantrāntaropadiṣṭānapi mūlaśakalādīnākṣepsyanti iti | kiñcānyat, anumāne bhūtavadupadeśāt | ataścaitadevaṃ yadayamācāryastrividhamanumānamākhyātamiti (ISk 5) bravīti | kathaṃ kṛtvā jñāpakam? ākhyātasya hi pratyāmnāye bhūtavācinā śabdenopadeśo bhavati | na cānena pūrvaṃ trividhamanumānamākhyātam | ākhyātamiti cet, na tadākhyātaṃ kvaciditi śakyaṃ pratipādayitum | so 'yamanākhyāyāpi yadbhūtavācinaṃ śabdamupādatte tajjñāpayatyācāryastantrāntaraklṛptānāmapīha sanniveśo 'ṅgīkriyate | kimetasya jñāpane prayojanam ? tantrāntaropadiṣṭo 'pi karmayonīnām prāṇabhedādīnāṃ ca lakṣaṇopadeśassaṃgṛhīto bhavatīti siddhaṃ tantrāntaropadeśādavayavānupadeśaḥ | tasmātsūktamevāvayavopapattiriti |

<I,15>

I,15,i (YD_I,15,i_I,15,ii)

anyūnatā | padārthakārtsnyamaśeṣatānyūnatetyabhidhīyate | padārthāśca daśa cūlikārthāḥ, paṃcāśatpratyayāḥ | tatrāstitvamekatvaṃ paṃcabhirvītaiḥ siddham | arthavattvaṃ kāryakāraṇabhāvaḥ | pārārthyaṃ saṃhatyakāriṇāṃ parārthatvāt | ata evānyatvam | cetanāśakterguṇatrayājjanmamaraṇakaraṇānāmityevamādibhiḥ puruṣabahutvam | puruṣasya darśanārtha iti saṃyogaḥ | prāpte śarīrabhede iti viyogaḥ | samyagjñānādhigamāditi śeṣavṛttiḥ | tasmācca viparyāsāditi puruṣasyākartṛtvamityete daśa cūlikārthāḥ |

I,15,ii

pañca viparyayabhedā bhavantyaśaktiśca karaṇavaikalyāt /

aṣṭāviṃśatibhedā tuṣṭirnavadhāṣṭadhā siddhiḥ // (ISk 47)

iti pañcāśatpratyayāḥ | saiṣā ṣaṣṭiḥ padārthānām | tadupapattiranyūnatā |

<I,16>

I,16,i (YD_I,16,i)

saṃśayanirṇayoktiḥ | saṃśayaśca nirṇayaśca tau saṃśayanirṇayau tayoruktissaṃśayanirṇayoktiḥ | sāmānyābhidhānaṃ saṃśayaḥ | tadyathā mahadādi tacca kāryaṃ prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ cetyukte (ISk 8) saṃśayo bhavati kena dharmeṇa kāryaṃ prakṛtivirūpaṃ kena vā sarūpamiti | viśeṣābhidhānaṃ nirṇayaḥ | sa ca dvividhaḥ, śabdato 'rthataśca | śabdastāvat yathā hetumadādibhiḥ kāryaṃ prakṛtivirūpam, traiguṇyādibhiḥ prakṛtisarūpamiti | arthatastat yathā tebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ, ete smṛtā viśeṣāḥ (ISk 38) | kiṃ kāraṇam ? yasmāt śāntā ghorāśca mūḍhāśca (ISk 38) | aśāntaghoramūḍhatvāttanmātrāṇyaviśeṣāḥ |

<I,17>

I,17,i (YD_I,17,i_I,17,ii)

uddeśanirdeśam | uddeśaśca nirdeśaśca uddeśanirdeśam | sarvo dvandvo vibhāṣayaikavadbhavati iti dvandvaikavadbhāvaḥ | saṅkṣepavacanamuddeśaḥ | tadyathā, eṣa pratyayasargo viparyayāśaktituṣṭisiddhyākhyaḥ (ISk 46) | vistaravacanaṃ nirdeśaḥ | tadyathā, pañca viparyayabhedā bhavanti (ISk 47) bhedastamaso 'ṣṭavidha (ISk 48) ityādiḥ |

I,17,ii

anukramaśca — padārthānāmānupūrvyā sanniveśopadeśo 'nukramaḥ, tadyathā — “prakṛtermahāṃstato 'haṃkārastasmād gaṇaśca ṣoḍaśakaḥ”; (ISk 22) ityantena |

I,17,iii (YD_I,17,iii)

saṃjñopadeśau | saṃjñipratyāyanārthaḥ śabdaḥ saṃjñā | sā ca dvividhā | arthanibandhanā, svarūpanibandhanā ca | tatrārthanibandhanārthavaśenārthakriyāpekṣā | jātyādyarthasvarūpāntarbhāvī yathārthastathābhūtameva saṃjñinaṃ pratyāyati | tadyathā <I,18> pācako lāvaka iti | svarūpanibandhanā punaḥ saṃjñipratyāyanopāyamātram | svarūpamātropakāriṇī vināvayavārthaṃ samayavaśādatathābhūtamapi saṃjñinaṃ pratyāyati | tadyathā, gajakarṇo 'śvakarṇa iti | prayatnato bhagavataḥ paramarṣerārṣeṇa jñānena sarvatattvānāṃ svarūpamupalabhya saṃjñāṃ vidadhato nāsti svarūpanibandhanaḥ śabdaḥ | tadyathā, pradhīyante 'tra vikārā iti pradhānam, puri śeta iti puruṣa ityādi | tanmatānusāriṇāmapyācāryāṇāṃ tābhireva saṃvyavahārānnāstyapūrvasaṃjñāvidhānaṃ pratyādaraḥ |

<I,19>

I,19,i (YD_I,19,i_I,19,iii)

upadeśaḥ | itikartavyatā, phalasamākhyānamupadeśaḥ | tadyathā,

evaṃ tattvābhayasānnāsmi na me nāhamityapariśeṣam /

aviparyayādviśuddhaṃ kevalamutpadyate jñānam // (ISk 64)

I,19,ii

ete sūtropapattyādayastantraguṇāḥ |

I,19,iii

iti karaṇaṃ prakārārtham | evamprakārā anye 'pi draṣṭavyāḥ | tadyathā, utsargo 'pavādo 'tideśa ityādiḥ | tatrotsargaḥ prakṛtivirūpaṃ (ISk 8) vyaktam, sarūpaṃ (ISk 8) cetyapavādaḥ | tathā tadviparīta (ISk 11) ityutsargaḥ, tathā ca pumān (ISk 11) ityapavādaḥ | sāmānyamacetanaṃ prasavadharmi vyaktaṃ, tathā <I,20> pradhānam (ISk 11) ityatideśaḥ | ityevamanyā api tantrayuktayaḥ śakyā iha pradarśayitum | atiprasaṅgastu prakṛtaṃ tirodadhātīti nivartyate | siddhaṃ tantrayuktīnāṃ sambandhopapattestantramidamiti |

I,20,i (YD_I,20,i)

kiñca tantrāntarāvirodhāt | yadi khalvapīdamapi prakaraṇaṃ syāt tantrāntare pātañjalapañcādhikaraṇavārṣagaṇaprabhṛtīnāmanyatamasya śeṣabhūtaṃ syāt | taiścāpyavirodhastatra tatreti vakṣyāmaḥ | pūrvatantraśeṣabhāvāditi cet, tulyam | etānyapi pūrvatantraśeṣabhūtāni, teṣāmapi prakaraṇatvaprasaṅgaḥ | atha matam — sakalapadārthasaṃgrahāttantrāntarāṇyetāni, evamihāpi sakalapadārthasaṃgrahāttantrāntaratvamabhyupagantavyam | tasmādyuktametattantramidam | ityupodghātaḥ ||

<I,22>

1

I,22,i (YD_I,22,i_I,22,iv)

āha, kiṃguṇaviśiṣṭāya śiṣyāya punaridaṃ tantraṃ vyākhyeyamiti |

I,22,ii

ucyate — jijñāsave matimate mīmāṃsakāyārthine 'bhyupagatāya śiṣyāya vyākhyeyaṃ śāstram |

I,22,iii

kasmāt ?

I,22,iv

paramarṣiprāmāṇyāt | yasmād bhagavān viśvāgrajaḥ paramarṣirbhagavadāsurerjijñāsāmupalabhyottaraguṇaviśeṣasampadaṃ ca vyākhyātavān | raja eva duḥkhaṃ tannirākariṣṇorviveko 'yaṃ, sattvāt | sattvaṃ cāsmānnānetyevamādinā vacanapratipādyo 'yamartho mahadbhiścoktaḥ | tasmādrajoduḥkhopaghātopaghātakajijñāsoḥ sattvāddharmādikuśalamūlavipākotpitsorduḥkhatrayanivṛttaya idaṃ śāstraṃ pravṛttam | tadarthātpariṇamate śiṣyasyeti | kathaṃ nāma śiṣyasya niḥśreyasena yogaḥ syādityevamarthamidaṃ vyākhyānaṃ kriyata iti |

<I,24>

I,24,i (YD_I,24,i_I,24,iii)

āha, yaduktaṃ jijñāsave vyākhyānaṃ kartavyamiti tatra kutaḥ punariyaṃ jijñāsā kasmin vārthe bhavatīti ?

I,24,ii

ucyate — yattāvaduktaṃ kutaḥ punariyaṃ jijñāsā bhavatītyatra brūmaḥ

“duḥkhatrayābhighātājjijñāsā”

I,24,iii

duḥkhaṃ raja ityanarthāntaram | duḥkhayatīti duḥkhaṃ bhavatīti | trayamiti saṃkhyāpadaṃ sarvadravyaviṣayaṃ, duḥkhaśabdena viśiṣyate | prādhānyācca vyatiriktabuddhyā gṛhyamāṇaṃ sambandhitvādādhārasya bhedanibandhanāyāḥ ṣaṣṭhyā nimittattvaṃ pratipadyate — duḥkhānāṃ trayaṃ duḥkhatrayam |

I,24,iv (YD_I,24,iv_I,25,iii)

abhihanyate 'nenetyabhighātaḥ |

I,24,v

kaḥ punarayamabhighāto nāma ?

<I,25>

I,25,i

ucyate — yo 'sāvuparyuktaduḥkhatrayeṇāntaḥkaraṇena cetanāśakterabhisambandhaḥ | tasmādduḥkhatrayābhighātājjijñāsā |

I,25,ii

yaduktaṃ kasminnarthe bhavatīti tatrāha —

“tadapaghātake hetau /”

I,25,iii

apahantītyapaghātakaḥ, tasyāpaghātakastadapaghātakaḥ |

I,25,iv (YD_I,25,iv_I,25,v)

āha, tadapaghātake iti samāsānupapattiḥ, pratiṣedhāt | kartari yau tṛjakau tābhyāṃ saha ṣaṣṭhī na samasyate | tasmāttasyāpaghātaka iti vaktavyam |

I,25,v

ucyate — na, śāstre darśanāt | “tatprayojako hetuśca” iti śāstre dṛṣṭaḥ prayogaḥ | padakāraścāha — jātivācakatvāt | tathā kadācidguṇo <I,26> guṇaviśeṣo bhavati, kadācidguṇinā guṇo viśiṣyata iti cūrṇikārasya prayogaḥ tasmadanavadyametat |

I,26,i (YD_I,26,i_I,26,ii)

ayaṃ tu piṇḍārthaḥ | trividhena duḥkhenābhihato brāhmaṇastadapaghātakaṃ hetuṃ jijñāsate | ko nāmāsau hetuḥ syādyo duḥkhatrayamabhihanyāditi |

I,26,ii

āha, duḥkhaśabdāvacanamādāvamaṅgalārthatvāt | maṅgalādīni hi śāstrāṇi prathante vīrapuruṣāṇi ca bhavanti, adhyetāraśca maṃgalenābhihatasaṃskārāḥ śāstrārthānāsu pratipadyante | duḥkhamityayaṃ cāmaṅgalārthaḥ śabdaḥ, tasmānnārabdhavyaḥ śāstrādāviti |

<I,27>

I,27,i (YD_I,27,i^1) (YD_I,27,i^2)

ucyate na, vākyasyārthe prayogāt padasyānarthakyādamaṅgalārthatvānupapattiḥ | vākyamarthapratyāyanārthaṃ prayujyate, viśiṣṭārthābhidhānāt | na padam | tathā hi padārthavyatirekeṇa viśiṣṭa eva vākyārthaḥ pratīyate, kevalaṃ tu padaṃ sāmānyārthādapracyutaṃ viśiṣṭārthābhidhānāsamartham | ata eva na vivakṣitārthapratyāyanayogyatayopādīyate | tadyathā — devadattetyayaṃ śabdaḥ kartṛvācakatvenopāttaḥ, sarvakriyāviṣayatvāt, nāntareṇa karmakriyāśabdau viśiṣṭārthaḥ pratīyate | tathā gāmiti karma, sarvakriyākartrabhidhānanimittatvāt | tathā abhyājeti kriyā, sarvakarmakartṛviṣayatvāt | yadā tu devadatta gāmabhyāja śuklāmityucyate tadā devadattena gośabdena karmāntarebhyo vicchidya svātmanyavasthāpyate | kriyā ca gośabdaśca sarvakartṛbhyo devadattakarmatayā vyavasthāpyate | kartṛkarmaṇī cābhyājikriyāyāḥ sādhanabhāvenaiva niyamyete | śuklaśabdo gośabdaśca gośabdaṃ sarvaguṇaviṣayamādheyāntarebhyo vyavacchedya svātmana ādhāratve niyamya, tadviṣayatāṃ pratipādayatītyanena krameṇa viśiṣṭo vākyārthaḥ | kevalānāntu padānāṃ sāmānyārthāt pracyutānāmviśeṣānabhidhānādānarthakyam | āha ca —

pṛthaṅniviṣṭatattvānāmpṛthagarthābhipātinām /

indriyāṇāṃ yathā kāryamṛte dehānna labhyate //

tathaiva sarvaśabdānāmpṛthagarthābhidhāyinām /

vākyebhyaḥ pravibhaktānāmarthavattā na labhyate //

iti

I,27,ii (YD_I,27,ii)

evaṃ sati kuto 'yaṃ niścayapratilambho yadduḥkhaśabdo 'yamamaṅgalārtho yāvatā sandihyata eva ayaṃ kiṃ svārthapratipattyarthamupātto 'tha heyatvāyeti | <I,28> vākyasya tu maṅgalārthatvam, duḥkhaprahāṇārthamupādānāt | yaddhi duḥkhaprahāṇārthaṃ vākyamupādīyate tanmaṅgalārthaṃ dṛṣṭam | tadyathā vyādhyapagamaḥ syādalakṣmīrmā bhūditi | duḥkhaprahāṇārthaṃ cedaṃ vākyamupāttaṃ tasmānmaṅgalārthamidam | tatra yaduktaṃ duḥkhaśabdāvacanamādāvamaṅgalārthatvādityetadayuktam |

<I,29>

I,29,i (YD_I,29,i_I,30,iii)

āha, trayagrahaṇānarthakyaṃ, guṇaikatvāt | duḥkhaṃ raja iti pratipanno bhavān, taccaikaṃ śāstre paṭhyate | tasmāttrayagrahaṇamanarthakamiti |

<I,30>

I,30,i

nimittabhedādbhedopacāra iti cet, syānmatam | yadyapi ekaṃ duḥkhaṃ tathāpi nimittānāmadhyātmādhibhūtādhidaivalakṣaṇānāṃ bhedādasya bhedopacāraḥ kariṣyata iti |

I,30,ii

tacca naivam |

I,30,iii

kasmāt ?

I,30,iv (YD_I,30,iv)

nimittānantyena guṇānantyaprasaṅgāt | ādhyātmikaṃ hi dvividhaṃ, śārīraṃ mānasaṃ ca | śārīraṃ tāvadvātapittaśleṣmaṇāṃ vaiṣamyanimittam | tathā mānasaṃ kāmakrodhalobhamohaviṣādabhayerṣyāsūyāratyaviśeṣadarśananimittam | ādhibhautikaṃ ca manuṣyapaśumṛgapakṣisarīsṛpasthāvaranimittam | ādhidaivikaṃ śītoṣṇavātavarṣāśanyavaśyāyāveśanimittam | tatra nimittabhedāttritvapragijñasya guṇānantyaprasaṅgaḥ, sa ca neṣṭastasmānna nimittabhedāttritvam |

<I,31>

I,31,i (YD_I,31,i)

ucyate — yaduktaṃ rajasa ekatvāt tritvānupapattiḥ, tasya nimittabhedāt tritvopacāra iti satyametat | yattūktaṃ nimittānantyena guṇānantyaprasaṅga iti tadayuktam | kasmāt ? bhede 'pi sati varṇasaṃkhyāvaddvyavasthānopapatteḥ | tadyathā catvāro varṇā ityasyāḥ saṃkhyāyāḥ sati paippalādādibhede teṣāṃ brāhmaṇatvādivyatirekābhāvānna saṃkhyāntarahetutvaṃ no khalvapi varṇāvyatirekādekatvaṃ bhavati | evaṃ trīṇi duḥkhānītyasyāḥ saṃkhyāyāḥ sati śarīrādibhede teṣāmādhyātmikādivyatirekāsambhavānna saṅkhyāntarahetutvaṃ no khalvapi duḥkhāvyatirekādekatvaṃ bhavitumarhati | kiñcānyat, nimittabhedād bhedopacāra iti bhavāneva pratipannaḥ | na copacāraḥ paramārtha ityalamasthāne yatnena |

<I,32>

I,32,i (YD_I,32,i^1) (YD_I,32,i^2)

āha — abhighātājjijñāsāyāmatiprasaṅgaḥ, sarveṣāṃ sambhavāt | yathāsurerduḥkhatrayābhighātājjijñāsā bhavatītyetadiṣṭaṃ tena sarveṣāmabhighāto 'stīti sarveṣāṃ jijñāsāprasaṅgaḥ | atha mataṃ duḥkhābhighāte kasyacijjijñāsā bhavati kasyacinneti | nanvevamicchāmātram | prākprasaṅgācca | prāgapyāsurerjijñāsāyā duḥkhatrayābhighāto na cāsyātyantike hetau jijñāsā babhūva | tena kiṃ prāptam ? paścādasya yato babhūva tadvaktavyam | yathānyatra brahmaṇo 'bhyāsanimittādadharmakṣayāt pūrvadharmānugrahācca vividiṣā, tathānyeṣāṃ kuśalamūlābhyāsaparipākāt | na cāpadiṣṭamato laghūktametat | kiñcānyat, tadapaghātāccānirmokṣo 'kṛtsnatvāt | mokṣo hi kāmarūpārūpyadhātutrayādiṣyate | <I,33> daivamānuṣyatiryagyonitrayādvā | ekadeśaśca saṃsārasya duḥkhatrayam | tasmāt prayojanamapyayuktam | kiñca nimittāntarasadbhāvāddivyakāmadhyānasukhānapekṣasyāpi vividiṣā sambhavati, na kevalaṃ tāpodvignasyāpi | tasmānnimittamapyayuktam | kiñcānyat | ubhayathā cāsambhavāt | parikalpyamānā khalvapīyaṃ jijñāsā puruṣasya vā syādguṇānāṃ vā | kiṃcātaḥ ? tanna tāvatpuruṣasya sambhavati | kasmāt ? nairguṇyābhyupagamāt | icchādveṣaprayatnasukhaduḥkhadharmādharmajñānasaṃskārāṇāmātmaguṇatvaṃ na bhavadbhirabhyupagamyate | na guṇānām, ācetanyāt | na hyacetanā ghaṭādayo hitāhitaprāptiparihāraṃ jijñāsamānā dṛśyate | na ca cetanā bhavatāṃ guṇāḥ, sāmānyamacetanaṃ prasavadharmi pradhānamiti (ISk 11) vakṣyamāṇavacanāt | kiṃcānyat, tattvāntarānupapatteḥ | na ca guṇapuruṣavyatiriktaṃ vastutastattvāntaramasti yasya jijñāsā parikalpyamānā parikalpyeta | tasmādanupapannā jijñāsā |

<I,35>

I,35,i (YD_I,35,i^1) (YD_I,35,i^2)

ucyate | yaduktamabhighātājjijñāsāyāmatiprasaṅgaḥ, sarveṣāṃ tatsambhavāditi atra brūmaḥ na, abhighātatvenāpratipatteḥ | yadyapyaviśiṣṭo 'bhighātastathāpi sarve nainamabhighātatvena pratipadyante | tathāhi, satsvādhyātmikādiduḥkheṣvarjanarakṣaṇakṣayasaṃgahiṃsāsu ca prītyabhiṣvaṅgādeṣāṃ na viṣayeṣūdvegāpadveṣau | na ca viṣayaparityāgo bhavati | tasmānnāviśiṣṭo 'bhighātaḥ | viśeṣe 'bhighātabuddhernimittābhidhānamiti cet ? athāpi syādyeyamasati viśeṣe sarvaprāṇabhṛtāmāsurereva bhagavato duḥkhatrayābhighātabuddhirbhavati, na punaranyeṣāmityatra nimittamabhidhānīyam | na hyantareṇa nimittamasau viśeṣo 'vasthāpayituṃ śakyata iti | etaccāyuktam | kasmāt ? praśnāsambandhāt | kuto jijñāsā bhavatītyevaṃ codakena pūrvamakāri praśnastasyāśca sākṣāt kāraṇamabhighātaḥ kāraṇāntarāṇāmanabhidhānādityasyaiva nirdeśaḥ kṛtaḥ | yattu khalvidānīṃ kāraṇakāraṇamapi pṛcchyate tadanavasthāprasaṅgabhayānnocyate | atha nirbandhaḥ kriyate tena pūravadharmānugrahasya kuśalamūlābhyāsaparipākasya <I,36> kāraṇakāraṇatvamasmābhirna pratiṣidhyata iti tadeva kiṃ na gṛhyate ? etena prākprasaṅgaḥ pratyuktaḥ | yattūktaṃ tadabhighāte cānirmokṣo 'kṛtsnatvādityetadapyayuktam | kasmāt ? śāstrārthānavabodhāt | aṣṭavikalpo daivastairyagyoniśca pañcadhā bhavati, mānuṣyaścaikavidha (ISk 53) ityetāvānasmākaṃ saṃsāraḥ | na tu tadvyatiriktāḥ kāmarūpārūpyadhātavaḥ kvacidapi siddhāḥ | caturdaśavidhe ca saṃsāre yā sukhamātrā sā duḥkhabhūyastvāttacchabdavācyā bhavatīti | tathā coktam —

I,36,i (YD_I,36,i_I,36,ii)

atra janmajarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ prāpnoti cetanaḥ puruṣaḥ /

liṅgasyāvinivṛttestasmādduḥkhaṃ samāsena // (ISk 55)

I,36,ii

dṛśyate ca loke bhūyasā grahaṇam | tadyathāmravanamiti | tasmāt kṛtsnavikalpapratiṣedho 'yam | yatpunaretaduktaṃ divyakāmadhyānasukhānapekṣasyāpi vividiṣāsambhavānnimittamayuktamiti tadapyanupapannam | kasmāt ? uttaratra pratiṣedhāt | iṣṭamevaitatsaṅgṛhītam | tathā cottarasūtreṇa pratiṣetsyatyācāryaḥ “dṛṣṭavadānuśravikaḥ sa hyaviśuddhikṣayātiśayayuktaḥ” (ISk 2) | tasmāddivyasukhānapekṣasyāpi yuktā vividiṣā | dhyānasukhamapi kṣayātiśayau nātivartate | tadapyatraiva saṅgṛhītam | tasmātpratiṣedhya evāyaṃ pakṣa iti na kiñcidabhidhīyate | yadapyuktamubhayathāsambhavājjijñāsānupapattiriti astu guṇānāṃ jijñāsā | yattūktamācetanyādasambhava iti satyācetanye buddhericchādisadbhāvamuttaratra pratipādayiṣyāmaḥ | tasmādupapannā jijñāsā |

<I,39>

I,39,i (YD_I,39,i_I,39,ii)

āha — tacchabdānarthakyaṃ pratipadasambandhāt | yo 'yamācāryeṇa tacchabdaḥ sūtre paṭhito 'sya khalu pratipadamasambandhāt svalpāmapyarthavattāṃ nopalabhāmahe | tasmānainamapuṣkalārthamadhyeṣyāmaha iti |

I,39,ii

ucyate — kathaṃ hi nāma prayoktṛpāratantryācchabdasya śabdāntareṇa sambandho na syāditi ?

I,39,iii (YD_I,39,iii)

āha, na brūmo 'vidyamānasambandho 'sambandhaḥ kintarhyayuktasambandho yaḥ sa khalvasambandhaḥ | tadyathā anācāro māṇavaka iti dravyeṇa kriyāśaktitvānna śakyaṃ kiñcidanācāravatā kṣaṇamapyavasthātum | ayuktaṃ tvācarannanācāra ityucyate | tathā cāsya tacchabdasya pratipadaṃ sambandho na yuktastasmādanarthakastacchabdaḥ |

I,39,iv (YD_I,39,iv)

ānantaryājjijñāsāśabdasyeti cet, syānmatam | anantarasya vidhirvā <I,40> bhavati pratiṣedho vetyanayā yuktyā jijñāsāśabdasya tacchabdenābhisambandhaḥ śakya iti | tacca naivam | kasmāt ? tadapaghāte prayojanāsadbhāvāt | na hi jijñāsāpaghāte kiñcit prayojanamastīti satyapi sambandhe na tacchabdenārthaḥ |

I,40,i (YD_I,40,i_I,40,ii)

abhighātasyeti cet ? athāpi syādyadi jijñāsāpaghātena kiṃcitprayojanamastīti | atastatsambandho neṣyate | tena tarhyabhighātaśabdenāsyābhisambandhaḥ kariṣyate | tathā cāpi tacchabdorthavān bhaviṣyatīti | etadanupapannam | kasmāt ? nimittāvasthāne punaḥ punarutpatteḥ | naimittiko 'yamabhighātastasya nimittavattvādātyantiko 'paghāto na syāt | itarathā jvaranimittako dāha iva śītadravyasaṃsparśātpraśānto 'pi nimittāvasthānātpunaḥ punaḥ pravartate ityaphalatvamasya vyāyāmasya |

I,40,ii

trayaśabdasyeti cet na, pāratantryāt | āśrayaparatantrā hi saṃkhyā, tasyā nāntareṇāśrayeṇopaghātamapaghātaḥ śakyaḥ kartum | ānarthakyañca samānamiti sutarāṃ tacchabdena nārthaḥ |

I,40,iii (YD_I,40,iii^1) (YD_I,40,iii^2)

duḥkhaśabdasyeti cetsāmānyam — yadyeteṣāmpadānāmabhisambandhe yathoktadoṣopapattiḥ, duḥkhaśabdaṃ tarhi tacchabdenābhisaṃbhantsyāmaḥ | tasminneṣa niṣedho viśatīti | tacca naivam | kasmāt ? anekapadavyavadhānāt | kathamanantaravṛttinā sarvanāmnānekapadavyavahitasya duḥkhaśabdasyābhisambandhaḥ śakyet pratipādayitum ? tasmānna kiñcidetat | kiñcānyat | upasarjanatvāt | ayaṃ khalvapi duḥkhaśabdaḥ samāsa upasarjanībhūtaḥ | na caikasminkāle śabdasya pradhānatvamupasarjanatvaṃ ca yuktitaḥ sambhavati | pradhānasya ca padāntareṇābhisambandhaḥ | tasmādvivādāspadamevaitatsūtram | kiñcānyat | nityānāmapaghātānupapatteḥ | iha nityānāmapaghātaḥ kartuṃ na śakyate | tadyathā puruṣāṇām | anityānāñcāpaghāto dṛṣṭaḥ | tadyathā, jvarādīnām | nityañca duḥkham | tasmāttadapaghāte 'bhyutthānānarthakyam | vṛttyapaghāte tadapaghāta iti cet, syātpunareṣā buddhiḥ | satyaṃ nityānāmapaghāto na yuktitaḥ sambhavati | na tu vayaṃ guṇalakṣaṇasya duḥkhasyāpaghātaṃ brūmaḥ, kintarhi vṛttirasyābhibhūyata iti | tacca naivam | kasmāt ? uktottaratvāt | uktamatrottaraṃ nimittāvasthāne punaḥ punarutpatteriti | tasmādayamapyamārgaḥ | <I,41> kiñcānyat | aviśeṣātkalpayitvāpi vṛttyapaghātaṃ vṛttivṛttimatorananyatvād vṛttyapaghāte vṛttimadapaghātaḥ prāpta iti nāsti kaścidviśeṣaḥ | tasmāt kṛśo 'yaṃ parihāra iti nārthastacchabdena |

<I,43>

I,43,i (YD_I,43,i_I,44,i)

ucyate — yaduktaṃ tacchabdānarthakyam, pratipadamasambandhādityastu duḥkhaśabdenābhisambandhaḥ | tatsambandhe yathoktadoṣopapattiriti cet syānmatam | yadi tarhi tacchabdasya duḥkhaśabdenaivābhisambandho 'bhyupagamyate tena ye 'smābhiḥ <I,44> pūrvamabhihitā doṣāste prasajyante | tasmāt pratiṣiddhasya pakṣasya parigrahe sāhasamātramiti | etacca naivaṃ, kasmāt ? pratividhānāt | satyamasati pratividhāne sāhasamātraṃ syāt | pratividhīyate tu, tasmādadoṣo 'yamiti |

I,44,i

kintaditi cet syānmatam | ucyatāntarhi kintat pratividhānaṃ yasyāvaṣṭambhenānekadoṣavyāhato 'pyayaṃ pakṣa āśrīyate | na hyanuktamasmābhirākāramātreṇa śakyaṃ pratipattumiti |

I,44,ii (YD_I,44,ii^1) (YD_I,44,ii^2)

ucyate — bāḍham | yattāvaduktamanekapadavyavadhānānna duḥkhaśabdasya tacchabdenābhisambandha ityatra brūmaḥ na, anabhyupagamāt | yo hyanantarakṛtaṃ śabdasya śabdāntareṇa saha sambandhamācaṣṭe tampratyayamupālambhaḥ syāt | vayantvarthakṛtaṃ sambandhamācakṣmahe | tathā coktam —

yasya yenābhisambandho dūrasthasyāpi tasya saḥ /

arthatastvasamānāmānantarye 'pyasambhavaḥ //

kiñcānyat — śāstre darśanāt | śāstre ca vyavahitānāmapi sarvanāmnāmabhisambandho dṛśyate “yasya guṇasya hi bhāvāddravye śabdaniveśastadabhidhāne tvatalāv” ityatrārthakṛtaśca sambandhaḥ śabdānāmabhyupagataḥ | ṅyāpprātipadikāt, bahuṣu bahuvacanam, supo dhātuprātipadikayoḥ, aluguttarapade ityevamādīnāṃ sambandhābhyupagamaḥ | tathā “anaḍvāhamudahāriṇi bhagini vahasi yā tvaṃ śirasi kumbhamavācīnamabhidhāvantamadrākṣīriti” vārtike dṛṣṭāntaḥ | na hyatra satyānantarye śirasānaḍuho vahanaṃ kumbhasya vā saraṇamupapadyate | yathā cātra vyavahitānāmabhisambandhastathehāpi draṣṭavyaḥ | yatpunaretaduktamupasarjanatvātpadāntareṇānabhisambandha iti etadanupapannam | kasmāt ? samāsādapoddhāre buddhayā vyavasthitasya svātantryopapatteḥ | satyamupasarjanasya padāntareṇābhisambandho nopapadyate | na tu vayaṃ samāsavṛttereva tacchabdenābhisambandha iti pratipadyāmahe, kintarhi samāsādapoddhṛtasya buddhivyavasthitasyopajanitasvātantryasya śabdāntareṇa sambandhamicchāma iti | athaitadaniṣṭam “yogapramāṇe ca tadabhāve darśanaṃ syāt” “atha śabdānuśāsanaṃ, keṣāṃ śabdānām” iti caivamādīnāmprayogāṇāṃ virodhaḥ prāpnoti | aniṣṭañcaitat | yatpunaretaduktam — nityānāmapaghātānupapattervṛttyapaghāte ca tadapaghātaprasaṅgāditi, etadapyanupa<I,45>pannam | kasmāt ? guṇaśakteḥ prayojanoparame satyātmakalpena vyavasthānābhyupagamāt | naitadabhyupagamyate guṇasyocchittirbhavati, vṛttirvāsyābhibhūyate | kintarhi puruṣārthanibandhanā caritārtha śaktirasya puruṣārthapravṛttau prayojanāsadbhāvādātmakalpena vyavatiṣṭhata ityetadvivakṣitam | tasmādyuktametattadapaghātake hetau jijñāsā pravartata iti |

<I,48>

I,48,i (YD_I,48,i_I,49,i)

“dṛṣṭe sāpārthā cet”

I,48,ii

syādetat pratyakṣo duḥkapratīkāraheturasti | tasya samatikrame kiṃ prayojanam ? tadyathā śārīrasya tāvadayamapagamaheturanekadravyarasāyanopabhogaḥ | mānasasyāpi manojñastrīpānavilepanabhojanavastrālaṅkārādiviṣayasamprāptiḥ | ādhibhautikasya nītiśāstrābhyāsaḥ, śastrāstrakuśalatā, viṣamasthānānadhyāsanaṃ ca | ādhidaivikasyāpi yathākālaṃ vividhanivasanāstaraṇagarbhagṛhaprāsādajālāntaracandanavyajanamaṇihārādisevā vividhauṣadhamaṃgalastutimantraprayogānuṣṭhānamiti dṛṣṭe hetau sā jijñāsāpārtheti cet —

<I,49>

I,49,i

“naikāntātyatato 'bhāvāt // (ISk) 1 //”

I,49,ii (YD_I,49,ii_I,50,i)

etacca naivam | kasmāt ? ekāntātyantato 'bhāvāt | ekānto nāma niyamena bhāvaḥ | atyantaṃ bhūtasyāvināśaḥ | ekāntaśca atyantaṃ ca te ekāntātyante tayorabhāva ekāntātyantato 'bhāvaḥ tasmāt | ṣaṣṭhīsthāne pañcamī | ṣaṣṭhyā eva vā tasiḥ ṣaṣṭhyā vyāśraya iti yogavibhāgāt | asamāsakaraṇaṃ vṛttapūraṇārtham, mānasasya ca duḥkhasya pratīkāre doṣāntaropasaṃgrahārtham | tathā hi, stryādīnāṃ satyetasmin doṣadvaye 'śakyamarjjanaṃ kartumasvābhāvikatvāt | satyarjane rakṣaṇamaśakyaṃ, sādhāraṇatvāt | sati ca rakṣaṇe kṣayaḥ, kṛtakatvāt | saṅgāccānupaśamo bhūtopaghātamantareṇa cāsambhava ityete doṣāḥ |

<I,50>

I,50,i

āha, kathametadavagamyate yaddṛṣṭasya hetoranaikāntikatvamanātyantikatvaṃ ceti ?

I,50,ii (YD_I,50,ii)

ucyate — pratyakṣa evaitadupalabhyate | yadāyurvedavihitasya kriyākramasyābhiyuktamātmavantaṃ bheṣajabhiṣakparicārakasampannaṃ pratyānarthakyam | āha ca —

<I,51>

sarveṣāṃ vyādhirūpāṇāṃ nidānaṃ trividhaṃ smṛtam /

āhāraśca vihāraśca karma pūrvakṛtaṃ tathā //

tatrāhāravihārotthān rogān dravyamapohati /

yastu karmakṛto vyādhirmaraṇātsa nivartate //

punarapyāha —

sopadravaḥ sarvarūpo balamāṃsendriyāpahaḥ /

sāriṣṭhaścaiva yo vyādhistaṃ bhiṣak parivarjayet //

ityevamanaikāntikatvam | anātyantikatvaṃ tu nivṛttānāmapi vyādhīnāmpunarutpattidarśanāt | mahatā khalvapi prayatnena nivartitā vyādhayaḥ punarutpadyante | tathā coktam —

punarjvare samutpanne kriyā pūrvajvarānugā /

iti

I,51,i (YD_I,51,i)

tasmādyathaivāsyāyurvedādeḥ pratīkārahetutvaṃ pratyakṣasiddhamevamekāntātyantato 'bhāvo 'pi | tathā mānasasya ca | yathā ca śārīraduḥkhapratīkārahetavo 'naikāntikāḥ tathā stryādayo 'pi | kasmāt ? tatsannidhāne viṣayāntarābhilāṣadarśanāt | yadi hi stryādayo viṣayāḥ sarvadā duḥkhapratīkārasamarthā bhaveyuḥ, kimati teṣu sannihiteṣu viṣayiṇo viṣayāntarajighṛkṣā syāt ? evamanaikāntikatvam | anātyantikatvamapi | nivṛttecchānāmapi bhūyaḥ prārthanāsambhavāt | yadi hi viṣayopabhogo 'tyantameva mānasaṃ duḥkhamapahanyāt kiṃ prāptaṃ yena bhūyastaṃ prati viṣayiṇo 'bhilāṣaḥ syāt ? kiṃ kāraṇam ? yasmānna hyavidyamāne tamasi devadattasya pradīpaṃ pratyapekṣā bhavati | dṛśyate ca nivṛttecchānāmapi viṣayopabhogādviṣayiṇāṃ bhūyo viṣayābhilāṣaḥ | tena manyāmahe nāyaṃ dṛṣṭo heturduḥkhamahapanti | kintarhi sutarāṃ vṛddhiṃ karoti | āha ca —

na jātu kāmaḥ kāmānāmupabhogena śāmyati /

haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate //

I,51,ii (YD_I,51,ii_I,52,i)

apara āha —

<I,52>

saṃvedyatvād gurutvācca ninditatvācca sādhubhiḥ /

sarvatrāsannidhānācca na dṛṣṭo heturiṣyate //

I,52,i

saṃvedyatvāt | bhogasādhanavikalānāmarthināṃ madhye viṣayiṇopayujyamānāstaissaṃvedyante | teṣāmapradāyopayujyamānaṃ nairghṛṇyamāviṣkuryāt | viṣayiṇā pradīyamāno vārthibhyaḥ parimitatvādavacchidyetetyanupāyo 'yaṃ duḥkhāpaghāte buddhimatām | kiṃ ca gurutvāt | bhogānāṃ vividhanivasanastrīpānabhojanavilepanālaṃkārādīnāṃ samagrye sukhamutpadyate | nānyataravaikalye | sāmagryaṃ caiṣāṃ svābhāvikatvādanupapannam | āha ca —

nābhijātiṃ na vijñānaṃ na ca śauryamapekṣate /

lakṣmī saṃskārayogācca kvacidevāvatiṣṭhate //

I,52,ii (YD_I,52,ii_I,52,iii)

ityevamanekārthāśrayatvād gururviṣayopabhogaḥ | kiṃ ca ninditatvācca sādhubhiḥ | ninditaḥ khalvapi sādhubhirviṣayopabhogaḥ | yasmādāha —

āyāsāśca vighātaśca vipralambhabhayāni ca /

yaccānyadaśivaṃ loke tatkāmebhyaḥ pravartate //

I,52,iii

punarapyāha —

ayaṃ sakṣetriyo vyādhirayamātyantiko jvaraḥ /

idamāspadamītīnāmeṣa yoniḥ sapāpmanām //

agādhametatpātālameṣa paṅko duruttaraḥ /

kleśavyādhibhayākīrṇametacchvabhraṃ bhayāvaham //

vividhāyāsaśokānāmetadāyatanaṃ mahat /

dainyaśramaviṣādānāmetatkṣetramapāvṛtam //

yasmādviṣayasambhogādvihagaḥ pañjarāviva /

gato vaneṣu ramate sa sukhāni samaśnute //

I,52,iv (YD_I,52,iv)

tasmāt sādhubhirapākṛtatvādasādhurviṣayopabhogaḥ | kiṃ ca sarvatrāsannidhānāt | na hi supratiniviṣṭasyāpi kāminaḥ sarvatra viṣayasannidhānena bhavitavyam | no khalvapi ekasmin deśe 'vasthānaṃ sambhavati, viṣayābhāvaprasaṅgāt | tasmādavaśyaṃ viyogena bhavitavyam | viyoge ca sati dhruvo <I,53> 'niṣṭānubandha iti ko 'rtho viṣayaparigraheṇa ? tatra yaduktaṃ dṛṣṭasya hetoḥ sadbhāvādapārthakā jijñāseti etadayuktam || (1) ||

<I,57>

2

I,57,i (YD_I,57,i)

āha — yadyekāntātyantato 'bhāvāddṛṣṭe hetāvaparitoṣastena tarhyastyayamanyo heturubhayadoṣavarjitaḥ sa kasmānna parigṛhyate ? ko 'sāviti cet ucyate, śāstroktaḥ karmavidhiḥ | sa hyaikāntikaḥ | katham ? evaṃ hyāha — paśubandhena sarvāṃllokān jayati | na tūktaṃ kadācijjayati, kadācinneti | phalasya pratyakṣānupalabdheranaikāntikatvamiti cet, syānmatam pratyakṣata evedaṃ vihitasya karmaṇaḥ phalaṃ nopalabhyate | tathā hi putrakāma iṣṭiṃ nirūpya duhitaramapi na prāpnoti | arthakāmaśca karma kṛtvā māṣakamapi na labhate | tasmānnāyamanaikāntika iti | etacca naivam | kasmāt ? sādhanavaikalyāttadanupapatteḥ | anekasādhanasādhyo hi karmavidhiḥ | yatra phalaṃ nopalabhyate tatra sādhanavaikalyamanumātavyam | kasmāt ? na hyetadiṣṭaṃ, sati kāraṇe kāryaṃ na bhavati | kiṃ cānyat, saṃsārābhāvaprasaṅgāt | yadi khalvapi karmaṇaḥ phalavattvaṃ neṣyate tena tannimittasya saṃsāsarasyābhāvaprasaṅgaḥ | aniṣṭaṃ caitat | tasmātsiddhamasyaikāntikatvam |

I,57,ii (YD_I,57,ii_I,59,ii)

ātyantikatvamapi siddhameva | yasmādāha apāma somamamṛtā abhūmeti | atra somapānādamṛtatvāvāptiḥ śrūyate | tasmāttadevānuṣṭhātavyam | kimanyena hetunā parikalpiteneti jijñāsāpārthaiveti |

<I,59>

I,59,i

ucyate

“dṛṣṭavadānuśravikaḥ”

I,59,ii

anuśrūyate ityanuśravaḥ | anuśrave bhava ānuśravikaḥ | dṛṣṭena tulyaṃ vartate dṛṣṭavat | kimasāvanabhipreta iti vākyaśeṣaḥ |

I,59,iii (YD_I,59,iii_I,60,i)

āha kaḥ punarayamanuśravaḥ ?

I,59,iv

ucyate — mantrabrāhmaṇaṃ yāvadvā purātanamanuśrūyamāṇaṃ prāmāṇyenābhyupagamyate tatrabhavadbhiḥ | yathāśrutinibandhanāḥ smṛtayaḥ | aṅgāni vedāstarkā vā | yathāha

vedavedāṅgatarkeṣu vedasaṃjñā nirucyate /

iti /

<I,60>

I,60,i

āha, kiṃ pūrvasmādeva hetorayamānuśraviko heturanabhipreta iti ?

I,60,ii (YD_I,60,ii_I,60,iv)

netyucyate | kintarhi

“sa hyaviśuddhikṣayātiśayayuktaḥ /”

I,60,iii

iti | sa ityānuśravikasya hetoḥ pratinirdeśaḥ | hiśabdo yasmādarthe | aviśuddhiśca kṣayaścātiśayaśca tairyuktaḥ | etaduktaṃ bhavati | yasmādayamānuśraviko heturaviśuddho 'nityastāratamyavāṃścāto dṛṣṭa ivānabhipretaḥ |

I,60,iv

tatrāviśuddhiyuktastāvat hiṃsāvidhānāt | yadāha brāhmaṇe — brāhmaṇamālabhetetyādi | tathā —

ṣaṭśatāni niyujyante paśūnāṃ madhyame 'hani /

aśvamedhasya vacanādūnāni paśubhistribhiḥ //

I,60,v (YD_I,60,v_I,61,ii)

iti hiṃsā cāviśuddhiḥ / prāṇināmiṣṭaśarīravyāpādanāt /

<I,61>

I,61,i

āha, tadanupapattiḥ | śāstracoditatvāt | yadi śāstreṇa coditeyaṃ hiṃsā na syāt muktasaṃśayamaviśuddhitvamasyāḥ pratipadyāmahe, śāsracoditā tu | tasmānneyamaviśuddhiḥ |

I,61,ii

tatprāmāṇyānabhyupagamādaviśuddhiriti cet syānmatam, vedaprāmāṇyamabhyupagacchatāmasaṃśayametadevaṃ syāt | hetuvādakuśalāstu vayam | tasmādadhīyatāṃ yadi kaścidastyubhayapakṣaprasiddho hetuḥ yato nissaṃśayaḥ pratyayaḥ syāditi | etaccāyuktam | kasmāt ? abhyupagamavirodhāt | dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ceti prāmāṇyatrayamabhyupagataṃ bhavadbhiḥ | idānīṃ vedasyāptavacanatve satyaprāmāṇyaṃ bruvataḥ svamatavyāghātaḥ | tasmādayuktametat |

I,61,iii (YD_I,61,iii)

vedasyāptavacanatvānupapatteradoṣa iti cetsyānmatam | āptavacanatvaṃ prākprasādhyāsya vedasya paścāt ayamupālambho yuktamabhidhātuṃ syāt | tattvasiddham | tasmādanupālambho 'yamiti | etadapyuktam | kasmāt ? puruṣabuddhipūrvakatve sati rāgādiyogācchabdo vicārārhaḥ syāt kimāptavacanaṃ na veti | apuruṣabuddhipūrvakastvāmnāyaḥ svatantraḥ puruṣaniśśreyasārthaṃ pravartate | tasmānnaivaṃvidhamaniṣṭaṃ vicāramarhati | kiṃ cānyat aviśuddhitvānupapattiprasaṅgāt | yadi caitasminnarthe bhavānapi paryanupayujyeta — kathamidaṃ niścīyate yaduta prāṇināmiṣṭaśarīravyāpādanādaviśuddhihiṃseti ? avaśyamabhidhānīyaṃ śāstrata iti | tadeva ca śāstraṃ kratau hiṃsāmāha | tasmāt ko 'tra hetuḥ anyatra pramāṇamihaivaitadapramāṇaṃ bhavitumarhati hiṃsāto dharma iti ?

<I,62>

I,62,i (YD_I,62,i)

anugrahopaghātalakṣaṇatvādahiṃsāhiṃsayoḥ pratyakṣasiddhiriti cet — athāpi syāt ahiṃsātaścānugraho bhavatīṣṭaśarīravyāpādanalakṣaṇaḥ, hiṃsātaścopaghāto bhavati abhipretaśarīravyāpādanalakṣaṇaḥ | kriyānurūpaṃ ca phalamanumātuṃ yuktamiti pratyakṣasiddhamanayoriṣṭāniṣṭaphalahetutvam | tasmāt ko 'tra śāstravyāpāra iti ? etaccānupapannam | kasmāt ? aniṣṭaprasaṃgāt | evaṃ hi parikalpyamāne gurubhāryāgamane 'pi sattvāntarānugrahasāmarthādiṣṭaphalasambandhaḥ syāt | māṇavakaṃ copanīya vratādeśaśaucabrahmacaryyasvādhyāyābhyāsabhaikṣāgniparicaraṇaguruśuśrūṣādiṣu pravartayato 'niṣṭaphalasambandhaḥ syāt | tasmāllokaśāstraviruddho 'sattarko neṣṭa iti |

I,62,ii (YD_I,62,ii)

ubhayābhidhānācchāstravirodhaprasaṅga iti cet syānmatam tadeva śāstramahiṃsāmāha, tadeva hiṃsām | evaṃ sati parasparaviruddhayorarthayoścoditatvādubhayānugrahāsambhave śāstravirodhaprasaṅga iti | tacca naivam | kasmāt ? utsargāpavādayorviṣayabhedāt | sāmānye hi śāstramahiṃsāmutsṛjya viśeṣe kratulakṣaṇe 'pavādaṃ śāsti | sāmānyavihitaṃ ca viśeṣavihitena bādhyate | tadyathā — dadhi brāhmaṇebho dīyatāṃ takraṃ kauṇḍinyāyeti | tasmādutsargāpavādayorviṣayabhedānnāsti śāstravirodha iti | kiṃ cānyat | kanyāgamanavat punarvidhāne doṣābhāvāt | yathā khalvapi śāsre pratiṣiddhaṃ kanyāgamanamiti nedānīmabhirūpaḥ pratigṛhya, tāmabhigamyādharmabhāgbhavati |

I,62,iii (YD_I,62,iii_I,66,i)

gṛhasthaḥ sadṛśīṃ bhāryāṃ vindetānanyapūrvikām /

I,62,iv

iti śāstrāntarasadbhāvāt | evaṃ śāstre pratiṣiddhā hiṃsā | nedānīṃ kratau hiṃsāyāṃ pravartamāno 'niṣṭaphalabhāk syāt | pūrvoktādeva śāstrāntarasadbhāvāt | tara yaduktaṃ prāṇināmiṣṭaśarīravyāpādanādaviśuddhirhiṃsetyetadayuktam |

<I,66>

I,66,i

ucyate — na, abhiprāyānavabodhāt | citramapi bahvetadabhidhīyamāno nābhiprāyaṃ veda bhavān | kiṃ kāraṇam ? yasmānna vayaṃ vedasya prāmāṇyaṃ pratyācakṣmahe | no khalvapi brūmaḥ śāstracoditāyāṃ hiṃsāyāṃ pravartamānasyāniṣṭaphalasambandho bhavati | kintarhi sati svargaprāptinimittatve vedavihitasya karmaṇaḥ samanuṣṭhānaṃ prāṇijamupaghātamantareṇa na sambhavati iti hitakāmairabhyupekṣyate | yasmāt na hyetaduktaṃ yadanyeṣāmupaghātenātmānugrahaḥ kārya iti | āha —

na tatparasya sandadhyātpratikūlaṃ yadātmanaḥ /

eṣa saṅkṣepato dharmaḥ kāmādanyaḥ pravartate //

I,66,ii (YD_I,66,ii_I,67,i)

āha yadyetannābhyupagamyate kathaṃ pūrvamuktaṃ prāṇināmiṣṭaśarīravyāpādanādaviśuddhirhiṃseti ?

<I,67>

I,67,i

ucyate kārye kāraṇopacārāt | yo 'sau hiṃsānimittakaḥ kāruṇyān manasi naḥ paritāpa utpadyate sā khalvaviśuddhirabhipretā | tasyāṃ kāraṇamupacaryoktamaviśuddhirhiṃseti | yathā mudgaistṛptāḥ gobhiḥ sukhina iti |

I,67,ii (YD_I,67,ii_I,67,iii)

āha kathametadavagamyate hiṃsākāryaṃ paritāpamātramaviśuddhirācāryasyābhipretā, na punarhiṃsaiveti ?

I,67,iii

ucyate, prakarṣapratyayopalabdheḥ | vakṣyatyupadiṣṭāt tadviparītaḥ śreyāniti (ISk 2) | samānajātīyaṃ ca pratiyoginamapekṣya prakarṣapratyaya utpadyate | yadi cānuśravikasya praśasyatā nābhipretā syāt prakarṣapratyayānupapattiprasaṅgaḥ | tasmānnotsūtrametat |

I,67,iv (YD_I,67,iv_I,68,i)

āha, sannyāsānupapattiḥ | aviyogaśravaṇāt | na hi karmaṇo 'tyāgasannyāsayostvamīśiṣe | kintarhi śāstraṃ yadāha tadavaśyaṃ kartavyam | taccāmaraṇāt karmabhiraviyogaṃ śāsti | kasmāt ? evaṃ hyāha — “jarāmaryametat satraṃ yadagnihotradārśapaurṇamāsau, jarayā ha etasmāt satrādvimucyate, mṛtyunā ca |” <I,68> punarapyāha “kurvanneveha karmāṇi jijīviṣecchataṃ samāḥ |” tasmādāmaraṇāt karmaṇāmatyāgaḥ | tasmin sati hetvantarakarmaṇāmānarthakyam |

I,68,i

ucyate, na, sādhanānāmasvabhāvikatvāt | patnīsaṃyogādibhiranekaiḥ sādhanairayaṃ karmavidhiḥ prasādhyate | teṣāṃ cāsvābhāvikatvāt aśakyamarjanaṃ prayogataḥ pūrvaṃ kartumiti pratipāditam | tasmādanityāni karmāṇi |

I,68,ii (YD_I,68,ii)

hetuśāstravipratipattau śāstrabalīyastvamiti cet syānmatam | yatra hetuśāstrayorvipratipattirbhavati tatra vipralambhabhūyiṣṭhatvādanumānasya balīyaḥ śāstramityavaśayamabhyupagantavyamiti | taccānupapannam | kasmāt ? śaktito viniyogāt | śaktimapekṣya śāstramagnihotrādīni karmāṇi vidadhatteṣāmanityatāṃ jñāpayati | katham ? evaṃ hyāha, “yo 'laṃ sannagnihotrāyāgnihotraṃ na juhoti tameṣā devatāparuṇaddhyasmāllokādamuṣmāccobhābhyām |” tasmādanityāni karmāṇi | kiṃ cānyat | jarāgrahaṇasāmarthyāt | tvadīya eva <I,69> jñāpake jarāgrahaṇamasti | ato 'numīyate śaktyapekṣamanityaṃ ca karma | kiṃ cānyat śāstrahāneḥ | ubhayaṃ hi śāstre nirdiṣṭam | karmāṇi sannyāsaśca | yadi punaḥ karmāṇi nityakartavyatayeṣyante tena sannyāsaśāstraṃ hīyate | tasmādviṣayarāgāviṣkaraṇametadvaḥ |

<I,70>

I,70,i (YD_I,70,i_I,70,ii)

āha, na, śrutibalīyastvāt | tulyabalayorhi śāstrayorekaviṣayasannipāte dvayoryugapadanugrahāsambhave vikalpaparyāyau bhavataḥ | śrutismṛtisannipāte ca śrutirbalīyasī, smṛtivihitaśca sannyāsaḥ | tasmānnānayorvikalpaḥ | na khalvapi paryāyo nyāyyaḥ |

I,70,ii

ucyate — taditaratra tulyam | yathaiva karmaṇāṃ samanuṣṭhānaṃ śāsti śāstraṃ tathā sannyāsamapi | katham ? evaṃ hyāha —

na karmaṇā na prajayā dhanena tyāgenaikenāmṛtatvamānaśuḥ /

pareṇa nākaṃ nihitaṃ guhāyāṃ vibhrājate yadyatayo viśanti //

na karmaṇā mṛtyumṛṣayo niṣeddhuḥ prajāvanto draviṇamicchamāṇāḥ /

athāpare ṛṣayo manīṣiṇaḥ paraṃ karmabhyo 'mṛtatvamānaśuḥ //

I,70,iii (YD_I,70,iii)

brāhmaṇaṃ cātra bhavati — “tadya idaṃ viduḥ, ye ceme 'raṇyāḥ śraddhātapa ityupāsate te 'rciṣamabhisambhavanti | arciṣo harahna āpūryamāṇapakṣamāpūryamāṇapakṣādyan ṣaḍudaḍḍeti māsāṃstānmāsebhyaḥ saṃvatsaraṃ saṃvatsarādādityamādityāccandramasaṃ candramaso vidyutaṃ tatpuruṣo 'māṇavaḥ sa etān brahma gamayati |” punarapyāha — “etameva viditvā munirbhavati, etameva pravrājino lokamicchantaḥ pravrajanti | etaddha sma vai pūrve vidvāṃsaḥ prajāṃ nākāmayanta, prajayā kiṃ kariṣyāmo yeṣāṃ nāyamātmā nāyaṃ loka iti te ha sma putraiṣaṇāyāśca <I,71> vittaiṣaṇāyāśca lokaiṣaṇāyāśca vyutthāyātha bhikṣācaryaṃ carantīti |” tasmādete tyāgasannyāsayorubhayorliṅgam |

<I,72>

I,72,i (YD_I,72,i_I,72,iii)

āha — yadyapyevaṃ śāstraṃ tathāpi samanuṣṭhāne vidhirasti | vihitaṃ cāvaśyaṃ kartavyam | sannyāse tvarthavādamātramityanayorayaṃ viśeṣaḥ | tasmin sati samanuṣṭhānaṃ jyāyo na tyāgaḥ |

I,72,ii

ucyate — ko 'yaṃ vidhiḥ, ko 'yamarthavādaḥ ?

I,72,iii

āha — vidhistadarthatvenāpūrvopadeśaḥ | yo hi vidhyarthena liṅā loṭā kṛtyairvāpūrvopadeśaḥ kriyate sa vidhiḥ | yathā — agnihotraṃ juhuyāt svargakāmaḥ | vāyavyaṃ śvetamajamālabheta bhūtikāma iti | stutirarthavādaḥ | tasya tu vihitasya prarocanārthaṃ yā stutiḥ so 'rthavādaḥ | tadyathā — “vāyurvai kṣepiṣṭhā devatā vāyumeva tena bhāgadheyenopadhāvati, sa evainaṃ bhūtiṃ gamayati” iti | evaṃvidhāṃ hi stutimupaśrutya phalārthine hi yajamānāya vidhiḥ prarocate | etasmin hitakāmaḥ pravartate iti |

<I,73>

I,73,i (YD_I,73,i^1) (YD_I,73,i^2) (YD_I,73,i^3) (YD_I,73,i^4)

ucyate — na, ata eva sannyāsasiddhiḥ | evaṃ cenmanyase yamāmnāyaḥ śreyāṃsamarthaṃ manyate, taṃ prarocanāya stauti tathā sannyāsasiddhiḥ | kasmāt ? stutatvāt | bahulārthināṃ sannyāsamāmnāyaḥ stauti | sa kasmānna prarocate ? itarathā hyānarthakyam | yadi khalvapyarthavādaḥ stuvannapi na prarocayet yaduktaṃ prarocanārtho 'rthavāda iti tadbhavadbhirhāpitavyaṃ syāt | anarthako hyevaṃ satyarthavādo na prarocanārthaḥ | arthāntaravacanaṃ vā | yadi prarocanārthatvamasya neṣyate tena tarhyarthāntaraṃ vaktavyam | mā bhūdanarthakatvaṃ vedaikadeśasyeti | tasmānnānayā vibhīṣikayā vayaṃ śakyāḥ sanmārgādapanetum | kiṃcānyat | ubhayathā vikalpe 'niṣṭaprasaṅgāt | ihāyamāmnāyo vidheyatvena vā sannyāsaṃ stūyāt avidheyatvena vā | kiṃcātaḥ ? tadyadi tāvadvidheyatvena stauti kimanyadvicāryate ? siddhaḥ sannyāsaḥ | atha vidheyatvena, stutāvasya prayojanaṃ kartavyam | yaddhi kartavyatayā neṣṭaṃ tadapuruṣabuddhipūrvakaḥ svatantraḥ puruṣaniśśreyasārthaṃ pravartamāna āmnāyaḥ kimiti prarocayeta ? tasmādetāmapi kalpanāṃ kṛtvā kṛśamevaitat | athavobhathā vikalpa ityasyāyamanyo 'rthaḥ | ihāyamāmnāyo bhūtārthena vā sannyāsaṃ prarocayet | abhūtārthena vā ? kiṃ cātaḥ ? tadyadi tāvadbhūtārthena prarocayati tathā satyamṛtatvaprāpakasya sannyāsasyāparigrahe viṣayārāgādanyo heturvaktavyaḥ | athābhūtārthena, puruṣo niḥśreyasāddhīyate | kasmāt ? na hyetadyuktaṃ yadaśreyasi mārge pramāṇabhūta āmnāyo mātṛmodakanyāyenehitārthinaḥ prāṇinaḥ pratārayet | tasmādayuktametat | kiñcānyat anekāntāt | nacāyamekānto yadvihitameva kartavyam | tathā ca śābarāḥ <I,74> paṭhanti grāmagamanaṃ bhavataḥ śobhanamityatrāntareṇa vidhiṃ stutireva devadattaṃ grāmagamanāya prarocayatīti | kiñcānyat, āśaṅkāprasaṅgāt | yadi khalvapi kiñcit satyaṃ kiñcidanṛtaṃ brūyādvedaḥ tathā sati pauruṣeyavākyavadvedavākye 'pi āśaṃkā prasajyeta | tathā ca sati yaduktameva prasaṃgaḥ | aniṣṭaṃ caitat | kiṃ ca vidhyanumānaṃ vā tat, evamekadeśabhūtatvāt | athavā vidhyekadeśo 'rthavāda ityatisṛṣṭaṃ bhavatā | tatra sannyāse 'rthavādamupalabhya vidhirapyastīti anumātavyam | anupalambhādadoṣa iti cet syāccaivaṃ yadyasau vidhirupalabhyate | tasmādanupalambhādayaṃ doṣānnivartiṣyata iti | etaccānupapannam | kasmāt ? anekabhedatvāt | upalabdhau yatnaḥ kriyatām | anekabhedo hi prativedamāmnāyaḥ | tatra yaduktaṃ vidhisadbhāvāt kriyāprādhānyamityetadapyayuktam | itikartavyatānupadeśāt sannyāsānupapattiriti cet — athāpi syādyadi sannyāsamapyāmnāyo vidheyaṃ manyeta | tena yathā gārhasthyasyetikartavyatāṃ bhāryodvahanādikāṃ mantravadupadiśati tathā sannyāsamapyupadiśet | na tūpadiṣṭavān | tasmānnāsti sannyāsa iti | etadapyayuktam | kasmāt ? abhāvāt | itikartavyatānāṃ hi sarvāsāmabhāvaḥ sannyāsaḥ | tatra kiṃ śāstramupadekṣyati ? yāvatī khalvitikartavyatā sannyāsāṅgaṃ tāmupadiśati śāstram | katham ? evaṃ hyāha — “tapaḥśraddhe ye hyupavasanti araṇye śāntā vidvāṃso bhaikṣacaryā carantaḥ sūryadvāreṇa te virajasaḥ prayānti yatrāmṛtaḥ sa puruṣo 'vyayātmā |” tatra tapaḥśraddhe ye hyapavasantītyenaṃ śraddhayopetaṃ yamaniyamalakṣaṇaṃ dharmamāha | araṇya iti gṛhebhyo vinissṛtim | śāntā itīndriyāṇāmantaḥkaraṇasya ca viṣayābhilāṣādvinivartanam | vidvāṃsa iti pūrvarātrāpararātrādiṣu kāleṣvanirviṇṇasya yogino jñānābhyāsam | bhaikṣacaryāṃ caranta iti śarīrasthitinimittaṃ parimitamabhyavahāraniyogam | uttarārdhena ca phalamācaṣṭe | tannibandhanaśca vistaraḥ sanyāsetikartavyatāyāṃ manvādibhirabhihitaḥ | śrutinirvacanāśca smṛtayo bhavatāṃ pramāṇamiti pakṣaḥ | tatra yaduktamitikartavyatānupadeśānnāsti sannyāsa ityedayuktam | evaṃ ca nityāni karmāṇi | yattvanenaitaduktamānuśraviko heturanaikāntika iti satyametat | avaśyaṃ hi karmaṇaḥ phalamabhyupagantavyam | itarathā hi tannimittasya saṃsārasyābhāvādaniṣṭaprasaṅgaḥ | tasmādaniṣṭāmevaitadācāryasya |

<I,78>

I,78,i (YD_I,78,i_I,78,iv)

āha, kathametadanumātavyamiti ?

I,78,ii

ucyate, kṣayagrahaṇasāmarthyāt | yadi pūrvasūtroktamihānuvartate kṣayagrahaṇamanarthakaṃ syāt | kasmāt ? atyantābhāvaparyāyo hi kṣaya iti kṛtvā | evaṃ siddho 'viśuddhiyogaḥ |

I,78,iii

āha, kṣayayoga idānīṃ kathamanumātavya iti ?

I,78,iv

ucyate — kṣayayogo 'ṅgaparimāṇāt | kṣayayogaḥ punarasya hetoraṅga<I,79>parimāṇādveditavyaḥ | yāni hi yajeraṅgāni paśupuroḍāśādīni tāni parimitāni | parimitānāṃ sādhanānāṃ tantvādīnāṃ parimitaṃ kāryaṃ paṭādi dṛṣṭam | parimitaṃ kṣayadharmi dṛṣṭam | tadvadeva | kiñcānyat | saṃsāropalambhāt | dṛśyate cāyaṃ vāgbuddhisvabhāvāhāravihārabhedabhinnakarmavihāravaicitryanimittaḥ saṃsāraḥ | yadi punaḥ sākṣāt kṛtaṃ karmākṣayaphalaṃ syāt sa punarāvṛttyabhāvāt prāṇināṃ nopalabhyeta |

I,79,i (YD_I,79,i)

śabdasāmarthyānnityatvamiti cet syādetat | “śabdapramāṇakā vayaṃ, yacchabda āha tadasmākaṃ pramāṇam |” sa cāsya hetoramṛtatvamāha “tarati mṛtyuṃ, tarati pāpmānamityādi” | tasmādanicchatāpyetadavaśyamabhyupagantavyam | anabhyupagame vā pratijñāhānirvedaḥ pramāṇamiti | etacca naivam | kasmāt ? śabdāntareṇa virodhāt | anityatvamasya hetoḥ śabdo 'numanyate | tasyaivaṃ sati virodhaḥ prāpnoti | katham ? evaṃ hyāha — “atha ye ime grāme iṣṭāpūrte dattamityupāsate, athaitamevādhvānaṃ punarnivartante | yathaitamākāśaṃ ākāśādvāyum | te dhūmamabhisambhavanti | dhūmo bhūtvābhraṃ bhavati | megho bhūtvā pravarṣati | ta iha vrīhiyavā oṣadhivanaspatayastilā māṣā iti jāyante | tato vai yo 'nnamati yo retaḥ siñcati sa bhūya eva bhavatīti |” tatra yaduktaṃ śabdasāmarthyānnityatvamityedayuktam |

<I,81>

I,81,i (YD_I,81,i^1) (YD_I,81,i^2)

ubhayathābhidhānācchāstravirodhaprasaṅga iti cet syānmatam | tadeva śāstraṃ nityatvamāha tadevānityatvam | evaṃ sati parasparavirodhinorarthayoścoditatvāt ubhayānugrahāsambhave sati śāstravirodhaprasaṅga iti | tacca naivam | kasmāt ? asambhave satyarthāntaraklṛpteḥ | yatra hi pramāṇabhūtā śrutirasambhavinamarthaṃ codayati, tatrārthāntaraṃ kalpayati | tadyathā — “sa ātmano vapāmudakhidat” “stenaṃ manaḥ” “anṛtavādino vāg” ityevamādiṣu | evamihāpi nāsti sambhavaḥ yadeko 'rtho nityaśca syādanityaśceti | tasmānnityatvavācakasya śāstrāntarasya bhaktyārthāntaraṃ parikalpayiṣyāmaḥ | tadvaditaratrāpīti cet syānmatam — yathaiva bhavatā nityānityayorekatrāsambhavānnityatvasya bhaktyā kalpanā kṛtā tathaivānityatvasyāpi kariṣyata iti | etaccāyuktam | kasmāt ? sarvapramāṇavirodhaprasaṅgāt | vināśe hi bhaktyā kalpyamāne sarvapramāṇavirodhaḥ prasajyeta | katham ? pratyakṣavirodhastāvat saṃsāropalambhāt | anumānavirodhaḥ aṅgaparimāṇe satyaṅgino nityatvānupapatteḥ | śabdavirodhaḥ te dhūmamabhisambhavantīti vacanāt | na tu nityatve bhaktyā kalpyamāne doṣo 'yamupadyate | tasmādviṣametat |

<I,82>

I,82,i (YD_I,82,i_I,83,i)

āha, kathamidānīṃ bhaktyā kalpayitavyaṃ śāstramiti ?

<I,83>

I,83,i

ucyate, prakṛṣṭārthatayā | yathā khalvapyamṛtaṃ vā mṛtamatijīvo mā te hāsiṣurasavaḥ śarīramityabhidhīyate | na ca prāṇināmatyantāyāsavo jahati, kintarhi prakṛṣṭaṃ kālam | evamihāpyucyate tarati mṛtyumiti | nātyantāya mṛtyuṃ tarati, kintarhi prakṛṣṭaṃ kālam | upacaryate hi loke prakṛṣṭe nityaśabdaḥ | tadyathā nityaprahasito nityaprajalpita iti | evaṃ siddhaḥ kṣayayogaḥ |

I,83,ii (YD_I,83,ii_I,83,iv)

āha, atiśayayoga idānīmasya hetoḥ kathamanumātavya iti |

I,83,iii

ucyate — atiśayayogaḥ kriyābhyāsāt | yatra hi kriyā sakṛt pravartate yatra cāsakṛdāvartate tatrātiśayo dṛṣṭaḥ | tadyathā kṛṣyādiṣu | yajñe ca dravyopādānaśaktyapekṣā | kvacit sakṛdeva pravṛttiḥ, kvacit punaḥpunarāvṛttiḥ | tasmādatiśayena bhavitavyam | kiṃ cānyat aṅgātiśayāt | ihāṅgānāmatiśayādaṅgino 'pi ghaṭāderatiśayo dṛṣṭaḥ | asti cāyaṃ pratiyajñamaṅgānāṃ dakṣiṇādīnāmatiśayaḥ |

I,83,iv

tasmādatrāpyatiśayena bhavitavyam |

<I,84>

I,84,i (YD_I,84,i^1) (YD_I,84,i^2)

devatāṅgabhāvagamanāt kṣayātiśayānupapattiriti cet — athāpi syāt yo hi yajñe dravyamātrasya sādhanabhāvamanumanyate taṃ prati kṣayātiśayadoṣāvaparihāryau syātām | vayantu dravyasamavāyinīṃ devatāṃ kratāvaṅgabhāvamupagacchantīṃ vidmaḥ | tasmādadoṣo 'yamiti | taccānupapannam | kasmāt ? sādhyatvāt | devatānāmaparimitatvaṃ sādhyam | tadaṅgabhāvagamanācca doṣābhāvaḥ | na cātmakriyāṅgatvamudāsīnatvāt iti naḥ siddhāntaḥ | tasmādayuktametat | upetya vā | kratusamanuṣṭhānānarthakyaprasaṅgāt | yadi dravyasamavāyinīṃ devatāmupalabhya tadaṅgabhāvagamanādakṣayo niratiśayaśca heturavāpyate itīṣṭaṃ vaḥ, tena tarhi yadvā tadvā vedoktaṃ karma kṛtvā śakyo 'vāptumarthaḥ | kiṃ prāṇivināśahetubhiḥ kratubhiḥ ? katham ? na hi kiṃcitkarma vidyate yatra śarīrasyāṅgabhāvo na syāt | sarvadevatāmayaṃ ca śarīraṃ yasmādāha tasmādvai vidvānpuruṣamidaṃ brahmeti manyate | sarvā hyasmin devatāḥ śarīre 'dhi samāhitāḥ | tatra yaduktaṃ devatāṅgabhāvagamanāt kṣayātiśayānupapattirityetadayuktam | evamayaṃ hetustridoṣaḥ | tena yaḥ phalaviśeṣo 'bhinirvartyate so 'pi tathājātīyaka iti śakyamanumātum | tasmānnāsya jijñāsoratra samādhiḥ |

<I,85>

I,85,i (YD_I,85,i_I,86,ii)

āha, yadi nāyaṃ śreyāniti kṛtvāsya jijñāsornātra samādhiḥ tena tarhi yaḥ śreyān phalaviśeṣaḥ sa upadeṣṭavaya iti |

<I,86>

I,86,i

ucyate —

“tadviparītaḥ śreyān”

I,86,ii

tadityanena karmavidhiniṣpāditasya svargaprāptilakṣaṇasya phalasyābhisambandhaḥ | tasmādviparītaḥ śuddho 'kṣayo niratiśaya ityarthaḥ | ko 'sāvityucyate mokṣaḥ śreyān | etaduktaṃ bhavati | ubhāvapyetau praśasyau svargāpavargau, āmnāyavihitatvāt | mokṣastu praśasyataraḥ | kasmāt ? yathoktadoṣānupapatteḥ | sa hyavaśyaṃbhāvitvādaikāntikaḥ | atīndriyatvādasaṃvedyaḥ | svātmanyavasthitvāllaghuḥ sarvatra sannihitaśca | āmnāyastutatvātpraśastaḥ | sadbhirāsevitatvādaninditaḥ | yamaniyamavairāgyajñānābhyupāyaśuddherviśuddhaḥ | adravyatvādakṣayo niratiśayaśca |

<I,87>

I,87,i (YD_I,87,i_I,87,ii)

āha, kathaṃ punarayamapavargaḥ prāpyata iti ?

I,87,ii

ucyate, saṃyogābhāvāt | duḥkhaṃ ca pradhānam | tathā ca tantrāntareṣvapyuktam — duḥkhahetuḥ kāryakaraṇaśaktiriti | tena yadā puruṣasya saṃyogastadāviśuddhitvamasya | svaśaktiviśeṣayogātteṣu teṣu jātyantaraparivarteṣu dharmādinimittasāmarthyādāyāsamanubhavati | yadā tu pradhānasaṃyogo vinivartate tadā nimittābhāve naimittikasyāpyabhāva iti kṛtvā na punardvandvānyanubhavati |

<I,88>

I,88,i (YD_I,88,i_I,88,iv)

āha, kimarthaḥ punarayaṃ pradhānasya puruṣeṇa saha saṃyogaḥ ?

I,88,ii

ucyate, naitadihābhidhānīyam | vakṣyatyayamupariṣṭādācāryaḥ “puruṣasya darśanārthaḥ, kaivalyārthastathā pradhānasya | paṅgvandhavadubhayorapi saṃyoga iti” (ISk 21) |

I,88,iii

āha, viyogastarhi kasmānnimittād bhavatīti ?

I,88,iv

ucyate —

“vyaktāvyaktajñavijñānāt // (ISk) 2 //”

I,88,v (YD_I,88,v)

vyaktaṃ cāvyaktaṃ ca jñaśca vyaktāvyaktajñāḥ | teṣāṃ vijñānaṃ vyaktāvyaktajñavijñānaṃ tasmāt | bahuṣvaniyamādalpāco 'pi jñaśabdasya na pūrvanipātaḥ | athavā jñānasya sādhakatamaṃ vyaktam | tatpūrvakatvādavyaktasamadhigamasyetyabhihitam | yadvā vyaktaṃ ca avyaktaṃ ca te vyaktāvyakte, te vijānāti iti vyaktāvyaktajñaḥ, tadvijñānāt saṃyogo nivartate | vakṣyati caitat, “dṛṣṭā mayetyupekṣata eko dṛṣṭāhamityuparamatyanyā” iti (ISk 66) |

<I,89>

I,89,i (YD_I,89,i)

tatra rūpapravṛttiphalalakṣaṇaṃ vyaktam | rūpaṃ punaḥ mahānahaṃkāraḥ pañca tanmātrāṇi ekādaśendriyāṇi pañca mahābhūtāni | sāmānyataḥ pravṛttirdvividhā | hitakāmaprayojanā ca, ahitapratiṣedhaprayojanā ca | viśeṣataḥ paṃca <I,90> karmayonayo vṛttyādyāḥ prāṇādyāśca pañca vāyavaḥ | phalaṃ dvividham | dṛṣṭamadṛṣṭaṃ ca | tatra dṛṣṭaṃ siddhituṣṭyaśaktiviparyayalakṣaṇam | adṛṣṭaṃ brahmādau stambaparyante saṃsāre śarīrapratilambha ityetad vyaktam | eṣāṃ guṇānāṃ sattvarajastamasāmaṅgāṅgibhāvagamanādviśeṣagṛhītiḥ | yadā tvaṅgabhāvamagacchanto nirlikhitaviśeṣā vyavatiṣṭhante tadāvyaktamityucyante | cetanāśaktirūpatvāccitraṃ guṇavṛttaṃ jānātīti jñaḥ |

I,90,i (YD_I,90,i)

eṣāṃ trayāṇāṃ bhedamabhedaṃ ca vijñāya saṃyoganivṛttiṃ labhate | kasmāt ? saṃyoganimittapratidvandvibhūtatvādyoganimittasya | iha yadādarśananimittaḥ pradhānapuruṣayoḥ saṃyogaḥ tasmādasya pratidvandvibhūtena jñānena viyogahetunā bhavitavyam | ko dṛṣṭāntaḥ ? tamaḥprakāśavat | yathā tamasā tirohitāni dravyāṇi ghaṭādīni nopalabhyante, tatpratidvandvibhūtena tu <I,91> pradīpena prakaśitānāmeṣāmupalabdhirbhavati | tadvadihāpi draṣṭavyamiti siddhaṃ jñānānmokṣaḥ | uktaṃ ca —

vṛkṣāgrāccyutapādo yadvadanicchannaraḥ patatyeva /

tadvad guṇapuruṣajño 'nicchannapi kevalī bhavati //

I,91,i (YD_I,91,i_I,91,iii)

kiṃ cānyat | āmnāyābhihitatvāt | āmnāyanibandhano hyayamartho jñānānmokṣa iti, na yādṛcchikaḥ | katham ? evaṃ hyāha — “satyaṃ jñānamanantaṃ brahma yo veda nihitaṃ guhāyāṃ parame vyoman so 'śnute sarvān kāmān saha brahmaṇā vipaścitā |”

I,91,ii

“yato vāco nivartante aprāpya manasā saha /

ānandaṃ brahmaṇo vidvān na bibheti kutaścana //”

I,91,iii

“tameva viditvāmṛtatvameti nānyaḥ panthā ayanāya vidyate |” tathā brāhmaṇe 'pyuktam | “tarati śokamātmavit |” “brahmavid brahmaiva bhavatīti |” tasmādāmnāyaprāmāṇyādapi manyāmahe jñānānmokṣa iti |

<I,92>

I,92,i (YD_I,92,i)

āha, jñānavācino 'mṛtatvanimittābhyupagamānmahata āmnāyāntarasyānarthakyam | yadi jñānavācina āmnāyakhaṇḍakādamṛtatvamavāpyata ityetada<I,93>bhyupagamyate, tena kriyāvācino mahata āmnāyāntarasyānarthakyaṃ prāptam | kiṃ kāraṇam ? na hyanāyāseneṣṭāvāptau satyām āyāsabhūyiṣṭhe karmaṇi pravartamānaḥ kṛtī bhavatīti | āha ca —

akke cenmadhu vindeta kimarthaṃ parvataṃ vrajet /

iṣṭasyārthasya saṃprāptau ko vidvān yatnamācaret //

I,93,i (YD_I,93,i_I,93,ii)

ucyate — yadi punaḥ karmāṇyatyantakartavyatayeṣyante, jñānavācina āmnāyasya kathamarthavattā siddhā bhavati ?

I,93,ii

āha, samuccaye tūbhayārthavattvam | jñānakarmaṇostu samuccaye 'bhyupagamyamāne dvayorapyāmnāyārthavattā siddhā bhavati | vidvān <I,94> yajeta vidvān yājayediti vacanāt, tathā sarvapuruṣāṇāṃ kratāvadhikāraḥ aśrotriyaṣaṇḍhaśūdravarjamitinyāyāt | tasmājjñānakarmaṇoḥ samuccayādiṣṭaprasiddhiḥ |

I,94,i (YD_I,94,i)

ucyate — na, pūrvadoṣāparihārāt | yadi niyamato viduṣaiva karmāṇi kartavyānītyabhyupagamyate tena yaḥ pūrvokto doṣaḥ saṃsārābhāvaprasaṅgaḥ, tasyāparihāraḥ | kiṃ ca śāstrahāneśca | yaśca śāstramiṣṭāpūrte samupāsyate te dhūmamabhisaṃbhavantīti tadetasyāṃ kalpanāyāṃ hīyate | kiṃ cānyat — bhinnaphalatvāt | ihābhinnaphalāni dravyāṇi samuccīyante | tadyathā bhujyaṅgāni sūpādīni | abhinnaṃ teṣāṃ tṛptilakṣaṇaṃ phalamiti | na caitajjñānakarmaṇorabhinnaṃ phalam | svargāpavargahetutvāt | jñānasāmarthātkaivalyamabhinnaṃ phalamiti cet pūrveṇāviśeṣaḥ | yaduktaṃ saṃsārābhāvaprasaṃga iti tadanapahṛtameva bhavati | kiṃcānyat — śrūyamāṇaphalavirodhaśca | yacca kriyāyāḥ phalaṃ śrūyate agnihotraṃ juhuyāt svargakāmo, rāṣṭramagniṣṭomena jayatīti tadvirudhyate | karmaṇaśca śeṣabhāvaḥ | svārthopasarjanatve satyarthāntaraniṣpādakatvāt | yathāvahantītyevamādyāḥ kriyāḥ svaṃ phalamupasarjanīkṛtya taddvāreṇa yajerupakurvantyastaccheṣabhūtā bhavanti evaṃ kriyāpi jñānaphalabhūtatvāttaccheṣabhūtā syāt |

<I,96>

I,96,i (YD_I,96,i)

vidhisadbhāvāt kriyāprādhānyamiti cenna — uktatvāt | kathametat ? nāsti vidhikṛto viśeṣaḥ | upetya vā | tatrāpi tadutpatteḥ | asti hi jñānasyāpi vidhāyakaṃ śāstram | katham ? evaṃ hyāha — “ya ātmāpahatapāpmā vijighatso vipipāso vijaro vimṛtyurviśokaḥ sannyastasaṃkalpaḥ so 'nveṣṭavyaḥ sa jijñāsitavyaḥ | sarvāṃśca kāmānavāpnoti ya ātmānamanuvidya vijānātīti” prajāpatervacanaṃ śrūyate | punarapyāha — “dve vidye veditavye parā caivāparā ca” yā | tasmādvidhisadbhāvātkriyāprādhānyamiti svapakṣānurāgamātrametat |

<I,97>

I,97,i (YD_I,97,i)

dṛṣṭārthatvādityeke eke punarācāryā manyante dṛṣṭameva jñānasyājñānanivṛttilakṣaṇaṃ phalaṃ tasmānna śāstreṇa vidhīyate | kiṃ kāraṇam ? dṛṣṭārthasya hi karmaṇo na śāstraṃ prayojakam | svayamevārthitatvāttatra pravṛtterbhujyādivat | teṣāṃ jñānavidhāyakāni vākyāni tānyupāyaguṇavidhānārthamanuvādabhūtānyāśrīyante | tadyathā dadhnā juhoti, payasā juhotīti |

I,97,ii (YD_I,97,ii_I,98,i)

yattu khalvidamucyate vidvānyajeta, vidvān yājayet, śrotriyasya ca karmaṇyadhikāra iti tasyāmayamarthaḥ — adhītya vedaṃ kriyānupūrvo ca jñātvā karmaṇi pravartitavyam | evaṃ ca sati na kaściddoṣaḥ | yadi punarniyamata evātmavidhāṃ karmaṇyadhikārastena saṃsārābhāvaprasaṃgaḥ | svābhāvikatvāt | vijñānasya śāsrasya sarvādhikāravirodhaḥ | tasmānnāsti samuccayo jñānakarmaṇoḥ |

<I,98>

I,98,i

apara āha — satyam | nāstyanayoḥ samuccayaḥ kintarhi sarvārthā kriyā jñānaṃ pratiṣiddhārtham | ye hi ṣaṇḍhāndhavabadhirādayaḥ karmaṇo 'tyantaṃ nirākṛtāsteṣāṃ jñānādāśramāntare 'mṛtatvāvāptiḥ | itareṣāṃ tū mūlāśrame karmaṇa eveti tasya nāyaṃ vādinaḥ parihāra iti |

I,98,ii (YD_I,98,ii)

ucyate — na, svasamayavirodhāt | evaṃ bruvāṇasyāsya vādinaḥ svasamaya eva virudhyate | yaduktam — vidvāṃsaḥ prajāṃ nākāmayanta, kiṃ prajayā kariṣyāmaḥ ? atha yaduktaṃ putraiṣaṇāyāśca vittaiṣaṇāyāśca vyutthāya bhaikṣacaryāṃ <I,99> carantīti | na ca ṣaṇḍānāṃ putraiṣaṇāvyutthānamathavad bhavati, devakṛtatvāt | kiṃ cānyat — rahasyabhūtatvāt | rahasyabhūtaṃ hi vedānāṃ jñānam | yasmādāha — taddha smaitadāruṇirauddālakirjyeṣṭhāya putrāya provāca | idaṃ jyeṣṭhaputrāya pitā brahma prabrūyāt | praṇāyyāntevāsine nānyasmai yasmai kasmaicana | ya imāmadbhiḥ parigṛhītāṃ vasunā vasumatīṃ pūrṇāṃ dadyādetadeva tato bhūya iti |

I,99,i (YD_I,99,i)

bhavati cātra —

paraṃ rahasyaṃ vedānāmavasāneṣu paṭhyate /

ṣaṇḍādyarthaṃ tadiṣṭaṃ ceddhiṣṭyā saphalatā śrute //

vidvān karmāṇi kurvītetyetaduktaṃ kila śrutau /

sa ca paṇḍādirevasyādyo 'tyantaṃ karmaṇaścyutaḥ //

<I,100>

sa eva vartyatāṃ prājñaiḥ kiṃ nyāyyo 'tha matibhramaḥ ?

indriyārthānurāgo vā dveṣo vā mokṣavartmani //

kaivalyaprāptihetutvādyā vedavihitā stutiḥ /

praśastā yājñavalkyādyairviśiṣṭaistattvaniścayāt //

seyaṃ viṣayarāgāndhairviparītārthavādibhiḥ /

vidyā kanyeva ṣaṇḍāya dīyamānā na śobhate //

tasmādrāgānugairuktāṃ kuhetupṛtanāmimām /

apohya matimānyuvatyā hyāśramādāśramaṃ vrajet //

<iti śrīmadācāryeśvarakṛṣṇaviracitāyāṃ sāṃkhyasaptatau yuktidīpikānāmni vivaraṇe prathamamāhnikam ||>

<I,102>

3

I,102,i (YD_I,102,i_I,102,ii)

āha — samyagupadiṣṭaṃ bhavatā vyaktāvyaktajñavijñānānmokṣo 'vāpyate | idānīmupadeṣṭavyam kathametattrayaṃ pratipattavyamiti |

I,102,ii

ucyate — trayasyāsya pratipattiṃ dvedhā samāmananti | samāsato vistarataśca | tadeva trayaṃ paṃcabhiradhikaraṇairbhidyate | kāni punaradhikaraṇānīti ? ucyate — prakṛtivikāravṛttaṃ, kāryakāraṇavṛttaṃ, atiśayānatiśayavṛttaṃ, nimittanaimittikavṛttaṃ, viṣayaviṣayivṛttamiti | tatra prakṛtivikāravṛttapūrvakatvāditareṣāmadhikaraṇānāṃ tadbhedānvakṣyāmaḥ | tatpunaścaturdhā bhidyate | kiṃcitkāraṇameva na kāryam | kiṃcitkāraṇaṃ ca kāryaṃ ca | kiṃcitkāryameva na kāraṇam | kiṃcinnaiva kāraṇaṃ na cāpi kāryamiti |

<I,103>

I,103,i (YD_I,103,i_I,103,iii)

āha — atisāmānyopadiṣṭametannāsmākaṃ buddhāvavatiṣṭhate | tasmādvibhajyopadiśyatāṃ kasya padārthasya kiṃ vṛttamiti ?

I,103,ii

ucyate — bāḍham | upadiśyate —

“mūlaprakṛtiravikṛtiḥ”

I,103,iii

mūlamādhāraḥ pratiṣṭhetyanarthāntaram | prakarotīti | prakṛtiḥ | mūlaṃ cāsau prakṛtirmūlaprakṛtiḥ | mūlaprakṛtiḥ kasya mūlam ? mahadādīnām | saṃjñā khalviyaṃ pradhānasya mūlaprakṛtiriti | sā cāvikṛtiravikārānutpādyetyarthaḥ |

<I,104>

I,104,i (YD_I,104,i)

āha — samāsānupapattiḥ viśeṣaṇāntaropādānāt | mūlamityayaṃ śabdaḥ prakṛtiviśeṣaṇārthamupātto mahadādiviśeṣaṇāntaramupādatte | tatra saviśeṣaṇānāṃ vṛttirneti samāsapratiṣedhaḥ prāpnoti | samāsāntaravidhānādadoṣa iti cetsyānmatam — yadyetasmin samāse doṣo 'yamupapadyate samāsāntaramatra vidhāsyate mūlaṃ prakṛtīnāṃ mūlaprakṛtiriti | etaccānupapannam | kasmāt ? doṣāntaropapatteḥ | evamapyupasarjanaṃ pūrvaṃ nipatatīti ṣaṣṭhyoktasyopasarjanatvātpūrvanipātaḥ | tatraivaṃ bhavitavyaṃ mūlaṃ prakṛtīnāṃ prakṛtimūlamiti | tasmādidamapyasāramiti |

<I,105>

I,105,i (YD_I,105,i)

ucyate — pūrva eva samāso 'stu, sambandhiśabdaḥ sāpekṣo nityaṃ vṛttau samasyate | yattūktaṃ viśeṣaṇāntaropādānātsamāsānupapattiriti — tatra brūmaḥ sambandhiśabdānāṃ sambandhyantaramanapekṣya svarūpapratilambha eva nāstītyākāṃkṣāvatāmeva vṛttyā bhavitavyam | tadyathā devadattasya gurukulamiti sambandhiśabdatvāddevadattaśabdamapekṣamāṇo 'pi guruśabdaḥ kulaśabdena saha vṛttiṃ pratipadyate | evamihāpi mūlamityayaṃ śabdaḥ sambandhiśabdatvānmahadādyapekṣo 'pi prakṛtiśabdena saha vṛttiṃ pratipadyata iti | kiñcānyat | vākyapratipādyasyārthasya vṛttāvupalabdheḥ | yatra hi vākyapratipādyo 'rtho vṛttyā na labhyate yathā ṛddhasya rājñasya puruṣaḥ iti tatra saviśeṣaṇānāṃ vṛttirneti vyavasthitaṃ śāstre | gamyate ceha vākyapratipādyo 'rtho vṛttāvapi satyām | tasmādadoṣo 'yamiti | kiṃ ca jñāpakāt | jñāpakaṃ khalvapi “karmavatkarmaṇā tulyakriyaḥ” | tathā “akārasya vivṛttopadeśa” ityādi | tasmānnātrāsūyā kartavyeti |

<I,106>

I,106,i (YD_I,106,i_I,107,i)

āha — avayavasya pratyavamarśānupapattiḥ saṃjñāśabdatvāt | saṃjñāśabdeṣu hi nāvayavasya parāmarśo bhavati | tadyathā gajakarṇo 'śvakarṇaḥ | kasya gajasya kasyāśvasyeti |

<I,107>

I,107,i

ucyate na, arthopapatteḥ | yatra hyartha upapadyate bhavatyeva tatra saṃjñāśabdeṣvayavaparāmarśaḥ | tadyathā saptaparṇānyasya parvaṇi parvaṇi, aṣṭau padānyasya paṅktau paṅktau saptaparṇo 'ṣṭāpadamiti | upapadyate cehāyamarthaḥ, tasmādadoṣo 'yam |

I,107,ii (YD_I,107,ii_I,108,i)

āha — mūlaprakṛtiravikṛtiḥ, prakṛtiriti vaktavyam | yadāha mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapteti |

I,107,iii

ucyate — prakṛtitvāvacanam | prakṛtitvaṃ ca mūlaprakṛterna vaktavyam | kiṃ kāraṇam ? arthādāpatteḥ | mūlaprakṛtiravikṛtirityeva siddham | ucyamānaṃ hi tadanarthakaṃ syāt |

<I,108>

I,108,i

āha — prakṛtitvānupapattiḥ | satkāryavādābhyupagamāt | prakarotīti prakṛtiḥ, tadbhāvaḥ prakṛtitvam | tacca sati kārye na ghaṭate | kasmāt ? na hi satāmātmādīnāṃ kāraṇamupapadyata iti |

I,108,ii (YD_I,108,ii)

ucyate — taditaratrāpi tulyam | yathaiva hi satāmātmādīnāṃ kāraṇaṃ nopapannamevamasatāṃ śaśaviṣāṇādīnāmapīti nāsti kaścidviśeṣaḥ | tṛtīyā tu viṣādāvalyaiva koṭiḥ | evamubhayapakṣavyudāsātsvapakṣasiddhiriti cet athāpi syāt — sadasatoḥ kriyāsambandhaṃ pratyaviśeṣa upadarśyate bhavatā | tenobhayorapi pakṣayorvyudāsaḥ kṛto bhavati | na cobhayapakṣavyudāsātsvapakṣasiddhiriti | etaccāyuktam | kasmāt ? uttaratra pratiṣedhāt | sa khalveṣa vādī satkāryavādaṃ pratyācaṣṭe tasmātsvaka evainamadhikāre nivartayiṣyāmaḥ |

<I,109>

I,109,i (YD_I,109,i)

āha — avikṛtyabhidhānānarthakyam | mūlaprakṛtitvāttatsiddheḥ | yadi mūlaṃ sarvāsāṃ prakṛtīnām avikṛtyaiva tayā bhavitavyam | itarathā hi mūlaprakṛtitvānupapattiḥ | yadi khalvapi pradhānasyāpi prakṛtyantaraṃ syānmūlaprakṛtitvaṃ nopapannaṃ bhavet | tasmānmūlaprakṛtitvavacanādeva tatsiddheravikṛtigrahaṇamanarthakamiti |

I,109,ii (YD_I,109,ii_I,110,i)

ucyate — na | anavasthāprasaṃganivṛttyarthatvāt | yathā hi mūlādīnāṃ bījaṃ prakṛtistasyāpyanyattasyāpyanyadityanavasthā evaṃ mahadādīnāṃ pradhānaṃ <I,110> mūlaprakṛtiḥ tasyāpyanyadityanavasthā prasajyeta | sā mā bhūdityatastannivṛttyarthaṃ tadabhidhānam |

I,110,i

āha, na | hetvanupadeśāt | asaṃśayametadevaṃ syāt, na tu heturatropadiṣṭo bhavadbhiḥ | na cānupadiṣṭahetukaṃ vipaścidbhiḥ pratipattuṃ nyāyyam | tasmādayuktametat |

I,110,ii (YD_I,110,ii)

ucyate, kāraṇāntarapratiṣedhāt | puruṣākartṛtvātpradhānākhyānāṃ guṇānāṃ cāvasthāntarānupapatteravikṛtitvasiddhiḥ | ihārabhyamāṇā prakṛtiḥ kāraṇāntarairīśvarādibhirārabhyate, puruṣeṇa vā, guṇairvā | kiñcātaḥ ? tanna tāvatkāraṇāntarairīśvarādibhirārabhyate | kasmāt ? pratiṣedhāt | yathā kāraṇāntarāṇi na santi tathottaratra pratiṣedhaḥ kariṣyate | idānīṃ sattvaṃ rajastamaḥ puruṣa iti padārthacatuṣṭayaṃ pratijñāyate | tatrāpi puruṣakartṛtvaṃ pratyākhyāyate | tasminpratyākhyāte guṇānāmevāvasthāntarāpekṣaḥ kāryakāraṇabhāvaḥ | sūkṣmāṇāṃ mūrtilābhaḥ kāryam | nivṛtaviśeṣāṇāmavibhāgātmanāva<I,111>sthānaṃ kāraṇamityayaṃ siddhāntaḥ | tatrāstaṅgataviśeṣāṇāṃ nivṛttapariṇāmavyāpārāṇāmaṅgāṅgibhāvamanupagacchatāmupasaṃhṛtaśaktīnāṃ sarvavikārasāmyaṃ sarvaśaktipralayaṃ nissattāsattaṃ nissadasadavyaktalakṣaṇamavasthāntaramupasaṃprāptānāṃ nāstyanyatsūkṣmataramavasthāntaram, yasyedaṃ pradhānalakṣaṇamavasthāntaraṃ kāryaṃ syāt | tasmātsuṣṭhūcyate mūlaprakṛtiravikṛtiriti |

<I,12>

I,12,i (YD_I,12,i^1) (YD_I,12,i^2) (YD_I,12,i_I,12,ii)

“mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta /”

I,12,ii

mahānādyo yāsāṃ tā mahadādyāḥ | avayavena vigrahaḥ, samudāyaḥ samāsārthaḥ | anyathā mahānevātrāparigṛhītaḥ syāt | prakṛtayaśca vikṛtayaśca prakṛtivikṛtayaḥ | kāraṇāni kāryāṇi cetyarthaḥ | tatra mahānahaṃkārasya prakṛtiḥ pradhānasya vikṛtiḥ | ahaṃkāro 'pi tanmātrendriyaparvaṇoḥ prakṛtirvikṛtirmahataḥ | tanmātrāṇi ca bhūtaparvaṇaḥ prakṛtirahaṃkārasya vikṛtiḥ |

<I,113>

I,113,i (YD_I,113,i_I,113,iii)

āha — saptagrahaṇaṃ kimartham ?

I,113,ii

ucyate — saptagrahaṇamavadhiparicchedārtham | akriyamāṇe hi saptagrahaṇe na jñāyate kriyānprakṛtigaṇaḥ prakṛtivikṛtisaṃjño bhavati | tatra mahābhūtendriyaparvaṇorapi prakṛtitvaṃ prasajyeta |

I,113,iii

āha — naitadasti prayojanam | pariśeṣasiddheḥ | iha bhavatāṃ pañcaśikhānāṃ pañcaviṃśatistattvāni | tatra mūlaprakṛtiravikṛtirityuktam, ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣa iti vakṣyati | pariśeṣataḥ saptaivāvaśiṣyante | tasmānnārthastadarthena saptagrahaṇena |

<I,114>

I,114,i (YD_I,114,i_I,114,ii)

ucyate — ahaṃkāraparigrahārtham | evaṃ tarhi naivāhaṃkāro vidyata iti patañjaliḥ | mahato 'smipratyayarūpatvābhyupagamāt | tatparihārārthametad bhaviṣyati |

I,114,ii

āha, na | uttaratra parigrahāt | etadasti nāsti prayojanam | vakṣyati hi mahatā kaṇṭhenopariṣṭādācāryaḥ “prakṛtermahāṃstato 'haṅkāra” (ISk 22) iti tenaivedaṃ siddham | nārthastadarthenāpi saptagrahaṇena |

I,114,iii (YD_I,114,iii_I,115,i)

ucyate — rūpabhede 'pi tattvābhedajñāpanārtham | evaṃ tarhi dharmādīnyaṣṭau rūpāṇi buddhervakṣyamāṇāni, ahaṃkāraśca vaikārikataijasabhūtādirūpatvāt trilakṣaṇo vakṣyamāṇaḥ | tatra rūpabhedāttattvabhedo mā bhūdityevamarthaṃ saptagrahaṇaṃ kriyate |

<I,115>

I,115,i

āha, hetumantareṇāpratipatteḥ | kaṇṭhoktamapi yuktimantareṇa na tarkaśīlāḥ pratipadyante kimpunaḥ kleśopapāditam | tasmādatra samādhirvācyaḥ kathamanekarūpā buddhirekaiveti ?

I,115,ii (YD_I,115,ii_I,116,iii)

ucyate na, uttaratra vicāraṇāt | uttaratraitadvicārayiṣyāmaḥ kimanekarūpāvirbhāve 'pi tadeva tadvastu bhavati āhosvidrūpabhedāttattvabhedaḥ ? tasmādiha tāvaddṛśyatāmiti siddhaṃ mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapteti |

I,115,iii

“ṣoḍaśakastu vikāraḥ”

I,115,iv

ṣoḍaśaparimāṇasya so 'yaṃ ṣoḍaśakaḥ saṃghaḥ | tasya parimāṇaṃ saṃkhyāyāḥ saṃjñāsaṃghasūtrādhyayaneṣviti kanpratyayaḥ |

<I,116>

I,116,i

āha — kaḥ punarayaṃ ṣoḍaśaka iti ?

I,116,ii

ucyate — pañca mahābhūtāni, ekādaśendriyāṇi |

I,116,iii

tuśabdo 'vadhāraṇārthaḥ |

I,116,iv (YD_I,116,iv^1) (YD_I,116,iv^2) (YD_I,116,iv^3) (YD_I,116,iv^4_I,117,i)

āha — śakyaḥ punarayamartho 'ntareṇāpi tuśabdamavāptum | katham ? mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapteti hyupadiṣṭaṃ purastāt | tato 'haṅkāratamātrapūrvakatve siddhe sati indriyamahābhūtaparvaṇoḥ punaḥ śruterniyamo bhaviṣyati | tadyathā pañca pañcanakhā bhakṣyā ityatra kṣutpratīkārasamarthānāṃ dravyāṇāmarthādeva sarveṣāṃ bhakṣaṇe samprāpte punaḥ śruterniyamo bhavati, tadvadidaṃ draṣṭavyam | iṣṭato 'vadhāraṇārthaṃ iti cet syānmatam | iṣṭato 'vadhāraṇārthastarhi tuśabdo bhaviṣyati | kathaṃ nāma ṣoḍaśako vikāra eveti yathā vijñāyate, ṣoḍaśakastu vikāra ityevaṃ mā jñāyīti | yadyevamasthāne tarhi tuśabdaḥ paṭhitaḥ | ṣoḍaśako vikārastviti vaktavyam | atha mataṃ vṛttaparipūranārthamayamasminpradeśe paṭhitastuśabdo yatra nirdoṣastatraivāyaṃ draṣṭavya iti | etadanupapannam | kasmāt ? asandehāt | mahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ saptetyapadiṣṭe kimiti sāṃśayikā bhaviṣyāmaḥ | tasmātpelavamasya pāṭhe prayojanaṃ paśyāmaḥ | athāyamabhiprāyaḥ syāt yadyapyetadarthataḥ siddhaṃ tathāpyayamācāryaḥ sphuṭapratipattyarthamavadhāraṇaṃ pratyādriyate | kiṃ kāraṇam ? yasmāt vicitrāḥ sūtrakārāṇāmabhiprāyagatayaḥ | tadyathā bhagavān pāṇiniḥ na kye, rātsasyetyevamādiṣvantareṇa <I,117> prayatnamiṣṭato 'vadhāraṇe siddhe anyatra ajādī guṇavacanādeva stautiṇyoreva ṣaṇyabhāsādityevamādiṣu yatnaṃ karoti | tadvadihāpi draṣṭavyamiti | etadanupapannam | kasmāt ? aśakyatvāt | sati vā punaravadhāraṇārthatve tuśabdasya kathamivātra śakyamavadhāraṇaṃ pratipattum ? yāvatā mahābhūtānāmapi śarīrādilakṣaṇaṃ kāryamupalabhyata iti | tatra kecit samādhimāhuḥ | śarīrādīnāmanarthāntarabhāvātpṛthivyādīnāmaprakṛtitvam | yasmāt kila pṛthivyādīnāṃ sanniveśaviśeṣamātraṃ kāryaṃ muṣṭigranthikuṇḍalādivannārthāntarabhūtam | ata eṣāmaprakṛtitvamiti | etaccānupapannam | kasmāt ? aviśeṣāt | sarvameva hi sāṃkhyānāṃ kāryamanarthāntarabhūtam | tatraitasyāṃ kalpanāyāṃ sarvatattvānāmaprakṛtitvaṃ prasajyeta | athaitadaniṣṭaṃ, satkāryavyāghātaḥ | anye punarāhuḥ — apariṇāmitvānmahābhūtānāṃ vikāritvānavadhāraṇamiti | tadapyanupapannam | kasmāt ? pratyakṣopalabdheḥ | pratyakṣata evopalabhyate mahābhūtānāṃ kalilāṅkurakṣīrādipariṇāmaḥ | anumānagrāhyastu tattvāntarāṇām | tadetadadharottaraṃ bhavati | tasmādayuktametat |

I,117,i

na tarhi idaṃ pratipattavyaṃ ṣoḍaśako vikāra eveti ?

<I,120>

I,120,i (YD_I,120,i)

ucyate — pratipattavyam | kiṃ kāraṇam | tattvāntarānupapatteḥ | iha puruṣārthena hetunā sāmyātpracyutānāṃ guṇānāṃ yo 'yaṃ mahadādirviśeṣānto vipariṇāmaḥ sa tattvāntarotpattiniyamena vyavatiṣṭhate | na tu pṛthivyādibhyastattvāntarotpattirasti | tasmādeteṣāṃ vikāratvameveti | kiṃ cānyat | grāhakāntarābhāvāt | yathā tanmātrairārabdheṣu pṛthivyādiṣu ahaṃkārāttadyogyaṃ grāhakāntaramindriyalakṣaṇamutpadyate, naivaṃ pṛthivyādivikārāṇāṃ ghaṭādīnāṃ grāhakāntaramasti | tasmānna tattvāntaram | ataśca pṛthivyādayo vikārā eveti | kiṃ cānyat | pradhāne prakṛtibhāvapratyastamayavatteṣu vikārabhāvapratyastamayāt | yathā pradhānātsūkṣmataramavasthāntaraṃ nāstīti tatra prakṛtibhāvasya pratyastamayastathā teṣu vikārabhāvapratyastamayaḥ | tasmādyuktamucyate ṣoḍaśako 'yaṃ vikāra eveti |

<I,121>

I,121,i (YD_I,121,i_I,122,ii)

āha — puruṣe tarhi kā pratipattiriti ?

I,121,ii

ucyate —

<I,122>

“na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ // (ISk) 3 //”

I,122,i

puruṣo na hyayamavasthāntaraṃ pratipadyate | no khalvapyavasthāntarasyāvasthāntaraṃ bhavatīti |

I,122,ii

āha — naitadyuktimantareṇa śraddhīyate, tasmādupapādyatāṃ kathamasyāprakṛtitvamavikṛtitvaṃ ceti |

I,122,iii (YD_I,122,iii_I,123,i)

ucyate — prakṛtitvānupapattiḥ | uttaratra pratividhānāt | tasmācca viparyāsādityatra (ISk 19) yuktimupadekṣyāmaḥ | tasmāttāvadasyāprakṛtitvam | avikṛtitvaṃ pradhānavat | yathā pradhānamevamayamapi puruṣaḥ kriyamāṇaḥ kāraṇāntarairīśvarādibhirnārabhyate | kasmāt ? pratiṣedhāt | yathā kāraṇāntarāṇi na santi tathottaratra pratiṣedhaḥ kariṣyate | puruṣāntaraiḥ samatvāt | samāḥ sarve puruṣāḥ | na ca samānāṃ kāryakāraṇabhāvo dṛṣṭaḥ | kiṃ ca niṣkriyatvāt śuddhatvāccaiṣāṃ vipariṇāmalakṣaṇā parispandalakṣaṇā vā kriyā vibhutvādanupapannā | kasmāt ? eṣāmitaretarānārambhakatvāt | na guṇairbhinnajātīyakatvāt | ihācetanā guṇā ityetatpratipādayiṣyāmaḥ | yacca yenārabhyate tacca tanmayaṃ bhavati | yadi guṇaiḥ puruṣāṇāmārambhaḥ tadā teṣāmapyacetanatvaṃ syāt, cetanāstu te | tasmānna guṇairārabhyanta iti siddhametat |

<I,123>

I,123,i

kiṃcitkāraṇameva na kāryam | kiṃcitkāraṇaṃ kāryaṃ ca | kiṃcitkāryameva | kiṃcinnaiva kāraṇaṃ naiva kāryamiti caturvidhaṃ kāraṇavṛttaṃ pratipāditam | etetpratijñāpiṇḍasūtram | atra yadapadiṣṭaṃ bhavadbhirasmin śāstre prameyamityavagantavyam || (3) ||

<I,124>

4

I,124,i (YD_I,124,i_I,125,ii)

āha — athāsya prameyasya kutaḥ siddhiriti ?

I,124,ii

ucyate —

“prameyasiddhiḥ pramāṇāddhi // (ISk) 4(d) //”

I,124,iii

pramīyate taditi prameyam | prameyasya siddhiḥ prameyasiddhiḥ | siddhiradhigamo 'vabodha ityarthaḥ | pramīyate 'neneti pramāṇam | karaṇasādhano lyuṭ | tadekameva, buddherekatvābhyupagamāt; upādhivaśāttu bhinnamāśrīyate pratyakṣamanumānamityādi | tasya yo 'sāvupādhikṛto bhedastamanāśritya prameyaparicchedakatvasāmānyamaṅgīkṛtyaikavacananirdeśaḥ kriyate pramāṇāditi | etasmātprameyasiddhirityavagantavyam | katham ? vrīhyādivat | yathā vrīhyāti prameyaṃ prasthādinā pramāṇena paricchidyate evamihāpi vyaktādiprameyaṃ pratyakṣādipramāṇena paricchidyate iti |

<I,125>

I,125,i

iha hiśabda idānīṃ kimarthaḥ syāt ?

I,125,ii

avadhāraṇārtha iti |

I,125,iii (YD_I,125,iii)

āha — yadyevaṃ hiśabdāvacanam | avadhāraṇānupapatteḥ | na hyetasmin sūtre kathaṃcidavadhāraṇamupapadyate | tasmādavacanameva hiśabdasya nyāyyam | prameyasyaiveti cet — na | anyasyāsambhavāt | sati hi vyabhicārasambhave vastvavadhāryate — tadyathā gaurevāyaṃ nāśvaḥ, devadatta evāyaṃ na yajñadatta iti | na ca prameyāprameyayoḥ pramāṇaparicchedyatve 'sti prasaṃgaḥ yannivṛttyarthaṃ prameyasyaivetyavadhāryate | pramāṇebhya eveti cenna — ārṣajñānavirodhaprasaṃgāt | paramarṣerhi bhagavataḥ jñānaṃ sāṃsiddhikamapramāṇapūrvakamiti vaḥ pakṣaḥ | sāṃsiddhikāśca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāśca dharmādyā (ISk 43) iti vacanāt | ubhayāvadhāraṇe sati ubhayorapi pakṣayorye doṣāste prasajyante | tasmādayuktametat | siddhireveti cenna anekāntāt | kadāciddyayaṃ pramātā sannihite 'pyādityādau liṅge diṅniścayādiṣvartheṣu pratihanyate | tasmādanekāntāt siddhirevetyetadayuktamavadhāraṇam |

<I,127>

I,127,i (YD_I,127,i^1) (YD_I,127,i^2)

ucyate — yaduktaṃ hiśabdāvacanamavadhāraṇānupapatteriti astu pramāṇebhya evetyavadhāraṇam | yattūktamārṣajñānavirodhaprasaṃga iti ayamadoṣaḥ | kasmāt ? siddharūpatvāt | sādhyamānarūpāṇi hi vastūni nāntarīyakatvāt svarūpaniṣpattaye sādhanasambandhaṃ pratyākāṃkṣāvanti bhavanti, siddharūpaṃ tu bhagavataḥ paramarṣerjñānam | tasmādasya sādhanasambandhaṃ pratyākāṅkṣā nopapadyata iti | athavā punarastu siddhirevetyavadhāraṇam | yattūktamanekāntāditi tadanupapannam | kasmāt ? sattvādīnāmaṅgāṅgibhāvāniyamāt | tamaḥprakarṣasāmagryātpramāṇavaikalyopapatteḥ | iha sattvādīnāmaniyato 'ṅgāṅgibhāvaḥ | deśakālanimittasāmarthyāddhi kadācitsattvaṃ prakṛṣyate, kadācidrajaḥ, kadācittamaḥ | sattvaprakarṣaśca prakāśarūpatvātpramāṇam | tatra yadā tamaḥ prakṛṣyate tadā tenābhibhūtatvāt sattvasya tatkāryamanumānaṃ trikālāṅgamuttiṣṭhate | ityataḥ satyāmapyādityādiliṅgapravṛttau diṅniścayādiṣvartheṣu pratihanyate | itarathā tu na svarūpahānam | yasya tu niṣpattivaikalyātpramāṇapratibandho neṣṭaḥ tasya svarūpahānaṃ pramāṇānāṃ prāptam | katham ? etāvaddhi teṣāṃ svarūpaṃ yaduta prameyaparicchedaḥ | tasmādyuktametadavadhāraṇārtho hiśabdaḥ |

<I,129>

I,129,i (YD_I,129,i_I,129,iii)

āha — bahūni pramāṇānyācāryairabhyupagamyante tāni sarvāṇi kiṃ bhavānanumanyate ?

I,129,ii

netyucyate —

“trividhaṃ pramāṇamiṣṭam // (ISk) 4(c) //”

I,129,iii

kintarhi vidhānaṃ vidhā, tisro vidhā asya tattrividhaṃ triprakāramityarthaḥ | anenaitadācaṣṭe — ekameva buddhilakṣaṇaṃ sattvaṃ nimittāntarānugrahopajanitābhiḥ kāryaviśeṣaparicchinnarūpabhedābhiḥ śaktibhirupakārādbhinnamiva pratyavabhāsamānaṃ dṛṣṭādiśabdavācyaṃ bhavati | na tu yathā tantrāntarīyāṇāṃ viṣayopanipātibhirindriyairupajanitāvadhyo buddhayastatheha vidyante yāḥ parikalpyamānāḥ svatantrāṇi trīṇi pramāṇāni syuḥ |

<I,130>

I,130,i (YD_I,130,i_I,130,ii)

syānmatam, kathaṃ punaḥ pramāṇalakṣaṇānāṃ śaktīnāmakavastusanniveśarūpabhedā bhavantīti ?

I,130,ii

ucyate — sattvādivat | yathā sattvādīnāṃ guṇānāmekaśabdādivastusanniveśe 'pi prakāśādikāryabhedādrūpasaṃkaro na bhavati, yathā vā śabdasparśarūparasagandhānāmekadravyasanniveśe 'pi grāhakāntaragamyakatvāt, yathā vā kartṛkaraṇādhikaraṇasampradānāpādānakarmalakṣaṇānāṃ śaktīnāmekadravyasanniveśe 'pi kāryaviśeṣaparicchinnāni svarūpāṇi na saṃkīryante, tadvadidaṃ draṣṭavyam | śaktyantaropajanane vastvantaropapattiriti cenna, anabhyupagamāt | na hi <I,131> kṣaṇabhaṅgasāhasaṃ yuktimantareṇa daṇḍabhayādapi pratipadyāmahe, na tu tasyāmavasara iti sthīyatāṃ tāvat |

I,131,i (YD_I,131,i_I,131,iii)

āha, kathaṃ punaretad gamyate yathā trividhameva pramāṇaṃ na punaranekavidhamapīti ?

I,131,ii

ucyate —

“sarvapramāṇasiddhatvāt // (ISk) 4(b) //”

I,131,iii

sarvāṇi ca tāni pramāṇāni sarvapramāṇāni | siddhasya bhāvaḥ siddhatvam | sarvapramāṇānāṃ siddhatvaṃ sarvapramāṇasiddhatvam | siddhatvamantarbhāva ityarthaḥ | <I,132> tasmāt sarvapramāṇasiddhatvāt | tasminneva trividhe pramāṇa iti vākyaśeṣaḥ | sarveṣāṃ paraparikalpitānāṃ pramāṇānāmasminneva trividhe pramāṇe 'ntarbhāvāditi yāvaduktaṃ syāttāvadidamucyate sarvapramāṇasiddhatvāditi | athavā sarvapramāṇeṣu siddhaṃ sarvapramāṇasiddhaṃ — saptamī siddhaśuṣkapakvabandhairiti samāsaḥ, yathā sāṃkāśyasiddhaḥ pāṭaliputrasiddha iti | tadbhāvaḥ pramāṇasiddhatvaṃ tasmāt sarvapramāṇasiddhatvāt | kasya trividhasya pramāṇasyeti vākyaśeṣaḥ |

I,132,i (YD_I,132,i_I,133,iii)

kena punarākāreṇa trividhaṃ pramāṇaṃ siddhamiti ?

I,132,ii

ucyate — parasparaviśeṣāt | anyāni punarasmāt trayāt yathābhinnāni tathā pratipādayiṣyāmaḥ |

<I,133>

I,133,i

āha, kimpunastat trividhaṃ pramāṇamiti ?

I,133,ii

ucyate —

“dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ca // (ISk) 4(a) //”

I,133,iii

iti | tatra dṛṣṭaṃ nāma upāttaviṣayendriyavṛttyupanipātī yo 'dhyavasāyaḥ | anumānaṃ dvayoravinābhāvinorekaṃ pratyakṣeṇa pramāya tatpūrvakaṃ sambandyantare yat paścānmānaṃ bhavati | āptavacanaṃ tu pramāṇabhūtadvārako 'tyantaparokṣe 'rthe niścayaḥ | ityuddeśamātramidam | mūlalakṣaṇaṃ tu ācāryo vakṣyati svayameva prativiṣayādhyavasāyo dṛṣṭamityādi |

<I,134>

I,134,i (YD_I,134,i_I,134,iv)

āha, traividyānupapattiḥ, nyūnādhikaśravaṇāt | tantrāntarīyāḥ kecit catvāri pramāṇānīcchanti | pratyakṣānumānopamānaśabdāḥ pramāṇānīti vacanāt | tathā ṣaḍityanye |

I,134,ii

pratyakṣamanumānaṃ ca śabdaṃ copamayā saha /

arthāpattirabhāvaśca hetavaḥ sadhyasādhakāḥ //

I,134,iii

ityabhidhānāt | etāni sambhavaitihyaceṣṭāsahitāni navetyapare | pratyakṣānumāne eveti vaiśeṣikabauddhāḥ | tatra kathamidaṃ niścīyate trividhameva pramāṇaṃ, na punarnyūnamadhikaṃ veti ?

I,134,iv

ucyate — kimpunaridamupamānaṃ nāma ?

<I,135>

I,135,i (YD_I,135,i)

āha, prasiddhasādharmyāt sādhyasādhanamupamānam | prasiddhaḥ prajñātaḥ, tena sādharmyāt, sādhyasyāprasiddhasya sādhanamadhigamo yastadupamānam | avabodhavidhistu yenānupalabdho gavayaḥ sa tasyopalabdhyarthamadhigatagavayaṃ paryanuyuṅkte kiṃrūpo gavaya iti | sa tasmā ācaṣṭe — yathā gaurevaṃ gavaya iti | tatra pratipattyātyantānupalakṣitagavayasvarūpo vyākhyātṛpratipāditaprasiddhavastusādharmyajñānāhitasaṃskāraḥ pratipadyate — nūnamevaṃrūpo gavaya iti | apara āha — pratirāptavacanopajanitaprasiddhavastusādharmyajñānāhitasaṃskārasyottarakālaṃ pratyakṣeṇa tamupalabhya yā samākhyāsambandhapratipattiḥ — ayamasāvartho 'sya śabdasya samākhyā iti — tadupamānamucyate |

I,135,ii (YD_I,135,ii)

yadyevamupamaitihyāvacanam, āptopadeśasiddheḥ | yathā gaurevaṃ gavaya iti cāptopadeśabalāt pratipattā aprasiddhaṃ gavayamupalabhate na sādharmya<I,13>mātrāt | tasmānna śabdāt pṛthagupamā | yattu khalviti ha uvāca yājñavalkyasya ityetadaitihyaṃ nāma pramāṇāntaramupakalpyate tadapi vaktṛviśeṣāpekṣatvānna śabdādarthāntaram |

I,13,i (YD_I,13,i)

āha, na | sādharmyāpekṣatvāt | yadi hyāptopadeśa upamā syāttena yathā svarge 'psarasaḥ, uttarāḥ kurava ityevamādiṣvantareṇa sādharmyopādānaṃ pratipattirbhavati evamihāpi syāt | gavayantu ayamākhyātā pratipādayiṣyan prasiddhasādharmyagarbhaṃ śabdamupādatte na kevalam | pratipattāpi tasmādeva pratipadyate na śabdamātrāt, tasmātpṛthagevāsyopadeśaḥ kartavyaḥ | śabdavyāpārāttadantarbhāva iti cet syānmatam śabdavyāpārasahito 'yaṃ prasiddhasādharmyalakṣaṇārtho gavayapratipattau na kevalaḥ, tasmādasya tatrāntarbhāva iti tadapyanupapannam | kasmāt ? vītāvītayorapi tatprasaṅgāt | vītāvītāvapi hetū parapratipādanārthamupādīyamānau śabdavyāpāramapekṣete | tayorapyāptavacanatvaprasaṃgaḥ | aniṣṭaṃ caitat | tasmānnopamānamāptopadeśaḥ |

<I,137>

I,137,i (YD_I,137,i^1) (YD_I,137,i^2)

ucyate, sādharmyāvyatireka, upāyabhūtatvāt | ākhyātṛprāmāṇyādeva pratipatturgavayavijñānamupapadyate | sa tu kauśalāddurupapādo 'yamartha iti kṛtvā prasiddhasādharmyamupādatte | tasmādākhyāturgavayapratipādanārthamupāyabhūtaṃ sādharmyamupādadānasya śabdādarthāntaramudbhavati | athaivaṃjātīyakānāmapi pramāṇānta<I,138>ratvamiṣyate tenātyalpamidamucyate catvāri pramāṇānīti | kiṃ tarhi pāṇivihārākṣinikocaprabhṛtīnāmapyupasaṃkhyānaṃ kartavyam | kiṃca vaktṛviśeṣāpekṣatvāt | yatra hyarthavaśātpratipattirutpadyate na tatra pratipattā vaktṛviśeṣamapekṣate dṛṣṭārtho 'yamadṛṣṭārtho 'yamiti | tadyathānumāne | asti copamāne vaktṛviśeṣāpekṣā | tasmānna śabdādarthāntaraṃ tat | avaśyaṃ caitadevaṃ vijñeyam | yo hi manyate prasiddhasādharmyādeva gavayapratipattiriti yathāśvastathā gavaya ityetasmādapi tasya sampratipattiḥ syāt | na cārhati bhavituṃ, mithyājñānatvāt | yattu khalvidamucyate yataḥ samākhyāsambandhapratipattiriti tadupamānamiti | etadanupapannam | kasmāt ? anavasthāprasaṃgāt | tadyathā bahuṣu niṣaṇṇeṣu ko 'tra devadatta ityukte yo mukuṭī kuṃḍalī vyūḍhoraskastāmrāyatākṣa iti pratyāha | tataśca samākhyāsambandhapratipattiriti pramāṇāntaratvaprasaṅga ityevamanavasthā pramāṇānāṃ syāt | aniṣṭaṃ caitat | evaṃ hi na tāvat parata upamānaṃ pramāṇāntaram | yadā svayameva gāṃ gavayaṃ copalabhya vikalpayati yathāyaṃ tathāyamiti tadā tasyārthasya pramāṇāntareṇādhigatatvāt pramāṇameva tanna bhavatīti | tasmāt suṣṭhūktamayamaitihyāptavacanamāptopadeśāt siddheriti |

<I,140>

I,140,i (YD_I,140,i^1) (YD_I,140,i^2)

kiñcānyat — arthāpattisaṃbhavābhāvaceṣṭānāmanumānasiddheḥ | avacanamityanuvartate | tatrārthāpattirnāma yatrārthayoḥ pūrvamavyabhicāramupalabhya paścādanyatarasya darśanācchravaṇādvānyatarasmipratipattirbhavati | darśanādyā guḍamupalabhya mādhuryamindriyāntaraviṣayaṃ pratipadyate | śravaṇādyathā guḍaśabdaṃ śrutvā mādhuryamaśabdakaṃ pratipadyata iti | aparā khalvārthāpattiḥ | yatra dharmayoravyabhicāramupalabhya tatpratidvandvinorapi sāhacaryakalpanā | sā tu dvividhā, vyabhicāriṇī cāvyabhicāriṇī ca | tatra vyabhicāriṇī yathā sāvayavamanityamityukte 'rthādāpannaṃ niravayavaṃ nityamiti | tacca karmādiṣvadṛṣṭamityeṣānaikāntikatvātpramāṇameva na bhavatīti | yā tvavinābhāvinī avyabhicāriṇī yathā kesarivarāhayorupagahvare sannipātamupalabhyottarakālaṃ kevalaṃ kesariṇaṃ varāhavraṇāṃkitaśarīraṃ prayāntamupalabhya pratipadyate jito varāha iti tadanumānam | katham ? yasmātkesarivarāhayoryau jayaparājayau tayoravyabhicārī sambandhaḥ | tatra yadā kesariṇo jayamupalabhyāvyabhicāriṇamitarasya parājayaṃ pratipadyate kimanyatsyādṛte 'numānāt ? adhigatobhayasambandhisamudāyasya hi pratipattuḥ pratyakṣībhūtānyatarasambandhino yā sambandhyantarapratipattistadanumānam | itthaṃ cārthāpattirato na tasmātpṛthagbhavitumarhati |

<I,141>

I,141,i (YD_I,141,i)

sambhavo nāma droṇaḥ prastha ityukte 'rdhadroṇādīnāṃ sannidhānamavasīyate | ityayamapi sāhacaryakalpanayārthāpattireva | katham ? yasmāduktaparimāṇe dravye droṇaśabdo vartate, na nyūne nādhike | tatra droṇa ityukte yadatyantasahabhuvāṃ tadavayavānāmanyaśabdavācyānāmapi sannidhānam tadarthāpattireva | sa cānumānamityuktam |

<I,142>

I,142,i (YD_I,142,i)

abhāvo nāma tadyathā dhūmasya bhāvādagnerbhāvaḥ pratīyate evaṃ dhūmābhāvādagnyabhāva ityayaṃ pratidvandvisāhacaryakalpanayārthāpattirabhihitaḥ | tatra yadā vyabhicārasāhacaryakalpanā tadā pramāṇābhāva eva | tadyathāyoguṇāṅgārādiṣu dhūmābhāvo nāgnyabhāvaḥ | yatra tu kvacidekāntaḥ syāt yathākṛtakatvānnitya iti tatrānumānam | katham ? sāhacaryopapatteḥ | kṛtakatvānityatvavat |

<I,143>

I,143,i (YD_I,143,i)

anye tu abhāvamanyathā varṇayanti | tadyathā gehe nāsti caitra ityukte bahirastīti sampratyayo bhavati, tatra gehābhāvo bahirbhāvasampratipattiheturarthāntarāpattireva pratidvandvisāhacaryakalpanayā | katham ? yathaiva hi divā na bhuṅkte devadattaḥ pīna ityatrābhojanapratiyogino meduratvasyopalambhāddivāpratiyogini kāle rātrau bhujiravasīyate evamihāpi gehābhāvābhidhānasāmarthyāttatpratiyogini viparyayaḥ kalpyate | anyathā tu yadyabhāva evābhipretaḥ syānnāsti caitra eveti brūyāt | arthāpattiścānumānam |

I,143,ii (YD_I,143,ii_I,144,ii)

ceṣṭā nāma abhiprāyasūcakaḥ kaścidevodaratāḍanāñjalikaraṇādiḥ śarīravyāpāraḥ | sa hi bubhukṣādīnyapratīyamānāni pratipādayatīti pramāṇamityucyate | sa cānumānameva | kasmāt ? yasmād bhojanecchādisahacaro hi vyāpāro 'nuṣṭhīyamāno yadi sahacāriṇaṃ gamayati tadā nānumānātpṛthagiti śakyaṃ pratijñātum |

<I,144>

I,144,i

āha — pratibhā tarhi pramāṇāntaraṃ bhaviṣyati |

I,144,ii

ucyate — keyaṃ pratibhā nāma ?

I,144,iii (YD_I,144,iii)

āha, yo 'yamanādau saṃsāre devamanuṣyatiraścāmabhinne 'rthe bāhye stryādau pratyaye pūrvābhyāsavāsanāpekṣaḥ kuṇapakāminībhakṣyādyākārabhedabhinnapratyaya itikartavyatāṅgamutpadyate sā hi pratibhā | tathā coktam —

yathābhyāsaṃ hi vākyebhyo vināpyarthena jāyate /

svapratyayānukāreṇa pratipattiranekadhā //

I,144,iv (YD_I,144,iv)

yena hi yo 'rtho 'bhyastassukhāditvena tasya vināpi tenārthena śabdamātrāt pratipattirutpadyate | tadyathā vyāghro 'tra prativasatītyukte vināpi bāhyenārthenābhyāsavaśādeva svedavepathuprabhṛtayo bhavanti | tasmāt pratibhaiva devamanuṣyatiraścāmitikartavyatāṅgatvātpramāṇamiti | āha ca —

pramāṇatvena tāṃ lokaḥ sarvaḥ samanugacchati /

vyavahārāḥ pravartante tiraścāmapi tadvaśāt //

<I,145>

I,145,i (YD_I,145,i^1) (YD_I,145,i^2)

ucyate pratibhāyā dṛṣṭādivyatirekena rūpāntarānupapatteḥ | avacanamityanuvartate | yadi pūrvābhyāsavāsanāpekṣaḥ pratyayaḥ pratibhetyupagamyate tena tarhi asau pratyakṣamanumānamāptavacanaṃ cetyetadāpannam | kasmāt ? yato na dṛṣṭādivyatirekeṇa pratyakṣarūpaṃ kadācidapyupalabhāmahe | tasmānna tebhyo 'rthāntaraṃ pratibhā | ārṣapratyayasambhavādayuktamiti cet — syādetat, astyārṣo hi dṛṣṭādivyatirekeṇa sarvapadārtheṣu sāṃsiddhikaḥ pratyayaḥ | sa prātibho bhaviṣyatīti | etaccāpyayuktam | kasmāt ? uktatvāt | uktametat siddharūpaṃ bhagavataḥ paramarṣerjñānam | ato na pramāṇāpekṣamiti | yogināmiti cenna, anabhyupagamāt | na hi yogināmapramāṇapūrvakaṃ jñānamiti yathā tathā vakṣyāmaḥ | sa laukika iti cet na | aniścitatvāt | syādetat — asti laukikaḥ pratyayo dṛṣṭādivyatirekeṇa | tadyathā santamase vrajato drāgiti vijñānamutpadyate — asti me pratīghāti dravyaṃ purastādūrdhvamavasthitamiti | tacca naivam | kasmāt ? aniścitatvāt | na hi tatra niścaya utpadyate <I,146> idaṃ taddravyamasti purato vā vyaktamastīti | na cāniścitaṃ pramāṇajñānamiṣyate | kiṃcānyat — anavasthāprasaṃgāt | yadi caivaṃjātīyato 'pi pratyayaḥ pramāṇamabhyupagamyate tenānavasthā prāpnoti | kiṃ kāraṇam ? anavasthānādvikaraṇasya | kāmakrodhalobhayaviṣādadvārako vikalpaḥ samyaṅmithyā vā yasmādaneka utpadyate tasmānna laukikaḥ pratyayaḥ pratibhā | yattu khalvidamucyate — abhyāsavāsanāpekṣāsatsvapi vyāghrādiṣu pratipattirutpadyate | iti | satyametat | sā tu mithyājñānatvātpramāṇatvena na parigṛhyate ityayamadoṣaḥ | tasmāt siddhaṃ dṛṣṭādivyatirekeṇa rūpāntaranupapatteḥ pratibhāyāḥ pṛthaganabhidhānam | tataśca sarvapramāṇasiddhatvāt trividhaṃ pramāṇamiṣṭamiti sthitametat || (4) ||

<I,149>

5

I,149,i (YD_I,149,i_I,150,i)

āha — astvevametat | lakṣaṇānabhidhānāttadapratipattiḥ | tasmāttadabhidhānam | anavasthitaṃ hi dṛṣṭādīnāṃ lakṣaṇam, dṛṣṭivaicitryāt | indriyārthasannikarṣotpannaṃ jñānamavyapadeśyamavyabhicāri vyavasāyātmakaṃ pratyakṣamiti kecit | tathātmendriyamano 'rthasannikarṣādyanniṣpadyate tadanyadityeke | satsamprayoge puruṣasyendriyāṇāṃ buddhijanma tatpratyakṣamityapare | śrotrādivṛttiriti vārṣagaṇāḥ | kalpanāpoḍhamityanye | itthamanavasthitaṃ lakṣaṇam | iti dṛṣṭādīnāmapratipattiḥ | tasmāllakṣaṇamabhidhānīyam |

<I,150>

I,150,i

ucyate —

“prativiṣayādhyavasāyo dṛṣṭam”

I,150,ii (YD_I,150,ii)

viṣiṇvantīti viṣayāḥ śabdādayaḥ | athavā viṣīyante upalabhyante ityarthaḥ | te ca dvividhāḥ | viśiṣṭā aviśiṣṭāśca | viśiṣṭāḥ pṛthivyādilakṣaṇā asmadādigamyāḥ | aviśiṣṭāśca tanmātralakṣaṇā yogināmūrdhvasrotasāṃ ca gamyāḥ | vakṣyati caitadupariṣṭāt “buddhīndriyāṇi teṣāṃ pañca viśeṣāviśeṣaviṣayāṇi” (ISk 34) adhyavasāyo buddhiriti (ISk 23) ca vakṣyati | viṣayaṃ prati vartata iti prativiṣayam | kintat ? indriyam | tasmin yo 'dhyavasāyaḥ sa prativiṣayādhyavasāyaḥ | upāttaviṣayāṇāmindriyāṇāṃ vṛttyupanipāti sattvodrekādarajastamaskaṃ yatprakāśarūpaṃ tad dṛṣṭamiti yāvat | tad dṛṣṭaṃ pratyakṣamityarthaḥ | etatpramāṇam | anena yaścetanāśakteranugrahastatphalam | prameyāḥ śabdādayaḥ | evamuttaratrāpi pramāṇaphalabhāvo draṣṭavyaḥ |

<I,152>

I,152,i (YD_I,152,i_I,152,v)

āha — kiṃ punaridaṃ pramāṇātphalamarthāntaramāhosvidanarthāntaram ?

I,152,ii

kathaṃ tāvat bhavitumarhati anarthāntaramiti ?

I,152,iii

āha — kasmāt ? adhigamarūpatvāt | adhigamarūpaṃ hi jñānaṃ, tasyotpattyaivādhigato 'rtha iti kutaḥ phalabheda iti ?

I,152,iv

ucyate — karaṇabhāva idānīṃ kathaṃ syāt ?

I,152,v

āha — karaṇabhāvastu prasiddhivaśāt | viṣayanirbhāsā hi jñānasyotpattiḥ adhigamarūpāpi loke savyāpāreva pratīteti kalpanayā karaṇabhāvo 'bhyupagamyate na paramārthataḥ |

<I,153>

I,153,i (YD_I,153,i)

ucyate — phalasyārthāntarabhāvaḥ | adhikaraṇabhedāt | buddhyāśrayaṃ hi pramāṇamadhyavasāyākhyam, puruṣāśrayaṃ phalamanugrahalakṣaṇam | na ca bhinnādhikaraṇayorekatvamarhati bhavitum | yattūktamadhigamarūpatvāt jñānameva phalamiti tadanupapannam | kasmāt ? asiddhatvāt | yathaiva hi ghaṭādayo 'rthā jñānamantareṇa na tadrūpā nātadrūpā iti na śakyaṃ pratipattum, evaṃ jñānamapi puruṣapratyayamantareṇa na viṣayarūpaṃ nāviṣayarūpam | tathā ca śāstram — “tatsaṃyogādacetanaṃ cetanāvadiva liṅgamiti” (ISk 20) vacanāt | ataḥ puruṣapratyayamantareṇa jñānamadhigamarūpamiti sāṃkhyaṃ pratyasiddhametat | ubhayapakṣaprasiddhena ca vyavahāraḥ | puruṣābhāvādayuktamiti cenna uttaratra pratipādanāt | saṃghātaparārthatvādityatra puruṣāstitvaṃ pratipādayiṣyāmaḥ | tasmāt siddhamadhyavasāyapramāṇavādinaḥ pramāṇātphalamarthāntaramiti |

<I,154>

I,154,i (YD_I,154,i_I,154,iii)

āha — yadi hyadhyavasāyaḥ pramāṇaṃ kathaṃ laukikaḥ prayogo 'rthavān bhavati pratyakṣaṃ vastu iti ?

I,154,ii

ucyate — viṣaye pratyakṣaśabdaḥ tatpramitatvāt tatkāraṇātvācca | yathā prasthapramito vrīhirāśiḥ prasthaśabdavācyo bhavati evaṃ pratyakṣapramito 'rthaḥ pratyakṣaśabdavācyaḥ syāt |

I,154,iii

āha, na | anyatrāpi tatprasaṅgāt | yadi pratyakṣapramitatvādviṣaye pratyakṣaśabdastena tarhi anumāmapramito 'rtho 'numānamiti syāt | śabdapramito 'rthaḥ <I,155> śabda iti | na cāgnisvargādayaḥ pramāṇaśabdavācyā bhavanti | tasmādviṣamaliṅgaliṅgipūrvakam, yogināṃ ca dhyānabhūmikāsu viharatāmanumānāgamātītaṃ prātibhaṃ yadvijñānamutpadyate tadupasaṃkhyeyaṃ syāt | kutaḥ ? na hi sukhādayaḥ śrotrādivṛttigrāhyāḥ, yogināṃ cātindriyaṃ jñānamiti | yathānyāsaṃ tu kriyamāṇe te 'pi viṣayāḥ, teṣāṃ yo 'dhyavasāyastasya pratyakṣatvaṃ kena vāryate ?

<I,156>

I,156,i (YD_I,156,i_I,156,iii)

ucyate — tadabhāvāditaratrāpravṛttiḥ | pramāṇāntare tu nāsti sāmānyaṃ nimittam | katham ? anumīyate 'nenetyanumānam | na cāgnyādibhiḥ kaścidanumīyata ityatastulyaśabdavācyatā na bhavati |

I,156,ii

āha — adhyavasāyagrahaṇaṃ kimartham ?

I,156,iii

ucyate — atiprasaṃganivṛttyartham | prativiṣayaṃ dṛṣṭamitīyatyucyamāne yāvatkiṃcit prativiṣayaṃ vartate 'nugrāhakatvenopaghātatvena vā tat sarvaṃ dṛṣṭamityetadāpadyate | adhyavasāyagrahaṇe punaḥ kriyamāṇe na doṣo bhavati |

I,156,iv (YD_I,156,iv)

āha — na, pramāṇādhikārāt | nādhyavasāyaśabdasya prayojanam | kutaḥ ? pramāṇādhikāro 'yam | na cādhyavasāyādṛte yatkiṃcidviṣayaṃ pratipadyate tena kiṃcit pramīyate | tena vayaṃ sāmarthyādadhyavasāyamevābhisaṃbhantyasyāmaḥ | tadyathā — adhyayanādhikāre brāhmaṇā ānīyantāmityukte ya evādhīyante ta evānīyante |

<I,157>

I,157,i (YD_I,157,i_I,157,ii)

ucyate — karaṇāntarāṇāṃ tu sandehanivṛttyartham | evaṃ tarhi śrotrādīnāmanyatamamantaḥkaraṇaṃ cetyetad dvāradvāribhāvena catuṣṭayaṃ viṣayaṃ prati vartate | tasmādadhyavasāyagrahaṇaṃ kriyate sandeho mā bhūditi |

I,157,ii

āha — astvatra sandehaḥ, naikena kenacit kaścidviṣaya upādīyate | tena vayaṃ sarveṣāṃ pratyakṣatvaṃ pratipatsyāmahe |

<I,158>

I,158,i (YD_I,158,i)

ucyate — sarvābhyupagame hi śāstrahāniḥ | yadi punaḥ sarveṣāmeva pramāṇatvamabhyupagamyate tena yacchāstramekameva darśanaṃ khyātireva darśanamiti taddhīyate | vakṣyati cācāryaḥ “ete pradīpakalpāḥ” (ISk 36), “sarvaṃ pratyupabhogaṃ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiriti” (ISk 37) tadvirudyate | tasmādadhyavasāyagrahaṇaṃ kartavyam | sandeho mā bhūditi |

<I,159>

I,159,i (YD_I,159,i_I,159,ii)

āha — na, sandehamātrametad bhavati | sarvasandeheṣu caitadupatiṣṭhate — vyākhyānato viśeṣapratipattirna hi saṃdehādalakṣaṇam | tatrādhyavasāyo dṛṣṭamiti vyākhyāsyāmaḥ |

I,159,ii

ucyate — muktasaṃśayaṃ cendriyavṛttipratipatteḥ | syādetat, yadyatra sandehaḥ syāt | naivātra sandehaḥ prāptaḥ, kintarhi śrotrātivṛttereva grahaṇam |

I,159,iii (YD_I,159,iii_I,160,i)

āha — kiṃ punaḥ kāraṇaṃ yena nimittāviśeṣe 'pi śrotrādivṛtterevātra grahaṇaṃ prāpnoti, nāntaḥkaraṇasyaiva pratyakṣatvam ?

<I,160>

I,160,i

ucyate — tatra ca mukhyā śrotrādivṛttiḥ | kasmāt ? sākṣādviṣayagrahaṇasāmarthyāt | nāntaḥkaraṇam, taddvāreṇa pratipatteḥ | gauṇamukhyayośca mukhye sampratipattiḥ | tadyathā — gauranubandhyaḥ ajo 'gnīṣomīya iti vāhīko nānubadhyate |

I,160,ii (YD_I,160,ii_I,160,iii)

āha — yadīyaṃ śrotrādivṛttireva pratyakṣamityabhupeyate ka evaṃ sati doṣaḥ syāt ?

I,160,iii

ucyate — rāgādiviṣayaṃ yadvijñānaṃ liṅgaliṅgipūrvakam, yogināṃ ca dhyānabhūmikāsu viharatāmanumānāgamatītaṃ prātibhaṃ yadvijñānamutpadyate tadupasaṃkhyeyaṃ syāt | kutaḥ ? na hi sukhādayaḥ śrotrādivṛttibāhyāḥ, yogināṃ cātīndriyaṃ jñānamiti | yathānyāsaṃ tu kriyamāne te 'pi viṣayāḥ, teṣāṃ yo 'dhyavasāyastasya pratyakṣatvaṃ kena vāryate ?

<I,161>

I,161,i (YD_I,161,i_I,161,iii)

āha — prativiṣayagrahaṇaṃ tarhi kimartham ?

I,161,ii

ucyate — prativiṣayagrahaṇamasadvyudāsārtham | adhyavasāyo dṛṣṭamitīyatyucyamāne mṛgatṛṣṇikālātacakragandharvanagarādiṣu api yo 'dhyavasāyastad dṛṣṭamiti | prativiṣayagrahaṇāttu teṣāṃ vyudāsaḥ kṛto bhavati |

I,161,iii

āha — yadyevaṃ viṣayādhyavasāya ityeva cocyatām | kimpratigrahaṇena ?

I,161,iv (YD_I,161,iv_I,162,i)

ucyate — pratigrahaṇaṃ sannikarṣārtham | viṣayādhyavasāyo dṛṣṭamitīyatyucyamāne viṣayamātre sampratyayaḥ syāt | pratigrahaṇe punaḥ kriyamāṇe pratirābhimukhye vartate | tena sannikṛṣṭendriyavṛttyupanipātī yo 'dhyavasāyastad dṛṣṭamityupalabhyate |

<I,162>

I,162,i

āha — kasya punaratīndriyasannikarṣe pratyakṣatvaṃ prāpnoti ?

I,162,ii (YD_I,162,ii_I,162,iii)

ucyate — anumānasya | kasmāt ? taddhi liṅgadarśanādasannikṛṣṭe viṣaye bhavati |

I,162,iii

āha — anumānasyāprasaṅgaḥ | sāmānyavihitasya viśeṣavihitena bādhanāt | sāmānye hi viṣayamātre 'dhyavasāyasya pratyakṣatvaṃ vidhāya viśeṣe liṅgaliṅgipūrvake 'numānaṃ śāsti | sāmānyavihitaṃ ca viśeṣavihitena bādhyate, yathā taddhi brāhmaṇebhyo dīyatāṃ takraṃ kauṇḍinyāyeti |

<I,163>

I,163,i (YD_I,163,i_I,163,iv)

ucyate — smṛtestarhi pratyakṣatvaṃ prāpnoti | tatrāyamapavādo nābhiniviśata iti |

I,163,ii

āha na, smṛteḥ, pramāṇādhikārāt | pramāṇādhikāro 'yam | na ca smṛtyā kiṃcit pramīyate | smṛteḥ pramite 'rthe prādurbhāvāt |

I,163,iii

ucyate — saṃśayasya tarhi prāpnoti |

I,163,iv

na saṃśayasya, adhyavasāyagrahaṇāt | adhyavasāyo hi dṛṣṭamityucyate | na ca saṃśayo 'dhyavasāyo 'niścitatvāt |

I,163,v (YD_I,163,v_I,164,ii)

ucyate — indriyāntarākūtaviṣaye tu prasaṅgaḥ | evaṃ tarhīndriyārthasannikṛṣṭendriyavṛttyupanipātīti doṣo na bhavati |

<I,164>

I,164,i

āha — rāgādyupasaṃkhyānam | yadi sannikṛṣṭendriyavṛttyupanipātī yo 'dhyavasāyastad dṛṣṭamityabhyupeyate, tena rāgādiviṣayaṃ vijñānamatīndriyatvātpratyakṣaṃ na prāpnoti | tasyopasaṃkhyānam kartavyam |

I,164,ii

ucyate — na tarhīdaṃ pratigrahaṇamindriyaviśeṣaṇaṃ viṣayaṃ viṣayaṃ prati yo vartate tasmin yo 'dhyavasāyastad dṛṣṭamiti | kintarhi — adhyavasāyaviśeṣaṇaṃ viṣayaṃ viṣayaṃ prati yo 'dhyavasāya iti |

I,164,iii (YD_I,164,iii)

āha — adhyavasāyaviśeṣaṇamiti cet, śabdādyupasaṃkhyānam | śabdādīnāmeva tena pratyakṣatvaṃ prāpnoti | teṣāmupasaṃkhyānaṃ kartavyaṃ prāpnoti | kiṃ kāraṇam ? antaḥkaraṇasya taiḥ sannikarṣānupapatteḥ | pratigrahaṇaṃ sannikarṣārthamiti pūrvamatisṛṣṭaṃ bhavatā | taccedānīmantaḥkaraṇaviśeṣaṇam | na cāntaḥkaraṇasya śabdādibhiḥ sannikarṣa upapadyate, śrotrādivaiyarthyaprasaṅgāt | dvāridvārabhāvasyāpaghātaprasaṅgācca | tasmātsudūramapi gatvā pratigrahaṇaṃ pratyākhyānānna mucyate | rāgādyupasaṃkhyānādveti |

<I,165>

I,165,i (YD_I,165,i)

ucyate — astu tarhīndriyāṇāṃ prati viṣayagrahaṇaṃ viśeṣaṇam | yattūktaṃ rāgādīnāmupasaṃkhyānaṃ kartavyamiti tatra brūmaḥ | ekaśeṣanirdeśāt siddham | evaṃ tarhi prativiṣayādhyavasāyaśca prativiṣayādhyavasāyaśca prativiṣayādhyavasāya iti sarūpāṇāmekaśeṣaḥ kariṣyate | tatraikena bahiraṅgasyaindriyasya pratyakṣasya parigrahaḥ | dvitīyenāntaraṅgasya prātibhasyeti rāgādiviṣayaṃ yogināṃ ca yadvijñānaṃ tat saṃgṛhītaṃ bhavatīti vyākhyātaṃ pratyakṣam |

<I,166>

I,166,i (YD_I,166,i_I,166,iii)

āha — anumānamidānīṃ vaktavyam |

I,166,ii

ucyate —

“trividhamanumāmamākhyātam /”

I,166,iii

anumānaṃ triprakāramācāryairākhyātam | pūrvavat, śeṣavat, sāmānyatodṛṣṭaṃ ca | tatra pūrvamiti kāraṇamucyate | yasya hi yat kāraṇaṃ sa loke tatpūrvaka ityucyate | yathā tantupūrvakaḥ paṭo, devadattapūrvako yajñadatta iti | pūrvamasyāstīti pūrvavat | śeṣa iti vikāranāma, śiṣyata iti kṛtvā | tathā coktam — na śeṣo 'gneranyasya jātamityasti | nāpatyamanyena jātaṃ sambhavatītyarthaḥ | śeṣo 'syāstīti śeṣavat |

<I,167>

I,167,i (YD_I,167,i_I,167,iii)

tatra pūrvavat yadā kāraṇamabhyuditaṃ bhaviṣayattvaṃ kāryasya pratipadyate | tadyathā meghodaye bhaviṣyattvaṃ vṛṣṭeḥ |

I,167,ii

āha — naitadastyudāharaṇamanekāntāt | na hi meghodayo 'vaśyaṃ vṛṣṭeḥ kāraṇaṃ bhavati, vāyvādinimittapratibandhasambhavāt |

I,167,iii

ucyate — yadi tarhi kāraṇaśaktiṃ sahakāriśaktyantarānugṛhītāmapratiyoginīṃ dṛṣṭvā kāryasya vyaktiṃ pratipadyate | tadyathā yadā lauhadaṇḍādisādhanasampanne vyāpāravatā kumbhakāreṇādhiṣṭhitāṃ mṛdamupalabhya ghaṭasya, tadā pūrvavat |

I,167,iv (YD_I,167,iv_I,168,ii)

śeṣavat — yadā kāryanirvṛtiṃ dṛṣṭvā kāraṇasadbhāvaṃ pratipadyate | tadyathā kumārakaṃ dṛṣṭvā dvayasamāpattim |

<I,168>

I,168,i

āha — naitadastyudāharaṇam | anekāntāt | na hi dvayasamāpattipūrvaka eva prāṇabhṛtāṃ prādurbhāvo, droṇādīnāmanyathotpattiviśeṣaśravaṇāt |

I,168,ii

ucyate — yadā tarhi prabhānuraṃjitamantarikṣaṃ dṛṣṭvā candrārkayorudayaṃ pratipadyate tadā śeṣavat |

I,168,iii (YD_I,168,iii_I,168,vi)

āha — etadapi nāstyudāharaṇam | anekāntāt | na hi prabhānurāgo 'ntarikṣe candrārkanimitta eva bhavati | kintarhi digdāhādinimitto 'pi |

I,168,iv

ucyate — yadā tu nadīpūraṃ dṛṣṭvā vṛṣṭiṃ pratipadyate tadā śeṣavat |

I,168,v

āha — etadapi nāstyudāharaṇam | anekāntāt | nadīpūrasya hi nimittamanekavidhaṃ bhavatīti himilayanasetubhaṃgagajakrīḍādi | tasmādayuktametat |

I,168,vi

ucyate yadā tarhi parṇaṃ dṛṣṭvā śālūkaṃ pratipadyate, aṃkuraṃ vā dṛṣṭvā bījamiti tadā śeṣavat |

<I,169>

I,169,i (YD_I,169,i)

athavā punarastu pūrvakamevodāharaṇam | yattūktaṃ — anekāntāditi atra brūmaḥ — vītāvītasāmarthyāt | vītāvītābhyāṃ hetubhūtābhyāmabhipretārthasiddhiriti vakṣyāmaḥ | prasaṃgidharmāntaranivṛttimukhena cāvītaprayogaḥ | tatra yadā prasaṃgināṃ himavilayanādīnāṃ deśakālaliṅgaiḥ pratiṣedhaḥ kriyate tadā muktasaṃśayaṃ pratipattirbhavati | deśastāvattad yathā — dakṣiṇāpathe nāsti himavilayanasambhavaḥ | kālato yathā prāvṛṭkāle | liṅgato 'pi yasmānmudgagavedhukaśyāmākakāṣṭhasūtraśakṛtprabhṛtīnāmanupalambhastathoṣmakaluṣatvādīnāmupalambhaḥ | tasmāt pariśeṣato medhyā evāpa iti | tasmānnānekāntaḥ | evaṃ kṛtvā pūrvāṇyapyudāharaṇāni upapannāni bhavanti | deśādivicārasāmarthyāt |

<I,170>

I,170,i (YD_I,170,i_I,170,ii)

sāmānyatodṛṣṭaṃ nāma yatraikadārthayoravyabhicāramupalabhya deśāntare kālāntare ca tajjātīyayoravyabhicāraṃ pratipadyate | tadyathā kvaciddhūmāgnisambandhaṃ dṛṣṭvā kvaciddhūmāntareṇāgnyantarasyāstitvaṃ pratipadyate |

I,170,ii

āha — naitadastyudāharaṇam | aviśeṣaprasaṅgāt | sarvatraiva hyanumāne kvacidarthayoravyabhicāramupalabhyānyatra tajjātīyayorarthayoravyabhicāraṃ pratipadyate | tadyathā kvacit sādhanavato mṛtpiṇḍād ghaṭaniṣpattimupalabhyānyatra sādhanavataḥ piṇḍāntarādghaṭāntaraniṣpattiṃ pratipadyate, tathaikatra nadīpūrād vṛṣṭimupalabhyānyatra nadīpūrāntarādvṛṣṭyantaramavasīyate | tathā ca sati trayāṇāmaviśeṣaprasaṃgaḥ |

<I,171>

I,171,i (YD_I,171,i_I,171,ii)

ucyate — yadā tarhi sahabhuvāmekasya viśiṣṭaguṇamupalabhya śeṣāṇāmapi tadvattvamanumīyate tadā sāmānyatodṛṣṭam | tadyathā vṛkṣādekasya phalasya pākamupalabhya śeṣāṇāṃ vṛkṣāntarāṇāṃ ca pāko 'numīyate |

I,171,ii

āha — etadapi nāstyudāharaṇam | anekātantāt | na hi sarveṣāṃ phalānāṃ tulyakālaṃ pāko bhavati | pūrvāparakālaniṣpannatvāt, nimittabhedācca |

I,171,iii (YD_I,171,iii_I,172,i)

ucyate — yadā tarhi samudrādekamudababinduṃ prāśya śeṣasya lavaṇatānumīyate | sthālyāṃ vaikaṃ pulākamupalabhya śeṣāṇāṃ pāko 'numīyate tadā sāmānyatodṛṣṭam |

<I,172>

I,172,i

āha — naitadastyudāharaṇam | akṛtsnasaṅgrahāt | vakṣyatyayamupariṣṭādācāryaḥ “sāmānyatastu dṛṣṭādatīndriyāṇāṃ pratītiranumānāditi” (ISk 6) | tatraivaṃ pramāṇe parikalpyamāne kāryakāraṇayostatsaṃghātānāṃ ca sukhaduḥkhamohasvabhāvopalambhāttanmātrāhaṅakārapradhānānāṃ samadhigamaḥ syāt | na puruṣasya, tajjātīyārthānupalambhāt |

I,172,ii (YD_I,172,ii_I,173,i)

ucyate — yadā tarhi kvaciddharmeṇa dharmāntarasyāvyabhicāramupalabhyaikadharmopalambhādbhinnajātīye 'tyantānupalabdhasya dharmāntarasya pratipattistadā sāmānyatodṛṣṭam | tadyathā — devadatte gamanāddeśāntaraprāptimupalabhyātyantādṛṣṭajyotiṣāṃ deśāntaraprāptergamanamanumīyate | tathā prāsādādīnāṃ vṛddhipūrvakaṃ dīrghatvamupalabhyauṣadhivanaspatīnāṃ dīrghatvadarśanādvṛddhiranumīyate |

<I,173>

I,173,i

āha — naitadapyastyudāharaṇam | pūrveṇāviśeṣāt | kāryāt kāraṇasyādhigamaḥ śeṣavaditi pūrvamatisṛṣṭaṃ bhavatā | atrāpi ca deśāntaraprāptilakṣaṇāt kāryād gatilakṣaṇasya kāraṇasyādhigamaḥ | tasmāt śeṣavatsāmānyatodṛṣṭayorabhedaprasaṃgaḥ |

I,173,ii (YD_I,173,ii_I,173,iv)

ucyate — na, aniyamāt | yatra hi niyamataḥ kāryeṇa kāraṇamadhigamyate taccheṣavaditi ayamasmadabhisandhiḥ | na tu tadasti sāmānyatodṛṣṭe | kasmāt ? saṃghātatvasāmānyāt | pārārthyasāmānyasādhanamapi dṛśyate | yathāha — avyabhicārādviśeṣāstu pratītāḥ pratipādakāḥ iti | sādhyasādhanasāmānyayorapi dṛśyate, yathānityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāditi | tatraivaṃ sati niyamavādinaḥ pratijñāhāniḥ | etenāsiddhaviruddhānaikāntikasādhanābhāsāḥ pratyuktāḥ | te hi saṃśayaviparyayājñānahetukatvādagamakā iti vyākhyātamanumānam |

I,173,iii

āha — āptavacanasya kiṃ lakṣaṇamiti ?

I,173,iv

ucyate —

“āptaśrutirāptavacanantu // (ISk) 5 //”

I,173,v (YD_I,173,v_I,175,i)

āptā nāma rāgādiviyuktasyāgṛhyamāṇakāraṇaparārthāḥ vyāhṛtiḥ | śravaṇaṃ śrutiḥ | āptā cāsau śrutirāptaśrutiḥ | athavā āptāsyāstītyāptaḥ | akāro matvarthīyaḥ | tadyathā tundo ghaṭa iti | āptebhyaḥ śrutirāptaśrutiḥ | āptaśrutiścāptaśrutiḥ | sarūpāṇimityekaśeṣaḥ | tatra pūrveṇāpta<I,175>śrutigrahanena pratipādayati apuruṣabuddhipūrvaka āmnāyaḥ, svatantraḥ puruṣaniḥśreyasārthaṃ pravartamāno niḥsaṃśayaṃ pramāṇamiti | dvitīyena manvādinibandhanānāṃ ca smṛtīnāṃ vedāṅgatarketihāsapurāṇānāṃ śiṣṭānāṃ nānāśilpābhiyuktānāṃ cāduṣṭamanasāṃ yadvacastatpramāṇamityetasiddhaṃ bhavati | tuśabdo 'vadhāraṇārthaḥ | āptaśrutirevāptavacanaṃ na śabdamātram |

I,175,i

evaṃ sati yaduktaṃ tantrāntarīyaiḥ śiṃśapādiśabdānāṃ nirvikalpamanumāne 'ntarbhāvastrilakṣaṇatvāditi tadayatnataḥ pratikṣiptaṃ bhavatīti vyākhyātāni pramāṇāni | etaiḥ pūrvoktaṃ prameyaṃ yathāsvaṃ pratipattavyamiti || (5) ||

<I,177>

6–7

I,177,i (YD_I,177,i_I,177,iii)

āha — astu tāvadakṣarānnikarṣabhājāmarthānāṃ pratyakṣeṇopalabdhiḥ | asannikarṣabhājāmapi copalabdhasambandhānāmanumānena | ye tvatīndriyā bhāvāsteṣāmubhayavailakṣaṇyānnāsti pratyakṣānumānābhyāmupalabdhiḥ | āgamikatve sarvavādasiddhiprasaṃgaḥ | ityato 'tyantamevāgrahaṇaṃ prāptam | tatra yaduktametāvadbhiḥ pramāṇaiḥ sakalapadārthāvabodha iti etadayuktam |

I,177,ii

ucyate — syādetadevaṃ yadyekarūpamevānumānamadhītaṃ syāt, kiṃ tarhi trividham | tatra satyameva pūrvavaccheṣavatī prāganubhūtasambandhaviṣayaphale iti kṛtvā na tābhyāmaśeṣapadārthādhigamo 'bhyupagamyate |

I,177,iii

“sāmānyatastu dṛṣṭādatīndriyāṇāṃ prasiddhiranumānāt // (ISk) 6(a) //”

<I,178>

I,178,i (YD_I,178,i^1) (YD_I,178,i^2_I,180,i)

yattvetatsāmānyatodṛṣṭamanumānametasmādatīndriyāṇāmarthānāṃ samadhigamaḥ pratyavagantavyaḥ | katham ? yathā hi kṛtakatvānityatvayorghaṭe sahabhāvamupalabhyānyatra śabdādau kṛtakatvadarśanādanityatvamanumīyate | evaṃ śakalādīnāṃ tajjātīyatā candanādipūrvakatvasiddheḥ, kāryakāraṇasya sukhādijātīyatayā tatpūrvakatvasiddheḥ, śayanādīnāṃ ca saṃghātatvātpārārthyasiddheḥ, kāryakāraṇasyāpi saṃghātatvātpārārthyasiddhiriti sarvamiṣṭaṃ saṅgṛhītaṃ bhavatīti | yeṣāṃ tu śeṣavadeva sāmānyatodṛṣṭaṃ teṣāṃ tasya kāryadvāreṇa samadhigamahetutvāt puruṣasyāgrahaṇaprasaṃgaḥ | vṛttau kāryopacārādadoṣa iti cet syānmatam, yadyapi puruṣasya kāryābhāvastathāpi puruṣāvyaktamahadahaṅkāraviśeṣāṇāṃ sāmprate kāle svavṛttibhyasteṣāṃ grahaṇamityuktam | kasmāt ? vṛttiśaktireṣāṃ kāryatvenopacaritā svamātmānaṃ yunaktīti | taccāyuktam | kasmāt ? hetvantarābhidhānāt | yadi vṛttyā grahaṇaṃ puruṣasya sūpapādamabhaviṣyat saṃhatapārārthyamācāryo hetutvena nāvakṣyat | taccāvṛttibhūtamityavaśyaṃ śeṣavatsāmānyatodṛṣṭayorarthāntarabhāvo 'bhyupagantavyaḥ | tasmāt siddhaṃ sāmānyatodṛṣṭādatīndriyāṇāmarthānāṃ samadhigamaḥ |

<I,180>

I,180,i

tasya prayogamātrabhedāddvaividhyam | vītaḥ avīta iti | tayorlakṣaṇamāmananti —

yadā hetuḥ svarūpeṇa sādhyasiddhau prayujyate /

sa vīto 'rthānarākṣepāditaraḥ pariśeṣitaḥ //

I,180,ii (YD_I,180,ii)

svarūpaṃ hi sādhanasya dvividham — sādhāraṇamasādhāraṇaṃ ca | tatra sādhāraṇaṃ sādhyasahabhāvī tatpratipattihetutvena yathāvadāśrīyamāṇo 'rthātmā | asādhāraṇaṃ punaḥ parimāṇamanvayaḥ saṃghātaparārthatvamityādi | tatra yadā hetuḥ parapakṣamapekṣya yathārthena svarūpeṇa sādhyasiddhāvupadiśyate tadā vītākhyo bhavati | yadā tu svasādhyādarthāntarabhūtānāṃ prasaṃgināṃ kṣepamapohaṃ kṛtvā pariśeṣataḥ sādhyasiddhāvapadiśyate tadāvītākhyo bhavati | tadyathā na cet paramāṇupuruṣeśvarakarmadaivakālasvabhāvayadṛcchābhyo jagadutpattiḥ sambhavati pariśeṣataḥ pradhānāditi tadā punaravītākhyo bhavati | tatra yadā vīto hetuḥ svabuddhāvavahitavijñānasarūpaṃ vijñānāntaramādadhānena vaktrā pratipādyādau vākyabhāvamupanīyate | vākyamantareṇārthasya buddhyantare saṃkrāmayitumaśakyatvāt, tadāvayavivākyaṃ parikalpyate |

<I,181>

I,181,i (YD_I,181,i_I,182,i^1)

tasya punaravayavāḥ jijñāsāsaṃśayaprayojanaśakyaprāptisaṃśayavyudāsalakṣaṇāśca vyākhyāṅgam | pratijñāhetudṛṣṭāntopasaṃhāranigamanāni parapratipādanāṅgamiti |

<I,182>

I,182,i (YD_I,182,i^2)

tatra jñātumicchā jijñāsā | kaścit kaṃcidupasadyāha — puruṣaṃ jñātumicchāmi | kimasti nāstīti ? kutaḥ saṃśaya iti paryanuyuktaḥ pratyāha — anupalabhyamānasyobhayathā dṛṣṭatvāt | ihānupalabhyamānamubhayathā dṛṣṭam — sadbhūtamasadbhūtaṃ ceti | sadbhūtaṃ cārkendumaṇḍalāparabhāgādi, asadbhūtaṃ ca śaśaviṣāṇādi | ayamapi cātmā nopalabhyate | ataḥ saṃśayaḥ kimasti nāstīti ? kimasyāścintāyāḥ prayojanamiti pṛṣṭo vyācaṣṭe — śāstratattvādhigamaḥ, tataśca mokṣāvāptiḥ | kathamiti ? yadi tāvadayamātmāsti tato 'sya aprakṛtitvaudāsīnyavibhutvādisattvavijñānānnairātmyabhrāntivipakṣabhūtādapavargaprāptiravaśyaṃbhāvinīti yaduktam vyaktāvyaktajñavijñānānmokṣo 'vāpyata iti tacchāstramarthavad bhavatīti | atha nāstīti niścīyate tena sāmānyatodṛṣṭādanumānāttadvadanye 'pi padārthā na santīti vipralambhabhūyiṣṭhamārṣaṃ darśanamapahāyātmagrahadṛṣṭivigamāllokottarmavalambanaṃ śūnyaṃ dhyānaviṣayamupasamprāptastraidhātukakleśanirodhalakṣaṇamātyantikaṃ nirvāṇamavāpsyatīti | śakyaścāyamartho niścetum, pramāṇatrayaparigrahāditi vyavasthite, vyudāsya saṃśayaṃ sādhyāvadhāraṇaṃ pratijñā | sādhyasya yadavadhāraṇamasti puruṣa iti sā pratijñā |

<I,183>

I,183,i (YD_I,183,i)

sādhanasamāsavacanaṃ hetuḥ | sādhyate 'neneti sādhanaṃ liṅgam | samāsaḥ saṃkṣepaḥ | sādhanasya samāsavacanaṃ sādhanasamāsavacanam | sādhanagrahaṇaṃ tadābhāsapratiṣedhārtham | na hi tāni sādhanaṃ, saṃśayaviparyayahetutvāt | samāsa<I,184>grahaṇamavayavāntarāvakāśapradānārtham | liṅganirdeśamātraṃ hetuḥ | yastu tasya sādhyasahabhāvitvalakṣaṇaḥ prapañcaḥ so 'vayavāntarāṇītyuktaṃ bhavati |

I,184,i (YD_I,184,i)

udāharaṇantvatra nidarśanaṃ dṛṣṭāntaḥ | tasya sādhanasya sādhyena sahabhāvitvanidarśanaṃ yadasau dṛṣṭāntaḥ | tadyathā saṃhatyakāriṇāṃ parārthatvaṃ dṛṣṭaṃ, yathā śayanāsanarathaśaraṇānām | vyatirekastvavītasya prasaṅgidharmāntaranivṛttirūpatvāttadantarbhūta iti tadarthaṃ vaidharmyadṛṣṭānta ucyate |

<I,185>

I,185,i (YD_I,185,i)

sādhyadadṛṣṭāntayorekakriyopasaṃhāraḥ upanayaḥ | sādhyasya cakṣurādipārārthyalakṣaṇasya, dṛṣṭāntasya ca śayanāderekakriyopasaṃhāraḥ | tatrārthāntarabhūtatvāt sādhyadṛṣṭāntayorañjasā naikakriyopapadyate | tenaiva tasyānidarśanādityato dharmasāmānyādyathedaṃ tathedamityekakriyopacaryate | yathā śayanādayaḥ saṃhatatvātparārthā evaṃ cakṣurādibhirapi parārthairbhavitavyam | yo 'sau paraḥ sa puruṣaḥ |

I,185,ii (YD_I,185,ii)

tadvaśātpratijñābhyāso nigamanam | hetudṛṣṭāntopasaṃhārāpekṣayā yaḥ punarabhyāsaḥ tannigamanam | tadyathā — tasmādasti puruṣa ityeṣāmavayavānāṃ parasparasambandhādviśiṣṭārthaḥ samudāyo vākyamityupadiśyate | vākyamapyanekaṃ yadā guṇībhūtasvārthamarthāntaropakāritvāditareṇa saṃsṛjyate tadā śāstramapyekaṃ vākyamityavasīyate |

<I,186>

I,186,i (YD_I,186,i^1) (YD_I,186,i^2) (YD_I,186,i^3) (YD_I,186,i^4)

āha — jijñāsādyanabhidhānam | tadvyatirekeṇāpi svayamarthagateḥ | svaniścayavacca parapratipādanāt | yathā hi svayamutpadyate niścetuḥ pratyayastathaivānyaḥ pratyāyya ityetannyāyyam | na ca svayamevārthaṃ pratipadyamānasya jijñāsādīnāṃ tatra vyāpāraḥ | tasmāt parārthamapyeṣāmupādānaṃ na kalpyate | saṃśayavacanānarthakyam ca, pratītārthatvāt | niścitau hi vādiprativādinau svapakṣayoḥ, tayoritaretarasaṃśayaparyanuyoge nāsti prayojanam | kiṃcānyat — prayojanaśakyaprāptyavacanaṃ ca | sādhanābhyupagamādeva tatpratīteḥ | na hi mahatāṃ niṣprayojanā pravṛttirupapadyate | na cāśakye 'rthe himavatsamīkaraṇādiṣu pravṛtteḥ | tasmādanarthakaṃ tadabhidhānam | tadbhāve bhāvāditi cet syādetat satsu jijñāsādiṣu tattvādhigamaṃ prati pravṛttirbhavati, asatsu na bhavati | tasmādetānyapi sādhanaṃ bhaviṣyantīti | etaccānupapannam | kasmāt ? atiprasaṃgāt | satsvātmāntaḥkaraṇendriyālokaviṣayeṣu pravṛttidarśanātteṣāmapi sādhanatvaṃ syāt | aniṣṭaṃ caitat | tasmājjijñāsādayo 'narthakāḥ | pratijñādayo durvihitāḥ | katham ? sādhyāvadhāraṇasyāvayavāntareṣvapyupapatteḥ | yadi sādhyāvadhāraṇaṃ pratijñetyucyate tena sādhyasya hetordṛṣṭāntasya vā yadavadhāraṇaṃ tadapi pratijñā prāpnoti, nimittāviśeṣāt | sādhyaśabdo hyayaṃ sāmānyavṛttiḥ | na yatnamantareṇa viśeṣe 'vasthāpayituṃ śakyata iti | kiṃ ca hetulakṣaṇānupapattiśca, sādhanānupadeśāt | yo hi sādhanasamāsavacanaṃ heturityetallakṣaṇamācaṣṭe tena prāksādhanamabhidheyaṃ syāt | tato vaktavyamamuṣya samāsavacanaṃ heturiti na caivamuktam | tasmādalakṣaṇametat | kiṃcānyat, samāsavacanaṃ ca vistaraniṣedhaprasaṅgāt | yadi hi samāsagrahaṇaṃ <I,187> kriyate kiṃ prāptaṃ yo 'yamādhyātmikānāṃ bhedānāṃ kāryakāraṇātmakānāṃ caikajātisamanvayo dṛṣṭa ityevamādiḥ sādhanaprapañcaḥ so 'heturityuktaṃ bhavati | tasmāt samāsagrahaṇamaniṣṭam | liṅgābhidhānādadoṣa iti cet syānmatam, liṅgaṃ hi naḥ sādhanam | tasyātra nirdeśaḥ kṛtaḥ | tasmātsvamatijāḍyādidamaniṣṭamadhyāropyate, na tvasmatpramādāditi | etadapyayuktam | kasmāt ? tasya dvidhā bhinnasya pañcadhā sādhanabhāvāt | taddhi liṅgaṃ vītāvītatveneṣṭam | tena dvidhā bhinnam | tatrāpi vītaḥ pañcaprabhedaḥ ityataḥ samudāyānniṣkṛṣṭasyaikasya liṅgatvamaśakyaṃ vaktumiti | kiñcānyat, dṛṣṭāntalakṣaṇāyogaśca, śabdārthalakṣaṇe 'niṣṭaprasaṅgāt | tannidarśanaṃ dṛṣṭānta iti | atra śabdo vā yena sādhyasādhane nidarśyete sa dṛṣṭāntaḥ syāt ? artho vā yatra nidarśyate ? kiñcātaḥ ? na tadyadi tāvacchabdaḥ parigṛhyate tata upanayalakṣaṇaṃ bādhyate | kasmāt ? na hi yathābhidhānaṃ tathā sādhyamityekakriyā yujyate iti | athārthaḥ parigṛhyate tenābhidheyasya vākyānavayavatvātpañcāvayavatvavirodhaḥ | kiñcānyat — dṛṣṭāntopanayanigamanābhedaśca hetupratijñārthābhidhānāt | sādhanatvameva sādhyāvinābhāvitvalakṣaṇaṃ dṛṣṭāntopanayayoḥ pratyāyaya(yya)te | pratijñārthaṃ ca nigamanasya nāvayavāntaratvaṃ yujyate |

<I,190>

I,190,i (YD_I,190,i^1) (YD_I,190,i^2) (YD_I,190,i^3) (YD_I,190,i^4) (YD_I,190,i^5) (YD_I,190,i^6) (YD_I,190,i^7) (YD_I,190,i^8)

ucyate — yaducyate svaniścayenāṅgabhāvagamanātparapratyāyanārthaṃ jijñāsādyanabhidhānamiti atra brūmaḥ — na, uktatvāt | uktametat purastādvyākhyāṅgaṃ jijñāsādayaḥ | sarvasya cānugrahaḥ kartavya ityevamarthaṃ śāstra<I,191>vyākhyānaṃ vipaścidbhiḥ pratāyate, na svārthaṃ svasadṛṣabuddhyarthaṃ vā | tatraivaṃ kalpyamāne ye vyutpādyāstānprati naivaiṣāmānarthakyam | athaitadaniṣṭam — yaduktaṃ sandigdhaviparyastāvyutpannabuddhyanugrahārtho hi satāṃ viniścayaḥ śāstrakathetyasya vyāghātaḥ | kiṃ ca niyamānabhyupagamāt | na hi vayameṣāmāvaśyakamabhidhānamācakṣmahe, kintarhi yadā prativādī paryanuyuṅkte — kiṃ jijñāsasa iti avaśyamabhidhānīyaṃ śabdamiti | kena dharmeṇa, kiṃ nityo 'nitya iti ? kutaḥ saṃśayaḥ ? mūrtatvāt | yastu na paryanuyuṅkte na taṃ pratyete vācyāḥ | kvacidānarthakyāt sarvatra prasaṅga iti cenna itareṣāmapi tatprasaṅgāt | pratijñādīnāmapi tarhi kvacidanabhidhānamatasteṣāmapi sarvatrāvacanaṃ prasajyate | tathā ca bhavatoktaṃ kasyacittu kiñcit prasiddhameva bhavatītyanyataroktirapi sādhanaṃ bhavati, śabda ivārthadvayapratītatvādubhayānabhidhānamiti | yadapyuktaṃ niścitatvāt saṃśayāvacanamiti asadetat | kasmāt ? uktatvāt | uktametat sati paryanuyoge tadvacanamiti | etena prayojanaśakyaprāptī pratyukte | yo hi paryanuyuñjīta kiṃ prayojano 'yaṃ śakyo vāyamartha iti taṃ prati vācyametat | yadapyuktaṃ tadbhāve bhāvāditi — na, anabhyupagamāt | na brūmo yasmāt satsu jijñāsādiṣu tattvādhigamasadbhāvastasmādeteṣāmavayavatvamiti | kintarhi yaṃ pratyeṣāṃ pratipattāvaṅgabhāvagamanaṃ taṃ pratyetāni sādhanamiti | yadapyuktaṃ sādhyābhidhāyinaḥ pratijñābhyupagamāddhetudṛṣṭāntayorapi tatprasaṅga iti ayuktametat | kasmāt ? jijñāsādeḥ sadbhāve sati tatpratīteḥ | yadyapi sādhyaśabdo 'yamaviśeṣeṇa siddhatvādarthāntaramācaṣṭe tathāpi yaṃ prati jijñāsāsaṃśayaprayojanaśakyaprāptayastasya vyudasya saṃśayaṃ sādhyasyāvadhāraṇaṃ pratijñā, na hetudṛṣṭāntayostadastītyasadetat | kiṃcānyat tadbhāve 'virodhāt | yadā tu jijñāsādayo hetau dṛṣṭānte vā bhavanti tadā kiṃ kṛtakaḥ śabdo 'tha na kṛtako 'tha buddhirnityā kṣaṇikā veti bhavatyeva tadavadhāraṇaṃ pratijñā | yadapyuktam sādhanānupadeśāddhetulakṣaṇāyoga iti asadetat | kasmāt ? lokaprasiddhatvāt | yathā sādhyavatvenepsitaḥ pakṣa iti pratijñālakṣaṇamācakṣāṇo bhavānna sādhyalakṣaṇamācaṣṭe, kasmāt ? sādhanīyaṃ sādhyamiti loke siddhatvāt, evaṃ sādhanasamāsavacanaṃ hetulakṣaṇamācakṣāṇā vayaṃ na sādhanamācakṣmahe | kasmāt ? <I,192> sādhyate 'neneti kṛtvā sādhanamiti loke siddhatvāt | upetya vānumānanirdeśāt | liṅgaṃ hi naḥ sādhanaṃ, tacca nirdiṣṭaimiti | yattūktaṃ vītāvītabhede sati pañcadhā sādhanabhāvāditi, atra brūmaḥ, ayuktametat | kasmāt ? samāsagrahaṇasāmarthyāt | ata eva samāsagrahaṇaṃ kriyate, sādhanasvarūpābhidhānamātraṃ heturiti yathā vijñāyate | prapañcastvavayavāntarāṇīti | etena vistarapratiṣedhaprasaṅgaḥ prayuktaḥ | katham ? na hi samāsaśabdasyāyamartha iti kṛtvā | yatpunaretaduktaṃ śabdārthakalpane 'niṣṭaprasaṅgād dṛṣṭāntalakṣaṇāyoga iti, astu tāvacchabdo dṛṣṭāntaḥ | yattūktaṃ upanayalakṣaṇaṃ bādhyata iti anupapannametat | kasmāt ? asambhave sati sambandhyantare kāryavijñānāt | śabde 'sambhavādarthe kāryaṃ vijñāsyāmaḥ | athavā punarastvartho dṛṣṭāntaḥ | yattūktamabhidheyasya vākyānavayavatvātpañcāvayavatvavirodha iti arthe 'sambhavācchabde kāryaṃ vijñāsyāmaḥ | yadapyuktam pratijñāhetvarthābhidhānād dṛṣṭāntopanayanigamanānāṃ nāvayavāntaratvamiti ayamadoṣaḥ | kasmāt ? apratijñānāt | na hyetadasmābhiḥ pratijñāyate | kiṃ tarhi prameyavacanaṃ pratijñā | pramāṇarūpamātravacanaṃ hetuḥ | tasya prameyasahabhāvitvanidarśanaṃ dṛṣṭāntaḥ | sādhyadṛṣṭāntayordharmasāmānyādekakriyopasaṃhāra upanayaḥ | samudāyasya sādhyasiddhaye vyāpāranirdeśo nigamanam | tasmādayuktametat | kiṃcānyat | ekasya sādhanabhāvaparikalpanāvattatparikalpane doṣābhāvāt | yathā vākyam evaṃ ca tadarthaśca mukhyau śabdārthau, tayorabhinnārthatvādityabhyupagamādekamevārthamabhāgamakramaṃ ca buddhāvavasthāpya śrotragrāhyatvānityatvakṛtakatvaprameyatvādilakṣaṇānāṃ śaktīnāmapoddhārātsādhyasādhanasaṃśayarūpāpannaṃ vaktāro bhinnamācakṣate, na caikārthadharmatvātsādhyasādhanasaṃśayābhidhānānāmekatvamanuṣajyate | tathaikasya sādhanasya sādhyadharmatatsahabhāvitvalakṣaṇānāṃ śaktīnāmabhidhānaṃ hetudṛṣṭāntādināvayavāntaraṃ naḥ syāt | tatra yaduktaṃ pratijñāhetvarthābhidhānād dṛṣṭāntopanayanigamanānāṃ nāvayavāntaratvamiti etadayuktam | tasmātsūktaṃ daśāvayavo vītaḥ |

<I,197>

I,197,i (YD_I,197,i)

tasya purastātprayogaṃ nyāyyamācāryā manyante | kiṃ kāraṇam ? avītalakṣaṇāvirodhāt | avītasya hi lakṣaṇaṃ pariśeṣataḥ sādhyānugrahaḥ | tatrānvayadinā svarūpeṇādhigate pradhānalakṣaṇe dharmiṇi parapakṣapratiṣedhamātreṇopasaṃhāre kriyamāṇe pariśeṣalakṣaṇaṃ bādhyate | kasmāt ? iha pratiṣedhamātramādāvucyate | tena yathā hetuvirodhātparamāṇvadibhyo na vyaktamutpadyate tathā hetvabhāvāt pradhānādapi notpadyate iti śakyaṃ kalpayitum | atastadvyavacchedo 'pi cāvītādgamyate | tathā sati kaḥ pariśeṣaḥ syāt ? svarūpeṇa tu paricchinne dharmiṇi upasaṃhāro yathāvadavakalpyate | na cetparamāṇvādibhyo vyaktamutpadyate pariśeṣataḥ pradhānādeva vyaktamutpadyate iti yathoktebhyo 'nvayādibhya ityuktaṃ bhavati | tasmātprāgvītaprayoga iti siddhaṃ sāmānyatodṛṣṭādanumānādatīndriyāṇāmarthānāṃ samadhigama iti |

<I,198>

I,198,i (YD_I,198,i)

āha — na, kāraṇāntarato 'nupalabhyamānānāmagrahaṇāt | yadi sāmānyatodṛṣṭādanumānātsarvaṃ parokṣamadhigamyate ityabhyupagamyate prāptamidaṃ yeṣāmapyarthānāṃ kāraṇāntarato 'nupalabdhisteṣāmapi tasmādeva grahaṇam | tadyathā —

“atidūrātsāmīpyādindriyaghātānmano 'navasthānāt /

saukṣmyādvyavadhānādabhibhavātsamānābhihārācca // (ISk) 7 //”

I,198,ii (YD_I,198,ii)

tatrātidūrāttāvat tadyathā proḍḍīnasya śakuneḥ | atisāmīpyādañjanaprabhṛtīnām | indriyaghātācchabdādīnām | mano 'navasthānācchakaṭādīnām | saukṣmyāttruṭyādīnām | vyavadhānāddhiraṇyādīnām | abhibhavātsūryaprakāśādgrahādīnām | samānābhihārādanekapradīpaprabhāṇām | caśabdādaiśvaryayogāddevādīnām | na cārhati bhavituṃ dharmasāmānyānupapatteḥ | tasmādayuktaṃ sarvamatīndriyamanumānagrāhyamiti |

<I,200>

I,200,i (YD_I,200,i)

ucyate — śakyaṃ tāvatkāraṇāntarato 'nupalabhyamānaṃ kiṃcitsāmānyatodṛṣṭādanumānādadhigantum | tadyathā samīpāvasthitasya śakunerayatnena cakṣuṣā grahaṇaṃ, yathā yathā tu viprakarṣaṃ pratipadyate praṇidhāya cakṣurgṛhyate tāvadyāvatkrameṇādarśanamupasaṃprāptaḥ | tatra deśaviprakarṣe pracīyamāne 'darśanamupacīyamānamavagamyātyantādarśanamapi paścāttaddhetukamanumīyate | tathā nātisamīpāvasthitasya dravyasyāsphuṭamākāramavadhārya paścādyathā yathārādupasaṃpadyate tathā tathā pratipadyamānadarśanaśaktayo 'numātāraḥ kṛṣṇasārāñjanaprabhṛtīnāmagrahaṇamatisāmīpyādanumīyate | tathā girisaritsamudrasamīpavartinaṃ śravaṇapratighātinaṃ prāk śabdamupalabhya paścāttasminneva deśe śabdamagṛhṇānāḥ śravaṇopaghātamanumimate |

I,200,ii (YD_I,200,ii_I,200,iii)

“tasmādapi cāsiddhaṃ parokṣamāptāgamātsādhyam // (ISk) 6(b) //”

I,200,iii

tasmādapi cāsiddhamityanenāgamaviṣaye sāmānyatodṛṣṭasyānavatāra<I,201>mācaṣṭe | parokṣamiti viṣayaṃ prati nirdiśati | āptāgamātsādhyamiti viṣayiṇamāha | etaduktaṃ bhavati — tasmādapi sāmānyatodṛṣṭādanumānādyanna siddhyati pratyakṣagrāhyamapi svayamadṛṣṭaṃ kāraṇāntarapratibaddhaviṣayabhāvamatyantaparokṣaṃ vā svargāpavargadevatādi dharmasāmānyarahitaṃ tadāptāgamātsādhyam |

<I,202>

I,202,i (YD_I,202,i)

sarvavādasiddhiprasaṅgādaprāmāṇyamiti cet syādetat, yadi tarhyāgamaḥ pramāṇīkriyate tena pratiśāstraṃ ye 'bhiyuktāsteṣāṃ prāmāṇyamityavaśyamabhyupagantavyam | evaṃ sati sarvācāryaprāmāṇyādanekavikalpavicitrā tarkavṛttirityapariniścitatvādbhrāntiḥ prasajyeta | tathā ca sati jijñāsūnāmapavargaprāptivighātaḥ syāt | tasmādbhiṣajeva bhavatā paropadeśaḥ prayukto nāsmānayaṃ prīṇāti | etaccāyuktam | kasmāt ? āptalakṣaṇasyānavadhāritatvāt | vyapagatarāgādidoṣāṇāmasandigdhamatīnāmatīndriyārthadṛśvanāmīśvaramaharṣīṇāmāptatvamācakṣmahe, na sarveṣām | yadi cānyo 'pyevaṃdharmo 'sti bhavatu pramāṇam | kiṃcānyat | svaviṣaye ca tatprāmāṇyasyādoṣavattvāt | yasya khalvapi yo viṣayastasya tasminviṣaye vaco 'ntareṇāpi sādhanaṃ pramāṇamityavaśyamabhyupagantavyam | itarathā pratiśāstramācārasthitiniyamānāmadṛṣṭārthānāmapratipattiḥ syāt | etenākhilaliṅgādāgamo 'rthāntaram | yasmānmahatābhidhānena yuktiranviṣyate tasmādyuktyapekṣālliṅgādāgamo 'rthāntaramiti |

<I,203>

I,203,i (YD_I,203,i_I,203,ii)

āha na, anvayavyatirekābhyāmadhigamahetutvāt | yathā kṛtakatvādidharmo 'nityatvādau viṣaye dṛṣṭastadabhāve cādṛṣṭa ityanitye 'rthe niścayamādadhāti evaṃ śabdo 'pi svārthe tajjātīye na dṛṣṭaḥ pratipattiheturbhavati | tasmādanumānādabhinna evāyamiti |

I,203,ii

ucyate — candrādiṣvidānīmasādhāraṇaviṣayeṣu kā pratipattiḥ syāditi ?

<I,204>

I,204,i (YD_I,204,i_I,204,iii)

āha — avayavāpekṣatvāccandraśabdo hyanekeṣu vacaneṣu vartate, jātidravyaguṇakriyāsu ca, tathā ḍitthādiśabdaḥ, tasmādevaṃjātīyakānāmapi cānumānādabhedaḥ |

I,204,ii

ucyate — svargādīnāṃ tarhi kathamanumānatvamiti ?

I,204,iii

āha — āptavaco 'visaṃvādasāmarthyāt | yathā hairaṇyakaprabhṛtīnāmāptānāṃ vākyamavyabhicāri evamīśvaramaharṣayo 'pi cāptāḥ | tasmādeṣāmapi vākyamavyabhicārīti śakyamatrāpi sāmānyaviṣayatvaṃ kalpayitum | evamanumānamevāgama iti |

<I,205>

I,205,i (YD_I,205,i)

ucyate — yaduktamanvayavyatirekābhyāmadhigamahetutvācchabdo 'numānamiti atra brūmaḥ na, apratijñānāt | na hi vayaṃ vyavahārānupātināṃ vṛkṣādīnāmāgamatvamācakṣmahe, kiṃ tarhi svargādīnāmatyantaparokṣaviṣayāṇām | tasmādapratijñānādanupālambho 'yamiti | upetya vā vaktrapekṣatvāt | athavopetyāpi sarvaśabdānāmāgamatvamanumānādarthāntarabhāvaṃ brūmaḥ | tathā hi kṛtakatvāditi liṅgaṃ caṇḍālakāpālikairapi prayujyamānaṃ sāhacaryāpekṣaṃ niścayamādadhāti | na vaktṛviśeṣamapekṣate | vaktṛviśeṣāpekṣastu śabdaḥ | tasmānna liṅgam | kiṃ cānyat viparyayāt | na hi liṅgaṃ deśāntare viparyeti | śabdasya tu dṛṣṭo viparyayaḥ | sa eva hi śabdo deśāntare, kālāntare tu svārthaṃ na pratyāyayati arthāntaraṃ ca praśaṃsati |

<I,206>

I,206,i (YD_I,206,i)

sambandhānupalabdheriti cet syādetat, sambandhāntaraṃ deśāntare 'nupalakṣitam | tasmācchabdārthaviparyaya iti | etadanupapannam | liṅgavaidharmyāt | na hi pratyakṣābhimatasya liṅgina upalabdhau gavāderliṅgaṃ nopalabhyate | śabdastūpalabhyamāno gavādau nopalabhyate | tasmānna liṅgam | kiṃcānyat | deśaniyamāt | na hi liṅgasya deśaniyamo dṛṣṭaḥ | asti tu śabdasya deśaniyamaḥ | tadyathā śavatirgatikarmā kāmbojeṣveva bhāṣyate | raṃhatiḥ prācyeṣu, tathā dātirlavanārthaḥ, dātramudīcyeṣu nānyatra | tasmānna śabdo liṅgam | kiṃcānyat, iṣṭato viniyogāt | svābhāvikaṃ liṅgam | na hi dhūmognerapakṛṣya śakyate 'psu vāyāvākāśe 'nyatra vā niveśayitum | śabdastu yatra vakturabhiprāyastatra tatra viniveśyate | yatha vṛddhyādayaḥ śabdāḥ svārthābhyuccayādiṣu prasiddhā ādaikṣu viniveśyante | tasmānna te liṅgam |

<I,207>

I,207,i (YD_I,207,i^1) (YD_I,207,i^2)

sarvābhidhānaśaktitvācchabdasyādoṣa iti cet syānmataṃ sarvābhidhānaśaktiḥ śabdaḥ sarvābhidheyaśaktiścārthastayoḥ puruṣavyāpāreṇa śaktyavavacchedaḥ kriyate | katham ? ayameva śabdo 'syārthasya pratyāyako bhavatu | ayameva cārtho 'nena śabdenābhidhīyatām | etāvati puruṣavyāpāraḥ | tasmācchabdasya svābhāvikaḥ sambandho vaktrapekṣayā vyajyata iti | etadapyanyupapannam | kasmāt ? sutarāmanumānādarthāntaratvaprasaṃgāt | evamapi kalpayitvānumānātsutarāṃ śabdasyārthāntaratvamāpadyate | kasmāt ? na hi yathā vakrapekṣayā sarvārthasya sataḥ śabdasya śaktyavacchedastathā sarvārthaṃ liṅgaṃ vaktrapekṣayārthāntarādavacchidyate | yathā caikaḥ śabdo jagatyevamuditaḥ puruṣaviniyogāpekṣaḥ sarvamarthamabhidhātuṃ samarthastathaikaṃ liṅgaṃ kayācidyuktyā sarvārthapratyāyanasamartham | tasmānna śabdo liṅgam | yatpunaretaduktam candrādīnāmavayavāpekṣaṃ sāmānyamabhyupagamyate | tadayuktam | asādhāraṇatvāt | anumānābhāve śabdaprasiddho 'rtha iti vyāghātaḥ | kiṃ cānyat | jātyādisādhyatvāt jātiguṇadravyakriyāṇāṃ ca parasparato 'rthāntaratvaṃ, samudāyaśca sādhyaḥ | tasmādayuktameṣāṃ tadapekṣayā sāmānyaviṣayatvam | yadapyuktamāptavādāvisaṃvāda<I,208>sāmānyātsvargādiśabdānāmanumānatvamiti, atra brūmaḥ — etadapyanupapannam | kasmāt ? pramāṇaviṣayatvāt | satyamastyeṣāṃ sāmānyaparikalpanā, sā tu pramāṇaviṣayā na tu prameyaviṣayā | prameyaṃ tu sāmānyamanumānamasyetyayamabhyupagamo vaḥ | taccāsādhāraṇatvātsvargādīnāṃ pratiṣiddham | tasmāttyajyatāmiyamāśaṅkānumānamevāgama iti |

I,208,i (YD_I,208,i^1) (YD_I,208,i^2_I,210,i)

anyaḥ punaranumānāgamayorabhedapratijña idamāha | svargādayaḥ śabdā na pramāṇam | kasmāt ? pramāṇāntareṇa tadarthānupalabdheḥ | yasya hi śabdasyārthaḥ pratyakṣato 'numānato vā nopalabhyate sa na pramāṇam | itarastu pramāṇam | tadyathā nadyāstīre pakvamāmravanaṃ, pathi guḍaśakaṭaṃ viparyastamiti | na ca svargādiśabdānāmarthaḥ pramāṇāntareṇopalabhyate | tasmādyathā vibhurātmā sarvatra sukhādisambhavādityevamādayo bauddhaṃ prati dharmyasiddhatvādayo yathārthāstathā vedaśabdā api prāyeṇeti | etattu na yuktarūpam | kasmāt ? <I,210> anyāyena sarvaśabdāpavādāt | kā hyatra yuktiryadasmadādibhiranupalabhyamānārthaṃ pramāṇabhūtānāmapi vākyamayathārthaṃ syāt ? saveṇa cāvaśyaṃ kaścidāptastasya ca vākyamadṛṣṭārthamityabhyupagantavyam | ato 'yaṃ tavātrāpi samānaḥ prasaṃgaḥ | na ca pramāṇaṃ svārthasiddhaye pramāṇāntaramapekṣate | tatra yadi śabdasya pramāṇāntarāpekṣaṃ yathārthatvamāśrīyate tena na kevalaṃ svargādayaḥ kiṃ tarhi śabdā evāpramāṇamiti prāptam | anumānasya ca pramāṇāntaranirapekṣasya gamakatvābhyupagamādāgamasya tato 'rthāntaratvaṃ sutarāṃ prasajyate | tasmādyuktāgamavirodhina evaṃvidhā nāstikavādāḥ śreyo 'rthibhirdūrādapohyā iti sthitametat — anumānādasiddhaṃ vastu yattadāptāgamātsādhyamiti |

I,210,i

evamasya trividhasya pramāṇasyaindriyikaṃ kāraṇāntarato 'nupalabhyamānaṃ ca prameyaṃ vyākhyātam | etasmāttu yadanyattadasaditi pratyavagantavyam || (6–7) ||

<I,212>

8

I,212,i (YD_I,212,i)

āha, yadyevaṃ pradhānasyāsattvaprasaṅgaḥ | anupalabdau kāraṇāntaratvānupalabdheḥ | taddhi pratyakṣāviṣayatve satyatidūrādibhiranupalabdhikāraṇairnopalabhyate | tanna tāvat atidūrātsāmīpyādvyavadhānāccāsyāgrahaṇam | kasmāt ? vibhutvāt | nendriyaghātāt, avikalendriyairagrahaṇāt | na mano 'navasthānāt, avasthitamanobhiragrahaṇāt | na saukṣmyāt, śaśaviṣāṇādīnāṃ sattvaprasaṅgāt | nābhibhavāt, asambhavāt | na samānābhihārādekatvāt | tasmāt kāraṇāntarābhāvato 'nupalabhyamānasyāsattvamicchataḥ pradhānasyāpi śaśaviṣāṇādīnāmapi sattvaprasaṅgaḥ | athaitanneṣyate kāraṇāntaraṃ tarhyanupalabdhau vaktavyamiti |

<I,213>

I,213,i (YD_I,213,i_I,214,i)

ucyate — yattāvaduktaṃ anupalabdhau kāraṇāntarānupapatteḥ pradhānasyāsattvaprasaṅga iti, atrāstu |

I,213,ii

“saukṣmyāt tadanupalabdhirnābhāvāt /”

I,213,iii

yattūktaṃ śaśaviṣāṇādīnāmapi sattvaprasaṅga iti tadayuktam | kasmāt ? sādhanopapatteḥ | asti hi pradhānasya saukṣmyāttadanupalabdhau sādhanaṃ, na śaśaviṣāṇādīnām | kiṃ tat ? ucyate

“kāryatastadupalabdhiḥ /”

I,213,iv

pradhānasya hi kāryata upalabdhirityetadupariṣṭātpratipādayiṣyāmaḥ | na tu śaśaviṣāṇādīnāṃ kāryamasti | tasmādviṣamo 'yamupanyāsaḥ |

<I,214>

I,214,i

āha — evamapi pratijñāntarānarthakyam, ekena kṛtatvāt | saukṣmyāttadanupalabdhirityukte gamyata etannābhāvāditi | tasmāttadvacanamanarthakamiti |

I,214,ii (YD_I,214,ii)

ucyate — na, vītāvītaparigrahārthatvāt | evaṃ siddhe yatpratijñādvayaṃ karoti tat jñāpayatyācāryaḥ vītāvītābhyāmabhipretārthasiddhiḥ | prākca saukṣmyātiśayāttadanupalabdhirityācakṣāṇaḥ pratipādayati purastādvītaḥ prayoktavyava iti | ekasmiṃśca viṣaye dvau prayuṃjānaḥ samuccayena siddhiṃ dyotayati | kiṃ siddhaṃ bhavati ? yaduktaṃ tantrāntarīyaiḥ na pṛthakpratipattihetū vītāvītāviti <I,215> tadiṣṭamevaṃ saṃgṛhītaṃ bhavati | tatra vītasya pratijñā saukṣmyāttadanupalabdhiḥ | tasya cāvītasya prasaṅgidharmāntaranivṛttirūpeṇa, nābhāvāt heturubhayayogī | katham ? yasya pratyakṣato 'nupalabhyamānasya kāryastadupalabdhistasya saukṣmyāttadanupalabdhirdṛṣṭā | tadyathendriyāṇi | yadi punarasyābhāvādanupalabdhissyāt, kāryato 'nupalabdhiprasaṅgaḥ | asti ceyaṃ kāryata upalabdhiḥ | tasmānnābhāvāt | na cedabhāvāt, pariśeṣataḥ saukṣmyāt tadanupalabdhiriti ||

<I,216>

I,216,i (YD_I,216,i_I,217,i)

āha, kiṃ punastatkāryaṃ yadbhavānpradhānasyāstitve liṅgamācaṣṭa iti ?

I,216,ii

ucyate —

“mahadādi tacca kāryaṃ prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ ca // (ISk) 8 //”

I,216,iii

taddhi mahadahaṃkārendriyaviśeṣāviśeṣalakṣaṇaṃ kāryaṃ pradhānena visadṛśaṃ sadṛśaṃ cetyupariṣṭātpravedayiṣyāmaḥ |

I,216,iv

āha — prastāvābhāvādayuktametat | kiṃ punaradhikṛtyedamucyate prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ ca mahadādi kāryamiti ?

<I,217>

I,217,i

ucyate — vyaktāvyaktajñavijñānānmokṣo 'vāpyata ityetatprakṛtam | etāni ca parasparavaidharmyasādharmyapratipattimantareṇa na śakyāni vijñātumityevamarthamidaṃ prastūyate | tasmānnākasmiko vairūpyasārūpyopanyāsa iti || (8) ||

<iti śrīyuktidīpikāyāṃ saptatipaddhatau dvitīyamāhnikam ||>

<II,1>

9

II,1,i (YD_II,1,i_II,1,iv)

āha — āstāṃ tāvadvairūpyasārūpyacintā | kāryamidameva tāvanmahadādi parīkṣiṣyāmahe | kiṃ prāgutpatterasti nāstīti ? kutaḥ saṃśaya iti cet syānmatam — asaṅgatārthaṃ prakaraṇāntaramupakṣipyate bhavatā | na cāvidyamānasambandhasya saṃśayasya prakaraṇāntare 'bhidhīyamānasya nirṇītiṃ sādhvīmācāryā manyante | avakāśāsambhavāditi |

II,1,ii

ucyate — asti saṃśayāvakāśaḥ | kasmāt ? ācāryavipratipatteḥ | prāgutpatteḥ kāryamasadityācāryāḥ kaṇādākṣapādaprabhṛtayo manyante | sadasaditi bauddhāḥ | naiva sannāsadityanye | tasmādupapannaḥ saṃśayaḥ |

II,1,iii

tatredānīṃ bhavataḥ kā pratipattiriti ?

II,1,iv

ucyate |

II,1,v (YD_II,1,v)

nāvidyamānasya mahadādervikārasya pradhānādāvirbhāva iti pratijānīmahe | <II,2> kasmāt ? sanniveśaviśeṣamātrābhyupagamāt | na hi naḥ kāraṇādarthāntarabhūtaṃ kāryamutpadyata ityabhyupagamaḥ | kiṃ tarhi viśvātmakānāṃ sattvarajastamasāmapagataviśeṣāviśeṣāḥ sanmātralakṣaṇopacayāḥ pratinivṛttapariṇāmavyāpārāḥ paramavibhāgamupasaṃprāptāḥ sūkṣmāḥ śaktayaḥ | tāsāmadhikārasāmarthyādupajātapariṇāmavyāpārāṇāṃ sanmātrānukrameṇa pracayamupasaṃpadyamānānāṃ sanniveśaviśeṣamātraṃ vyaktam | etasyāṃ kalpanāyāmasata utpattau kaḥ prasaṅga iti ? etenaiva bāhyānāṃ tantvādikāryāṇāṃ paṭādīnāṃ sanniveśaviśeṣamātratvādasata utpattiḥ pratiṣiddhā boddhavyā |

II,2,i (YD_II,2,i_II,3,i)

āha — avidyamānametat | kasmāt ? asiddhe, nārthāntarasiddheḥ | yadi hi sanniveśaviśeṣamātratvaṃ kāryasya siddhaṃ syādata etadyujyate vaktum — tadabhyupagamādasadutpatteraprasaṅga iti | tattvasiddham | dravyāntarabhūtasyāvayavino niṣpattipratijñānāt | tasmāt kākaviṣāṇāt śaśaviṣāṇasiddhivadayuktaṃ sanniveśaviśeṣamātrābhyupagamātsatkāryasiddhiriti |

<II,3>

II,3,i

itaścāsat kāryam, agrahaṇāt | iha śrotrādīnāṃ viṣayabhūtasya tatsannidhānādavaśyaṃ grahaṇena bhavitavyam | yadi ca prāgutpatteḥ satkāryaṃ syāt tadapi śrotrādisannidhānāt gṛhyeta | na tu gṛhyate | tasmādasatkāryam |

II,3,ii (YD_II,3,ii^1) (YD_II,3,ii^2)

anupalabdhikāraṇasadbhāvāditi cet, tatraitatsyāt, asti prāgutpatteḥ kāryasyānupalabdhikāraṇaṃ tasmādasya sato 'pyagrahaṇaṃ bhavati | uttarakālaṃ tadvigamāt grahaṇamiti | etaccānupapannam | kasmāt ? anupalabdhyasambhavāt | taddhi pratyakṣāviṣayatve satyatidūrādibhiranupalabdhikāraṇairnopalabhyate | na caiṣāṃ tatra sambhavaḥ | tasmādasadetat | kāraṇāntarānabhidhānāt | na cātidūrādivyatiriktamanupalabdhau kāraṇāntaramadhīdhve yato 'syāgrahaṇaṃ syāt | ataścāsadeva | kiṃ cānyat kāraṇānupalabdhiprasaṅgāt | anupalabdhikāraṇasadbhāvātkāryasyāgrahaṇamicchataḥ kāraṇāgrahaṇaprasaṅgaḥ | kasmāt ? abhinnadeśatvāt | ekendriyagrāhyatvāt sthūlatvācca | tattvaniṣṭam | tasmādayuktamanupalabdhikāraṇasadbhāvātsataḥ kāryasyāgrahaṇamiti | pramāṇāntaranivṛttiprasaṅgādayuktamiti cet, syādetat yadi tarhi pratyakṣaviṣayamevāsti | tato 'nyatrāstītyetadupagamyate | tenātīndriyaviṣayasyānumānasya nivṛttiprasaṅgaḥ | aniṣṭaṃ caitat | tasmānnānupalabdherasatkāryamiti | etadapyayuktam | kasmāt ? kriyāguṇavyapadeśāsambhavāt | yaddhi pratyakṣato nopalabhyate tatkriyayāstīti saṃsūcyate | yathā harmyāvasthitānāṃ tṛṇānāmudvahanādvāyuḥ guṇena, yathā mālatīlatāgandhena vyapadeśena vā, kāryādinā yathendriyāṇi | na tu prāgutpatteḥ kāryasya kriyāguṇavyapadeśasambhavaḥ tasmādasatkāryam |

<II,4>

II,4,i (YD_II,4,i)

itaścāsatkāryam | kartṛprayāsasāphalyāt | iha prāgvyāpāropakramāt kartārastasmātphalamupalipsamānāḥ kāryaviśeṣaniyatasāmārthyaṃ sādhanamupādāya vyāpriyante | taccetprāgapi vyāpārāt syāttadarthasya parispandasyānarthakyaṃ prāptam | aniṣṭaṃ caitat | tasmāt kartṛprayāsasāphalyāt asatkāryam | pariṇāmādyupapatterna doṣa iti cet syānmataṃ kāraṇasya pariṇāmavyūhasaṃśleṣavyaktipracayakṣaṇāndharmān yasmāt kartrādīni kurvanti nānarthakāni syuḥ | sattvaṃ ca kāryasya na nirupyate | ka evaṃ sati doṣaḥ syāditi ? ucyate — na śakyamevaṃ kalpayitum | kasmāt ? mārgāntarānupapatteḥ | pariṇāmo hi nāmāvasthitasya dravyasya dharmāntaranivṛttiḥ dharmāntarapravṛttiśca | tatra sato dharmāntarasya nirodhābhyupagamādasataścotpattipratijñānānnedamarthāntaramārabhyate | evaṃ vyūhādayo 'pyupasaṃhartavyāḥ | tasmāt pariṇāmādibhirabhibhavāt kartrādīnāmarthavattvādasatkāryam | tathā coktam —

jahaddharmāntaraṃ pūrvamupādatte yadā param /

tattvādapracyuto dharmo pariṇāmaḥ sa ucyate //

<II,6>

II,6,i (YD_II,6,i_II,6,ii)

kutaśca na satkāryam ? ārambhoparamayorādyantāviśeṣaprasaṃgāt | yadi satkāryaṃ syāt tena yaḥ kriyārthaḥ sādhanānāmādau parispandaḥ so 'nte 'pi syāt | vā yo 'nte virāmaḥ sa ādāvapi syāt | kasmāt ? sadaviśeṣāt | na tu tadasti | tasmādasatkāryam |

II,6,ii

itaścāsatkāryam utpattidharmasyādyantayoraviśeṣaprasaṅgāt | yadi satkāryaṃ syāt tena yathā niṣpannasyotpattidharmeṇābhisambandhaḥ tathā ādāvapi syāt | yathaivādāvabhisambandhaḥ tathānte 'pi syāt | dṛṣṭastvabhisambandho nābhisambandhaścādyantayoḥ | tasmādasatkāryam |

II,6,iii (YD_II,6,iii_II,7,i)

itaścāsatkāryam | janmasacchabdayorvirodhāt | iha janmaśabdaḥ prāgabhūtasyārthasya bhāvakramamāha | sacchabdastu kriyāntarahetutvamāha | yadi sato janma syādaikārthyamanayoḥ syāt | na tvetadasti | tasmādayuktaṃ sajjāyata iti |

<II,7>

II,7,i

ucyate — yaduktaṃ dravyāntarabhūtasyāvayavino niṣpattipratijñānānna sanniveśaviśeṣamātratvāt satkāryamityatra brūmaha — tadasiddhiḥ, bhedenāgrahaṇāt | yadi tantvādibhyo dravyāntarabhūtasyāvayavino niṣpattiḥ syāt tena yathā tantukalāpe paṭastatraiva vā paṭāntaramāhitaṃ bhedenopalabhyate tathaivopalabhyeta | na tūpalabhyate | tasmāt na dravyāntaram |

II,7,ii (YD_II,7,ii_II,7,iii)

samavāyādagrahaṇamiti cet syādetat, saṃyoginordravyayoḥ satyādhārādheyabhāve bhedena grahaṇaṃ bhavati | samavāyalakṣaṇā tu prāptistantupaṭayoḥ | tasmānnāsti bhedena grahaṇamiti |

II,7,iii

taccānupapannam | kasmāt ? asiddhatvāt | siddhe satyarthāntarabhāve 'vayavinastatprāptau ca samavāye sarvametatsyāt | tattvasiddhamubhayam | tasmādayuktametat | kiṃcānyat dṛṣṭāntābhāvāt | mahāparimāṇaṃ dravyamanyatrāhitaṃ samavāyāt bhedena nopalabhyate ityetasminnarthe paryanuyuktasya kaste dṛṣṭāntaḥ ? na cāstyanudāhṛto vādaḥ |

<II,8>

II,8,i (YD_II,8,i_II,8,iii)

vyāpte na grahaṇamiti cet syānmatamakāryakāraṇabhūtaṃ dravyaṃ satyapi sambandhe na dravyāntaraṃ vyaśnuta ityato bhedena gṛhyate | tantupaṭayostu kāryakāraṇabhūtatvāt vyāptiḥ | tasmānnāsti bhedena grahaṇamiti |

II,8,ii

etadapyayuktam | kasmāt ? sādhyatvāt | satyarthāntarabhāve 'vayavidravyāntaravat kāryakāraṇabhāvaḥ sādhyaḥ samavāyaśca | ata iyaṃ vyāptiḥ syāt | sā cāprasiddhā ityato na samyagetat |

II,8,iii

vemādivat iti cet syādetat — yathā satyarthāntarabhāve vemādayo 'vayavinaḥ kāraṇam evaṃ tantavo 'pi |

II,8,iv (YD_II,8,iv)

etadanupapannam | kasmāt ? anabhyupagamāt | karaṇaṃ vemādayaḥ paṭasya, na kāraṇamityaya<II,9>mabhyupagamo naḥ | tasmāt viṣamo 'yaṃ dṛṣṭāntaḥ | kiṃ cānyat | tadvadavyāptiprasaṅgāt | vemādivadarthāntaraṃ paṭāttantava ityevaṃ bruvatastadvadavyāptiprasaṅgaḥ | kiṃ cānyat | sparśakriyāmūrtigurutvāntaravatastadvati pratighātāditi | iha sparśāntaravati sparśāntaravatpratīghāto dṛṣṭaḥ | tadyathā ghaṭasyāśmani | sparśāntaravāṃśca te paṭastantubhya ityato 'sya tadvyāpitvamayuktam | evaṃ ca kriyādayo vaktavyāḥ | tasmādyuktametat bhedānāṃ grahaṇānnāvayavī dravyāntaramiti |

II,9,i (YD_II,9,i^1) (YD_II,9,i^2)

itaśca nāvayavī dravyāntaram | kṛtsnaikadeśavṛttyanupapatteḥ | sa hyavayaveṣu vartamānaḥ kṛtsneṣu vā vartate pratyavayavaṃ vā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvat kṛtsneṣu vartate | kasmāt ? ekadeśagrahaṇe grahaṇābhāvaprasaṅgāt | yadanekeṣu vartate tasya kṛtsnādhāragrahaṇe sati grahaṇaṃ dṛṣṭam | tadyathā dvitvādīnām | evaṃ ca sati viṣāṇādigrahaṇe gograhaṇaprasaṅgaḥ | kiṃ cāvayavānavasathāprasaṅgāt | sa hyavayavān vyāpnuvaṃstaddvyatirekeṇāvayavāntarābhāvāt kena vyāpnuyāt ? avayavāntarābhyupagame cānavasthāprasaṃgaḥ | kṛtsnaikadeśavṛttiprasaṅgaśca samānaḥ | tasmānna sarveṣu parisamāpyate, na pratyekamanekatvaprasaṅgāt | anekādhāraparisamāptaṃ hyanekaṃ rūpādi dṛṣṭamiti | kiṃcānyat śāstrahāneḥ | pratyavayavaṃ parisamāpto 'vayavītyetadicchato mūrtimatāvayavena samānadeśaḥ syāt | tataśca yacchāstraṃ mūrtimatāmasamānadeśatvamiti tasya vyāghāto 'vayavaparimāṇaṃ ca prāpnoti | na mahattvādiparisamāptatvādekadravyaṃ ca prāpnoti | tataśca yacchāstraṃ dravyamanekadravyamadravyaṃ vā tasya hāniretāvatā cāsya vṛttirbhavantī bhavet | sarvathā ca doṣaḥ | tasmānnāvayavī dravyāntaram |

<II,10>

II,10,i (YD_II,10,i)

arthāntarāvasthāne 'rthāntarotpattivināśadarśanādanyatvamiti cet syādetat — vidyamāneṣu tantuṣu paṭo na bhavati saṃyogalakṣaṇasya kāraṇāntarasyānutpatteḥ | saṃyogottarakālaṃ tu bhavati | kāraṇasāmagryā vidhamāneṣveva ca tantuṣu vināśamupayāti | vibhāgādarthāntarāvasthāne cārthāntarotpattivināśau dṛṣṭau | tadyathā himavadavasthāne davāgneḥ | tasmādarthāntaraṃ paṭastantubhya iti |

II,10,ii (YD_II,10,ii_II,10,iii)

etadapyayuktam | kasmāt ? sādhyatvāt | sādhyaṃ tāvadetat — kimatrārthāntaramutpadyate vinaśyati vā ? āhosvittantuṣveva samavasthānaviśeṣāpekṣasya paṭābhidhānasya pravṛtinivṛttī senāvanavadbhavataḥ ? tasmādetadapi nāvayavino dravyāntarabhāve liṅgam |

II,10,iii

tatpuruṣabahuvrīhidvandvasamāsopapatteranya iti cet syānmatam, ihārthāntaratve sati tatpuruṣo dṛṣṭaḥ | tadyathā rājñaḥ puruṣo rājapuruṣa iti | bahuvrīhiśca citraguḥ śabalaguḥ | dvandvaśca plakṣanyagrodhāviti | asti cehāpi tatpuruṣastantūnāṃ paṭaḥ | bahuvrīhiśca dṛḍhatantuḥ śuklatantuḥ | dvandvaśca tantupaṭāviti | tasmāccāvayavyarthāntaram |

<II,12>

II,12,i (YD_II,12,i_II,12,ii)

etaccāyuktam | kasmāt ? anekāntāt | ananyatve 'pi hi tatpuruṣo dṛṣṭaḥ | tadyathā senāgajaḥ kānanavṛkṣa iti | bahuvrīhiśca vīrapuruṣā mattagajā senā iti | dvandvastu yadi syātsatyamevārthāntaramavayavī syāt | na tu kaścitpaṭāvasthāyāmevaṃ prayuṅkte — tantupaṭāvānayeti | tasmānmanorathamātrametat | etena samākhyāsāmarthyabhedāḥ prayuktāḥ | te cāpi cānarthānatve sati senādiṣu dṛṣṭāḥ | tasmānnāvayavī dravyāntaram | dravyāntarabhūtasyāvayavino niṣpattipratijñānāt, na sanniveśaviśeṣamātratvāt satkāryamityetadayuktam |

II,12,ii

yatpunaretaduktamanupalabdherasatkāryamiti, atra brūmaḥ | etadapyayuktam | kasmāt ? saṃśayakāraṇatvāt | sa ca sadviṣayānupalabdhiḥ | ityetasmādeva hetossāṃśayikā vayam | tāmeva tu niścayārthamavalambamāno na yuktimārgamanuyāti |

<II,13>

II,13,i (YD_II,13,i)

yat punaretaduktaṃ kāraṇāntarānabhidhānāditi — etadapyanupapannam | kasmāt ? abhiprāyānavabodhāt | yo hi yathā kuṇḍe badarāṇyarthāntarabhūtānyāhitāni tathā kāraṇe kāryamastītyetadācaṣṭe taṃ pratyayamupālambhaḥ syāt | vayantu anekaśaktadharmiṇaḥ sahakāriśaktyantarānugṛhītasya pūrvasyāśśaktestirobhāvamuttarasyāścāvirbhāvamupādadhānāḥ kāraṇameva kāryamityanumanyāmahe | tayostu śaktyoryugapadagrahaṇam | itaretarapratibandhahetutvāt | vastrasyāyāmavistāravat, kūrmāṅgamiva draṣṭavyam | yathā vastrasyopasaṃhārapratibandhādāyāmavistārau na grahaṇaviṣayatāṃ pratipadyete, sattāṃ vā na jihītaḥ kūrmasyevāṅgāni, tatha tantvādīnāmapi bhāvānāṃ kāraṇābhimatā kāryābhimatā cāvasthā krameṇa vā sthiraśca bhavat tannimittastadgrahaṇāgrahaṇavikalpaḥ |

II,13,ii (YD_II,13,ii^1) (YD_II,13,ii^2)

etena kāraṇagrahaṇaṃ pratyuktam | yadapyuktaṃ pramāṇāntaranivṛttiprasaṅgāditi satyametat | yattūktaṃ kriyāguṇavyapadeśāsambhavādanumānābhāva iti tadanupapannam | kasmāt ? pṛthaktvānabhyupagamāt | kāryakāraṇapṛthaktvavādinastatkriyāguṇānāṃ pṛthaktvamanumātuṃ yuktamityatastantvavasthāne paṭakriyāguṇagrahaṇādanumānābhāva ityayamupālambhaḥ sāvakāśaḥ syāt | asmākantu kāraṇamātrasyaiva saṃghātādākārāntaraparigrahādvā kriyāguṇānāṃ pracitirvyaktiviśeṣo bhavatīti bruvatāmadoṣaḥ | vyapadeśastu kāryakāraṇaparyāyaḥ | so 'yuktaḥ | kasmāt ? anekāntāt | dravyaguṇatvakarmatvādīnāṃ kriyāguṇakāryakāraṇabhāvo 'tha ca satyamiṣyate 'tha liṅgaparyāyaḥ | na tarhi vayaṃ paryanuyojyā vyapadeśābhāvādasatkāryamiti | kiṃ kāraṇam ? prakaraṇāt | vipratipattau hi satyāṃ liṅgataḥ prāgutpatteḥ kāryasya samadhigamaṃ kariṣyāma iti prakṛtamevaitat | anaikāntikatvaṃ ca <II,14> samānam | niṣpattyanantaraṃ dravyasyāstitvābhyupagamādaguṇavato dravyasya guṇārambhaḥ | karmaguṇā aguṇā iti vacanādutpannamātraṃ dravyaṃ niṣkriyaṃ nirguṇamavatiṣṭhate iti vaḥ pakṣaḥ | na cāsya tathābhūtasya liṅgamasti | atha cāstitvaṃ bhavadbhirabhyupagamyate | siddhergrahaṇātsadbhāva iti cenna | sarvavivādasiddhiprasaṅgāt | dṛṣṭāntaviruddhamarthaṃ pratijñāya pratiṣidhyamānena siddhabuddhiviṣayatā smartavyetyetasyāṃ kalpanāyāṃ sarvavivādasiddhiprasaṃgaḥ syāt | kiṃ cānyat | pratipakṣe samānatvāt | asmatpakṣe 'pi tarhi bhagavatpañcaśikhādīnāṃ pratyakṣatvātsatkāryamabhyupagantavyam | tasmānna kriyāguṇavyapadeśāsambhavādasatkāryam |

<II,15>

II,15,i (YD_II,15,i_II,15,ii^1)

yatpunaretaduktaṃ — kartṛprayāsasāphalyādasatkāryamiti, atra brūmaḥ — etadapyayuktam | kasmāt ?

“asadakaraṇāt”

II,15,ii (YD_II,15,ii^2)

yadyubhayapakṣaprasiddhasyāsataḥ kriyāyogaḥ syāt ata etadyujyate vaktum kārye sati kartuḥ prayāso 'narthaka iti | tattvasataḥ karaṇamanupapannam | tasmādayuktametat | hetvabhidhānādasiddhiriti cet syādetat — yathā niṣpannatvānmadhvādīnāṃ dhāraṇasamartho ghaṭo na kriyata ityayamapadiṣṭo heturasmābhiḥ evamitthaṃ kāryasyāsataḥ kāraṇaṃ nopapannamiti noktaṃ bhavatā | tasmādasiddhiriti | etaccānupapannam | kasmāt ? satyasati vā sambandhe doṣaprasaṅgāt | taddhi kriyamāṇaṃ sati vā sambandhe kārakaiḥ kriyate 'sati vā ? sambandhaścāsya bhavanpravṛttikāle vā kāraṇānāṃ syāt, niṣpattikāle vā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvatpravṛttikāle sambandho yuktaḥ | kasmāt ? adravyatvāt | pravṛttikāle kartrādīnāṃ kriyāguṇavyapadeśābhāvādavastubhūtaṃ śaśaviṣāṇasthānīyaṃ vaḥ kāryam | na cāsti tathābhūtasya vastubhūtena sambandhaḥ | atha niṣpattikāle 'bhisambadhyate yaduktaṃ sato niṣpannatvātkriyānutpattiriti tasya vyāghātaḥ | atha matamasatyapi sambandhe niṣpattirbhavatīti tena kārakavyāpāravaiyarthyaprasaṃgaḥ | prāgapi ca kārakopādānātkāryaniṣpattiprasaṅga iti | uktaṃ ca

asattvānnāsti sambandhaḥ kārakaiḥ sattvasaṃgibhiḥ /

asambandhasya cotpattimicchato na vyavasthitiḥ //

iti |

<II,16>

II,16,i (YD_II,16,i_II,16,iv)

āha, nanu ca madhyame kāle kartrādibhiḥ kāryaṃ kriyate |

II,16,ii

kaḥ punarasau madhyamaḥ kāla iti ?

II,16,iii

āha —

ārambhāya prasṛtā yasminkāle bhavanti karttāraḥ /

kāryasyāniṣpādāttaṃ madhyamaṃ kālamicchanti // iti /

II,16,iv

yadā hetavaḥ pravṛttārambhā bhavantyuddiśya kāryaṃ na ca tāvannaimittikasyātmalābhaḥ saṃvartate sa madhyamaḥ kālaḥ | tasminkriyate kārakaiḥ kāryamiti |

II,16,v (YD_II,16,v)

ucyate, na, avasthāntarānupatteḥ | prāṅniṣpatterasattā | niṣpannasya sattetyavasthādvayam | sadasadrūpā cāvasthā nāsti yo madhyamaḥ syāt | ato na yuktametaditi | kiṃcānyat | pūrvadoṣāparihārāduddiśya kāryaṃ tasyātmano lābhātmakena saha sambandha iti ? atrāpyayaṃ paryanuyogo naiva nivartata iti | tasmāccitramapi vākyaṃ prasārya na kiṃcitparihṛtaṃ bhavatā | tasmādyuktametat satyasati vā sambandhe doṣaprasaṃgādasanna kriyata iti |

<II,18>

II,18,i (YD_II,18,i_II,18,iii)

yasya punaḥ satkāryaṃ tasya doṣo nāsti | kasmāt ?

“upādānagrahaṇāt”

II,18,ii

upādānamiti kāraṇaṃ tantvādyācakṣmahe | taddhi tasya kārakairgṛhyate abhisambadhyata ityarthaḥ | tasmācca nārthāntaraṃ kāryam ityataḥ kāraṇenābhisambaddhānāṃ kārakāṇāṃ kāryeṇaiva sambandho bhavatītyadoṣaḥ |

II,18,iii

āha — nanu ca yasyāpi satkāryaṃ tasyopādānādarthāntaraṃ tatkāryaṃ syāt | kasmāt ? kāryārthirupādānāt | yadyadarthamupādīyate tattasmādarthāntara yathā vemādibhyaḥ paṭaḥ | tantavaśca paṭādibhirupādīyante | tasmāttebhyo 'pyarthāntaraṃ paṭa iti | etena sattvaṃ prayuktam | yadyadarthamupādīyate tattasminnasat | yathā vemādiṣu paṭa iti |

<II,19>

II,19,i (YD_II,19,i_II,19,ii)

ucyate, na avayavipratiṣedhāt | pratiṣiddhastāvadavayavī dravyāntarabhūtastasmādanupapannārthametat | kiṃ cānyat |

“sarvasambhavābhāvāt”

II,19,ii

upādānasāmānyādvemādivadarthāntaraṃ paṭastantubhya iti brūvato 'rthāntaratvasāmānyāttantuvatsarvasmātkāraṇātkāryasya sambhavaḥ syāt | na tvevamasti | tasmātsarvasambhavābhāvādasamyagetat | kiṃcānyat, jātibhedaprasaṃgādarthāntarārambhaprasaṅgācca upādānasāmānyādvemādivadarthāntaraṃ paṭastantubhya iti brūvato yathā vemādibhyo bhinnajātīyo bhinnadeśaśca, tathā tantubhyaḥ paṭaḥ syāt yathā cāvasthite paṭe vemādayaḥ paṭāntaraṃ kurvanti tathā hyavasthite paṭe tantavo 'pi paṭāntaramārabheran | na caitadiṣṭam | na tarhyupādānasāmānyādvemādivattantubhyaḥ paṭasyārthāntaratvam |

<II,20>

II,20,i (YD_II,20,i_II,20,ii)

yatpunaretaduktaṃ yadyadarthamupādīyate na tat tatrāstīti, atra brūmaḥ — ayuktametat | kasmāt ? ādhārādheyabhāvānabhyupagamāt | asakṛduktamasmābhirna tantuṣu paṭo nāma kaścidasti | kiṃ tarhi tantava eva paṭaḥ | tattu sanmārgavidveṣādbhavatā na gṛhyate | kiṃ cānyat | anekāntāt | upetya vā brūmaḥ kathaṃ tāvattilāstailārthamupādīyante, bhavati cātra tailam | mṛdvīkā rasārthamupādīyate, bhavati cāsyāṃ rasaḥ | godhukca payo 'rthaṃ gāmādatte, bhavati ca tasyāṃ kṣīram | śālikalāpaśca taṇḍulārthamupādīyate, santi cātra taṇḍulā ityanaikāntiko hetuḥ |

II,20,ii

āha — āvaraṇopalabdherayuktam | tilādiṣvāvaraṇaṃ pratyakṣata upalabhyate | tatpratibandhāttailādīnāmagrahaṇam | vyāpāraśca kartustadvigamārtho na tu kāryasyāvaraṇamasti | tasmādviṣamo dṛṣṭāntaḥ |

<II,21>

II,21,i (YD_II,21,i^1) (YD_II,21,i^2)

ucyate na, mārgāntaratvāt | yadyatrāsti tatra tadarthamupādīyate iti pūrvaṃ bhavatātisṛṣṭam | idānīṃ tvavagamavigamārthaṃ sato 'pyupādānamiti brūvato mārgāntaragamanaṃ pūrvavādatyāgo 'naikāntikasya cāparihāra iti | yatpunaretaduktaṃ pariṇāmādyupapatteradoṣa iti tathā tadastu | yattūktaṃ mārgāntarānupapatteriti atra brūmaḥ — etadapyayuktam | kasmāt ? pariṇāmadharmānavabodhāt | sato dharmāntarasya nirodhamasataścotpattiṃ pariṇāmamabhidadhato vyaktamayamupālambhaḥ syāt | na tvanayānusṛtyā pratiṣṭhāmahe | kiṃ tarhi sādhanānugṛhītasya dharmiṇo dharmāntarasyāvirbhāvaḥ pūrvasya ca tirobhāvaḥ pariṇāmaḥ | na cāvirbhāvatirobhāvāvutpattinirodhau | vyūhasaṃśleṣavyaktipracayāstu kimasato dharmā uta svato 'santa iti vicāryam | kiṃ cātaḥ | yadi tāvadasato dharmāḥ yathā kasyeti vācyam | atha svayamasantaḥ paścādbhavanti tadapyayuktam | kasmāt ? anarthāntaratvāt | satyarthāntarabhāve prāgasantaḥ paścādupalabhyamānāḥ satkāryavādaṃ nirākuryuḥ | sa caiṣāmarthāntarabhāvo na prasiddhaḥ | tasmātkimatropapannam ? grahaṇāgrahaṇavikalpe coktaḥ parihāraḥ | kiṃ cānyat | dravyāntarotpattivyāghātāt | upetya vaiṣāmutpattiṃ brūmaḥ — yadi hi pariṇāmavyūhasaṃśleṣavyaktipracayamātraṃ kāryamiṣyate yaduktaṃ dravyāṇi dravyāntaramārabhanta iti tasya vyāghātaḥ | kasmāt ? na hyete bhāvā dravyāntaram | tasmāddinakarakiraṇapratāpamūrchitasyeva dāvāgnyupasarpaṇadoṣonutāpāyaiva bhavataḥ pratipattiḥ |

<II,22>

II,22,i (YD_II,22,i^1) (YD_II,22,i^2)

etenārambhoparamotpattyaviśeṣaprasaṅgo janmasacchabdaḥ pratyuktaḥ | katham ? ātmabhūtaṃ hi tantūnāṃ paṭākhyaṃ vyūhasthānīyaṃ sanniveśaviśeṣaṃ yadā kārakāṇi svena svena vyāpāreṇāviṣkurvanti tadā kriyate utpadyate jāyata ityevamādirlokasya vyavahāraḥ pravartate | yadā tu kārakāṇi śaktyantarāvirbhāvātsaṃsthānāntareṇautsukyavartitāmavasthāmupasaṃharanti tadā prāgupalabdhaṃ saṃsthānaṃ vināśaśabdavācyatāṃ pratipadyate | paramārthatastu na kasyacidutpādo 'sti na vināśaḥ | yatpunaretaduktaṃ janmaśabdaḥ prāgabhūtasyārthasya bhāvopakramamāheti tadapīcchāmātram | kasmāt ? vivādāt | sadasadviṣayaṃ janmeti vivāde 'nuṣakte janmaśabdaḥ prāgabhūtasya sadbhāvamācaṣṭa iti brūvato 'nuktasamam | puruṣādāvadṛṣṭatvādasiddhiriti cet syādetat yadi tarhi kriyate utpadyate jāyata ityeṣorthaḥ sadviṣayaḥ kalpyate, pradhānapuruṣayorapi tatprasaṃgaḥ, sadasadaviśeṣāditi | ataśca vivādāvasthamevaitatprakaraṇamiti | etaccāyuktam | kasmāt ? saṃsthānaviṣayatvāt | yadā bhāvaḥ svato 'narthāntara<II,23>bhūtaṃ saṃsthānaṃ bhajate tadaite śabdāḥ pravartanta ityuktam | dṛṣṭaṃ ca loke tadyathā muṣṭigranthikuṇḍalāni karoti janayatyutpādayati, abhivyaktātmasu ca mūlodakādiṣu bhavatyutpannaṃ jātamiti | ubhayapakṣaprasiddhe tu śaśaviṣāṇādau naite śabdāḥ pravartante | tasmādbhavata evāniṣṭaprasaṅga iti | uktaṃ ca

yadyasattvaṃ ghaṭādīnāmutpattau heturiṣyate /

śaśaśṛṅge 'pi tulyatvādutpattiste prasajyate //

II,23,i (YD_II,23,i_II,24,ii^1)

iti siddhaṃ satkāryam |

<II,24>

II,24,i

itaśca satkāryam |

“śaktyasya śakyakaraṇāt”

II,24,ii (YD_II,24,ii^2_II,25,i)

śakyamidamasya, śaktaścāyamasyetyayaṃ niyamaḥ satāṃ dṛṣṭaḥ | tadyathā cakṣuṣo rūpasya | āsti cāyaṃ paṭasya vemādīnāṃ ca niyamaḥ | tasmācca satkāryam | sahakārivattanniyama iti cet syānmatam yathāpo bījāṅkurasyotpattau samarthā bhavanti na kāṣṭhādagnervā | ubhayaṃ ca tattāsu ca vidyate | bījādapāṃ vicchinnatvāt | yathā ca sūryaḥ sūryakāntādagnimutpādayituṃ samartho na candrakāntācca pānīyam | ubhayaṃ tattatra na vidyate | tathā ca tattvādīnāṃ paṭasyaiva śaktiniyamaḥ syāt | na ca paṭasya tantuṣu sattvaṃ syāditi | etaccāyuktam | kasmāt ? sādhyatvāt | aṃkurādayo 'pi kāryamabādīnām | ataḥ sādhyam | kimaṅkuro 'styatha nāstyeva | tathā sūryakānte 'gniḥ | tadarthameva cāyaṃ vivādo 'nuṣaktaḥ | yattūktamapāṃ vicchinnavānna tāsvaṅkuro 'stīti tatrāpi yāsāmapāṃ bījānupraveśadaṅkurabhāvena vipariṇāmastābhyastasyānanyatvaṃ sādhyam | ato na kiṃcidetat | kiṃ cānyat | rūpavyavasthānācca | tadyathā vijñānotpattihetutve sati na rūpaṃ dṛṣṭamiti nedānīṃ tatsāmānyāt rūpamapyarūpaṃ bhavati | evaṃ paṭakāraṇatvādvemādayo na paṭa iti nedānīṃ tantavopyapaṭaḥ | tasmādyuktametacchaktasya śakyakaraṇātsatkāryam |

<II,25>

II,25,i

“kāraṇabhāvācca satkāryam // (ISk) 9 //”

II,25,ii (YD_II,25,ii^1) (YD_II,25,ii^2)

ihāsati kārye kāraṇabhāvo nāsti | tadyathā vandhyāyāḥ | asti ceha kāraṇabhāvastantupaṭayostasmātsatkāryam | kāraṇāntarātkāryotpattidarśanādanyatra tadbuddhiriti cet syānmataṃ prākkāraṇāntarātkāryāntarasyāsata utpattimupalabhya paścātkāraṇāntare kāraṇabuddhirbhavatīti | etaccāyuktam | kasmāt ? anabhyupagamāt | asataḥ kāryasyotpattireva na siddhā śaśaviṣāṇādiṣvasiddhatvāt | kutaḥ punastannimittākārabuddhiḥ ? kāraṇabhāvāditi cet — syādetat, asattvāviśeṣe 'pi paṭasya kāraṇaṃ samavāyyasamavāyinimittalakṣaṇamasti | tasmātpaṭa ucyate, na śaśaviṣāṇasyeti | <II,26> etaccāyuktam | kutaḥ hetvabhāvāt | asattvāviśeṣe 'pi paṭasya kāraṇamasti na śaśaviṣāṇasyetyatra heturanuktaḥ | puruṣavaditi cet syādetat, yathā tulyatve sattve paṭasya kāraṇamasti na puruṣasya, evamasattve paṭasya saṃsthānaṃ na śaśaviṣāṇasyetyetadapyayuktam | kasmāt ? uktatvāt | saṃsthānaṃ kāryaṃ paṭasya | saṃsthānaṃ na puruṣasyetyuktaṃ prāk | saṃsthānavattadviśeṣa iti cet syānmataṃ yathā sattvāviśeṣe paṭaḥ saṃsthānaṃ na puruṣa evamasattvāviśeṣe paṭaḥ kāryaṃ na śaśaviṣāṇamiti | etadapyayuktam | kasmāt ? sāmānyaviśeṣabhāvāt | sāmānyasya hi viśeṣaparigrahaḥ saṃsthānam | na tvayamasti cetanāśaktau vikalpaḥ | tasmānna puruṣaḥ saṃsthānam | asatastu nirātmakatvādviśeṣo durupapādaḥ | tadupapattau vā sattvaprasaṃga iti | āha ca —

nirātmakatvādasatāṃ sarveṣāmaviśiṣṭatā /

viśeṣaṇaṃ cedbhinnaṃ te sattvamabhyupagamyatām //

II,26,i (YD_II,26,i_II,28,i)

tasmādyuktametatkāraṇabhāvācca satkāryam | evaṃ tāvadvaiśeṣikamatenāsatkāryavādo na vimardasahaḥ |

<II,27>

II,27,i

bauddhapakṣe tu bhūyāndoṣaḥ | kathaṃ tarhi dravyāntaraṃ paṭo neṣyate ? “tantuṣveva tathāstheṣu paṭa ityādibuddhayaḥ” ityevamādinā nyāyenāvayavipratiṣedhātsaṃyogo 'pi na saṃyogibhyasteṣāmarthānta<II,28>ramiṣṭaḥ | tatraitāvatī parikalpanā syāt — yaduta tantusaṃyogo vā paṭaḥ, saṃyogakāraṇaṃ vā dravyāntaram ? ubhayaṃ ca teṣāṃ nārthāntaram | athotpattivināśau kasyāpīti māyākāraceṣṭitam | tadapi citrataro 'yamupanyāsaḥ | kāṇādānāṃ tu dravyāntarottpativināśābhyupagamānna tārkikasadṛśo vicāraḥ | tasmātpāramarṣa eva pakṣo jyāyān | yathā cāsatkāryaṃ na saṃbhavati tathā caśabdātsadasatkāryamapi |

II,28,i

parasparavirodhāt naiva sannāsaditi eke | etadapyanupapannam | kasmāt ? sattve hetvabhidhānānniścitaḥ prāgutpatteḥ kāryasya sadbhāvaḥ || (9) ||

<II,33>

10

II,33,i (YD_II,33,i_II,33,ii)

prakṛtamidānīṃ vakṣyāmaḥ | kiṃ ca prakṛtam ? mahadādi tacca kāryaṃ prakṛtivirūpaṃ sarūpaṃ ceti vacanādvairūpyam |

II,33,ii

āha — prāksārūpyagrahaṇaṃ, sukhapratipattihetutvāt | adhigatasārūpyasya hi sukhaṃ vairūpyasya pratipattirbhavatīti prāksārūpyagrahaṇaṃ kartavyam | yathā tantrāntarīyāṇāṃ sadanityaṃ dravyavatkāryaṃ kāraṇaṃ sāmānyaviśeṣavaditi dravyaguṇakarmaṇāmaviśeṣasāmānyamuktvā dravyāṇi dravyāntaramārabhante guṇāśca guṇāntaramityevamādiḥ viśeṣo 'bhidhīyate |

II,33,iii (YD_II,33,iii_II,34,i)

ucyate — tadanupapattiḥ | aviśeṣāt | yathaivādhigatasārūpyasya laghīyasī vairūpyapratipattirevamadhigatavairūpyasya laghīyasī sārūpyapratipattiḥ | kasmāt ? parasparāpekṣatvāt | vairūpyāpekṣaṃ hi sārūpyaṃ, sārūpyāpekṣaṃ ca vairūpyamiti |

<II,34>

II,34,i

āha — evamapi vairūpyasya prāgabhidhāne prayojanavacanam | dvayoraviśeṣe 'nyatarasya prāgabhidhāne niyamaheturvaktavya iti |

II,34,ii (YD_II,34,ii)

ucyate na, vairūpyasya prakaraṇānaṅgabhāvāt | vicchinnaṃ hi vairūpyamatastatpūrvamabhidhāya prakaraṇāṅgaṃ sārūpyaṃ sukhamabhidhātumityevamarthamācāryeṇaivaṃ kriyate | kathaṃ sārūpyasya prakaraṇāṅgatvamiti cet traiguṇyābhidhānadvāreṇa guṇalakṣaṇopadeśāt | tatsiddhau cāvivekyādīnāṃ vyaktasiddheḥ, kāraṇaguṇātmakatvācca kāryasya pradhāne traiguṇyādipratipatteḥ, kāryakāraṇabhāvāsandehācca pradhānāstitvaprasiddhyapadeśāttatsiddhau ca bhogyasya bhoktrapekṣatvāt puruṣasiddheradhigatabhoktṛbhogyasya tatsaṃyogasya ca sukhapratipādyatvāttādarthyācca tattvabhūtabhāvasargāṇām | tasmādyuktametatprakaraṇāṅgatvātsārūpyaṃ paścānnirdiśyate | tadasambandhāditaratprāgiti |

<II,35>

II,35,i (YD_II,35,i_II,35,iii)

āha — yadi tarhi bhavānprāgvairūpyābhidhānaṃ nyāyyaṃ manyate tadvaktavyaṃ kiṃ punaridaṃ vairūpyamiti |

II,35,ii

ucyate —

“hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṃ liṅgam /

sāvayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītamavyaktam // (ISk) 10 //”

II,35,iii

tatra hetuḥ kāraṇamityanarthāntaram | tadasyāstīti hetumat | nityaṃ dhruvam | na nityamanityam | vyāpnotīti vyāpi | na vyāpyavyāpi | asarvagatamityarthaḥ | saha kriyayā sakriyam | anekaṃ bhinnam | āśritamādheyam | liṅgaṃ tallakṣaṇopapannam | avayūyanta ityavayavāḥ | pṛthagupalabhyanta ityarthaḥ | sahāvayavaiḥ sāvayavam | paratantramanyādhīnam | ete hetumadādayaḥ paratantrāntā nirapavādāḥ vyaktasyāsādhāraṇā pradhānapuruṣābhyāṃ dharmāḥ |

<II,36>

II,36,i (YD_II,36,i_II,36,iii)

āha — hetumadityaviśeṣaḥ sarvatra sadbhāvāt | vyaktāvyaktapuruṣāṇāṃ hi sarveṣāṃ heturastīti aviśeṣa evāyaṃ paṭhitavyaḥ |

II,36,ii

ucyate na, kārakaparigrahāt | yadyapi vyaktāvyaktapuruṣāṇāmaviśiṣṭaṃ hetumattvaṃ tathāpi viśiṣṭasya kārakasya hetoḥ parigrahaṃ kariṣyāmaḥ | sa ca vyaktasyaiva nānyasyeti nāyamaviśeṣo bhaviṣyati |

II,36,iii

āha — tadanupapattiḥ, viśeṣānupādānāt | heturiti sāmānyaśabdo 'yam | sāmānyaśabdāśca nārthaprakaraṇaśabdāntarābhisambandhamantareṇa viśeṣe 'vatiṣṭhanta iti viśeṣa upādeyaḥ syāt | sa tu nopādīyate | tasmātte aviśeṣā eveti |

II,36,iv (YD_II,36,iv)

ucyate na, sarvasambhavino 'bhidhānasya prakarṣārthatvāt | iha yaḥ sarvasaṃbhavī dharma ekaviṣaya upādīyate tasmātprakarṣo vijñāyate | tadyathā bhoktā māṇavaka ityukte sarveṣāṃ bhoktṛtvasya saṃbhavādevaṃ vijñāyate prakarṣeṇāyaṃ bhokteti, evamihāpi sarvasambhavītyāhācāryo vyaktaṃ hetumaditi | tena vayamasmātprakarṣaṃ vijñāsyāmaḥ | kaśca prakarṣaḥ ? kārakajñāpakayorubhayorapi sambhave kārakasyaiva grahaṇam | anityaśabdasambandhādvā | athavāyamācāryo hetumadityuktvānityamiti paṭhati | śabdāntarābhisambandhāt | yo 'nityasahacaro hetustasyeha grahaṇaṃ gamyate | <II,37> kaścānityasahacaro hetuḥ ? kārakaḥ |

II,37,i (YD_II,37,i_II,37,ii)

āha evamapyanupapannametat | kasmāt ? ubhayatra tatsaṃbhavāt | utpādyavyaṅgyayorhi vināśaṃ paṭādiṣu dṛṣṭatvāt avyabhicārāttantrāntarīyā manyante | tasya vā parihāro vaktavyaḥ | na vā vaktavyo viśeṣe sthitirastīti |

II,37,ii

ucyate na, ekāntavādaprasaṅgāt | sarveṇa hi vādināvaśyaṃ kiṃcinnityamabhyupagantavyam | antato vināśe 'pi na kaścidarthaḥ śabdabuddhibhyāṃ na vyajyate | tathā satyekāntavādo 'yaṃ syāt | sa ca yuktimadbhirneṣyate | tathā ca saṃskṛtamapyevaṃ kalpyamāne vināśi syāt | tasmādutpādyavyaṅgyayorvināśaṃ bruvato 'tisāhasam |

<II,38>

II,38,i (YD_II,38,i_II,38,ii)

āha — anityatvānupapattiḥ satkāryavādābhyupagamāt | yathaiva hi nāsata utpattirastyevaṃ sato 'pi vināśena na bhavitavyam | atha sato 'pi vināśo 'bhyupagamyate tena pralayakāle vinaṣṭānāṃ tattvādīnāṃ praścādasatāmutpattiḥ satkāryavādaṃ nirākuryāt | tasmādanityaṃ vyaktamityayuktam |

II,38,ii

ucyate — na, vyaktyapagamapratijñānāt | sadā vayaṃ sato 'vināśamācakṣāṇāḥ (na ?) satkāryavādaṃ pratyācakṣīmahi | kāraṇānāṃ tu yaḥ parasparaṃ saṃsargāt saṃsthānaviśeṣaparigrahastasya virodhiśaktyantarāvirbhavādvyaktistirodhīyata ityetad vināśaśabdena vivakṣitam | tathā ca vārṣagaṇāḥ paṭhanti — “tadetat trailokyaṃ vyakterapaiti, na sattvādapetamapyasti vināśapratiṣedhāt | asaṃsargāccāsya saukṣmyaṃ saukṣmyāccānupalabdhistasmādvyaktyapagamo vināśaḥ | sa tu dvividhaḥ — ā sargapralayāt tattvānāṃ kiñcitkālāntarāvasthānāditareṣām” iti |

<II,39>

II,39,i (YD_II,39,i)

āha — ayuktametat | kasmāt ? vipratipatteḥ | sarvameva kṣaṇikaṃ buddhibodhyamākāśanirodhavarjitamiti śākyaputrīyāḥ pratipannāḥ | teṣāṃ pratiṣedho vaktavyo vā na vaktavyaṃ dvividhamanityamiti | ucyate — na, hetvanupagamāt | pratikṣaṇamucchidyate trailokyamityatra liṅgamabhiyuktā api nopalabhāmahe | tasmāt naitadasmākaṃ buddhāvavatiṣṭhata iti |

II,39,ii (YD_II,39,ii_II,40,i)

āha — ante kṣayadarśanāt, iha yasyānte kṣayastasya kṣaṇikatvaṃ dṛṣṭam | tadyathā, pradīpajvālābuddhiśabdānām | asti cānte kṣayaḥ saṃskārāṇāṃ tasmāt kṣaṇikā |

<II,40>

II,40,i

ucyate | tadanupapattiḥ, sādhyatvāt | iha tu siddhenātideśo bhavati | tad yathā gavā gavayasya | na tu pradīpajvālābuddhiśabdānāṃ kṣaṇikatvaṃ prasiddham | ato na kiñcidetat |

II,40,ii (YD_II,40,ii^1) (YD_II,40,ii^2)

āha — naitadaprasiddham | kasmāt ? vṛddhyadarśanāt | yadi hi avinaṣṭāyāṃ jvālāyāmindhanāntarāle jvālāntaramutpadyeta vṛddhirapi syāt, na tu dṛśyate | tasmādanavasthitā pradīpajvālā | kiñcāśrayābhāvāt | yadāśrayā jvālotpattistadutpadyamānaivāsau niruṇaddhīti na yuktamasyā vināśrayeṇāvasthātum | upayuktendhanāyā apyavasthānaprasaṅgāt | kiñcāvaraṇoparipātena prabhābhedaprasaṅgāt | jvālānāmavasthānamicchata upariṣṭādāvaraṇopanipātāt prabhāyāstantoriva dvaidhīkaraṇaṃ syāt | aniṣṭañcaitat | tasmānna dīpe jvālānāmavasthitirastīti | etena śabdo 'pi pratyuktaḥ | katham ? tasyāpi yadi vināśo na syāt, drutapavanāmbudhārābhighātāt pratikṣaṇamapūrvaśabdāvirbhāvāt pūrvaśabdavināśācca vṛddhiḥ syāt | adṛṣṭā cāsau | kiñca, pratyakṣata upalabdheḥ | pāṇyupaghātajo hi śabda utpatterūrdhvaṃ na bhavatīti pratyakṣasiddham | abhivyaktiriti cenna, niyamādarśanāt | śabdānāṃ vācyavaktṛbhedabhinnānāṃ kāraṇaniyamo dṛṣṭaḥ | na caitadasti samānendriyagrāhyāṇām | kiñca — pṛthak śruteḥ | abhivyaktikāraṇadeśācca pṛthak śrūyate śabdaḥ | na caitadabhivyaṅgyānāṃ ghaṭādīnāṃ dṛṣṭamiti | kṣaṇikabuddhestu prāgevoktā nāśahetavaḥ | tatra yaduktaṃ sādhyatvāt pradīpajvālābuddhiśabdādīnāṃ kṣaṇikatvasya na saṃskārāḥ kṣaṇikā ityetadayuktam |

<II,41>

II,41,i (YD_II,41,i^1) (YD_II,41,i^2)

ucyate — yaduktaṃ vṛddhyadarśanāditi, atra brūmaḥ — ayuktametat | kasmāt ? viśeṣapratipatteḥ | kṣaṇikamityuktaparimāṇo 'yaṃ kālanirdeśa āśrīyate, vṛddhyabhāvādibhyaśca kadācidvināśamātraṃ pratīyate | sa tu vināśa ekakṣaṇamavasthitānāṃ jvālānāṃ bhavati na punaḥ kṣaṇadvayamityetadapramāṇakamājñāmātrañca gṛhītaśikṣākaḥ kaḥ pratipattumutsaheta ? yattūktamāvaraṇopanipātāt prabhābhedaprasaṅga iti, etadapyayuktam | kasmāt ? ubhayathānupapatteḥ | kiṃ tāvadyasya dvaidhībhāvo dṛṣṭastadakṣaṇikamāhosvid yasya na dṛṣṭastat kṣaṇikamiti | kiñcātaḥ ? tadyadi tāvadevamabhyupagamyate yasya dvaidhībhāvastadakṣaṇikamiti tantorakṣaṇikatvaprasaṅgaḥ | atha mataṃ yasya dvaidhīkaraṇaṃ na dṛṣṭaṃ tat kṣaṇikamiti yathā kimatrodāharaṇam | kutaḥ ? yasmāt na hyanudāhṛto vādaḥ | etena śabdavṛddhiḥ pratyuktā | yatpunaretaduktaṃ pāṇyupaghātajaśabdānavasthānāditi, tatra bhavataivoktaṃ vyaṅgyatvāditi | yattūktaṃ niyamadarśanānna vyaṅgyaḥ śabda iti tadayuktam, anekāntāt | yathā śuklakṛṣṇau niyamataḥ śuklakṛṣṇaśabdābhyāṃ pratyāyyete, na ca tau tayorna vyaṅgyau | evaṃ śabdasyāpi vaktyavādiniyamaḥ syāt, na cāvyaṅgyaḥ syāt | yadapyuktaṃ vyaṅgyavyañjakayordeśabhedānu<II,42>papatterna vyaṅgyaḥ śabda iti, tadapyayuktam | kasmāt ? cakṣurvat tatsiddheḥ | tadyathā — cakṣuṣo rūpasya ca deśabhede 'pi vyaṅgyavyañjakabhāvaḥ, evaṃ śabdasyāpi syāt | tasmānna śabdo 'pi kṣaṇikaḥ | buddhestu svādhikāra eva kṣaṇikatvahetunirākaraṇaṃ vakṣyāmaḥ | tatra yaduktamante kṣayadarśanāt pradīpajvālābuddhiśabdavat kṣaṇikāḥ saṃskārā ityetadayuktamiti |

<II,43>

II,43,i (YD_II,43,i_II,43,ii)

āha — itastarhi pradīpādīnāmanyeṣāṃ ca bhāvānāṃ kṣaṇikatvam | kutaḥ ? anavasthānahetvabhāvāt | naṣṭaścedartho 'bhyupagamyate nanu prāptamidamutpannamātrasyāsya vināśavighno nāstīti kauṭasthyaṃ sarvabhāvānāṃ prāptamiti |

II,43,ii

ucyate — na, kāraṇopapatteḥ | adhikāro hi sarvabhūtānāṃ saṃskāravaśādutpattistadavasthānameva teṣāmalaṃ sthitaye | sati vinaśvaratve saṃskāropayoge tu sthityapabhraṃśa ityato 'sti kiñcitkālamavasthānaṃ bhāvānām | na ca kauṭasthyaprasaṅgaḥ | kiñcānyat — santativināśaprasaṅgāt | naṃṣṭuścedutpattisamanantaraṃ vināśa iṣyate, santatirapyante kṣayadarśanāt naṃṣṭrī | tasyā api tathaiva vināśaḥ prāptaḥ | tataśca taḍidvilasitavatkṣaṇadṛṣṭanaṣṭasya trailokyasyābhāve saṃsārocchedaprasaṅgaḥ | tasmāda<II,44>yuktaṃ naṃṣṭurutpattisamakālameva vināśa iti |

II,44,i (YD_II,44,i)

kāraṇāvasthānāt na doṣa iti cet — syānmatam, asti kāraṇaṃ pūrvotpanno bhāva uttarasyotpattau | sa cāpyuttarasya, ityevaṃ santateranucchedo virodhibhāvāntarasaṃsargāt tūbhayatastathotpatterbhraṃśa iti |

etadapyayuktam | kasmāt ? pūrvahetutyāgāt | prāguktaṃ yena naṃṣṭavyamasau mantrauṣadhaprayogairapi kṣaṇādūrddhvaṃ nāvatiṣṭhate | sāmprataṃ tu naṃṣṭrī santatiḥ kāraṇavaśādeva tiṣṭhatīti so 'yaṃ pūrvahetutyāgaḥ |

<II,45>

II,45,i (YD_II,45,i)

vināśahetvabhāvāt kṣaṇikatvamiti cet, syādetat nāsti bhāvānāṃ vināśahetorupalambha iti | ataḥ svābhāvikaḥ pradhvaṃsaḥ | tasmādutpattisamakālamasau kena vāryate | idamapyayuktam | kasmāt ? anabhyupagamāt | ko hyetadavamaṃsyati ahetuko vināśaḥ | kiṃ tarhi prāgevoktamarthavaśādbhāvānāṃ sthitistadava .... virodhidravyāntarasambandhenādhyātmikādinā bhavatīti |

II,45,ii (YD_II,45,ii)

vināśasya vināśaprasaṅgādayuktamiti cet, yadi tarhyabhāvo 'pi hetumān parikalpyate; prāptamasyāpi ghaṭavad vināśitvam | aniṣṭaṃ caitat | tasmādahetuko vināśa ityetadayuktam | kasmāt ? vyaktyapagamapratijñānāt | bhāvavināśinaṃ prati satyamevāyamupālambhaḥ syāt | vyaktyapagamastu no vināśaḥ | sa tu hetumattvena kathaṃ virotsyata iti | tasmānna vināśahetvabhāvāt kṣaṇikaṃ saṃskṛtamiti |

II,45,iii (YD_II,45,iii_II,46,i)

itaśca na kṣaṇikam | kasmāt ? agrahaṇaprasaṅgāt | ihāsato 'grahaṇaṃ dṛṣṭam | tadyathā dvitīyasya śirasaḥ | kṣaṇādūrdhvaṃ ca te ghaṭādayo na bhavanti | tasmātteṣāmapyagrahaṇaprasaṅgaḥ |

<II,46>

II,46,i

tatsadṛśotpatteradoṣa iti cet syādetat — utpattisamakālaṃ nirodhe 'pi ghaṭasyānyasya tādṛśasyotpattirbhavati, tannirodhe 'nyasyetyevamavicchedena grahaṇaṃ bhavati, jvālānadīsroto 'nusandhānavaditi | etadapyayuktam | kutaḥ ? kāraṇābhāvāt | syādetadevaṃ yadi tadānīṃ sadṛśotpattau kāraṇaṃ syāt | na tu tadasti, prāgeva nirodhāt | tasmādasadetat |

II,46,ii (YD_II,46,ii)

pūrvotpannasya kāraṇabhāvāttatsiddhiriti cenna, upādānāt tanniṣpattiprasiddheḥ | ihopādānānmṛtpiṇḍakasaṃjñakālloke ghaṭaniṣpattiḥ prasiddhā | na ca tadānimasti mṛtpiṇḍaḥ | kiñca kramanupalabdheḥ | iha śibikādīnāmanukrameṇa ghaṭotpattirupalabhyate | na cānukramo 'sti | kiñca kārakasāmagryābhavāt | iha kumbhakāradaṇḍacakrasūtropalasāmagryād ghaṭaniṣpattiḥ prasiddhā | na cāstyeṣāṃ tatra sambhavaḥ | kiñca tadutpādyāntarotpādyasyāniṣpatteḥ | iha ghaṭād ghaṭe nirvṛttirna prasiddhā loke | na cāprasiddho 'sti dṛṣṭāntaḥ |

<II,47>

II,47,i (YD_II,47,i)

buddhiśabdavaditi cet syādetat yathā buddhirbuddhyantaraṃ sadṛśaṃ sūte, śabdaśca śabdāntaramevaṃ ghaṭādghaṭaniṣpattirbhavati iti | etadapyasat | kasmāt ? siddhaṃ hi buddherbuddhyantaraṃ śabdācca śabdāntaraṃ jāyata ityetadapyasmākaṃ prasiddham | tasmātpralāpamātrametat | tatra yaduktaṃ sadṛśotpatteḥ so 'yamiti grahaṇamavicchinnaṃ kṣaṇikatve 'pi bhāvānāmityetadayuktam | kiñcānyat | kāryotpattikāle kāraṇanivṛtteḥ | yadā na kāraṇamasti na tadā kāryamutpadyate dvayorghaṭayoryugapadupalabdhiprasaṅgāt | yadā tu kāryamutpadyate tadā kāraṇaṃ niruddhamiti nirbījaḥ pradurbhāvaḥ prāpnoti | aniṣṭaṃ caitat, satatotpattiprasaṃgāt |

<II,48>

II,48,i (YD_II,48,i)

anutpanne hetusāmarthyādadoṣa iti cet syāttadanutpanne kārye kāraṇena prayojanam | utpanne tadvyāpārānarthakyāt | asti cānutpanne kārye kāraṇam | ato na nirbījaḥ prādurbhāva iti | etadapyayuktam | kasmāt ? abhāve 'pi tadutpattiprasaṅgāt | aṃga tāvat aṇuśo vibhajyatāmagnau vā kṣipyantām, tantavastadāpi prasiddhavināśānāmabhūvanniti śakyamupadeṣṭuṃ, yadi tebhyaḥ paṭa utpadyate | tasmādbhrāntiriyam |

II,48,ii (YD_II,48,ii)

yugapatkāryakāraṇayorutpattinirodhau tulānatonnatavaditi cet syādetadyathā nāmonnāmau tulāntaryā (?) yaugapadyena bhavata evamutpattivināśau kāryakāraṇayoriti | tadapyayuktam | kasmāt ? kāryakāraṇabhāvādarśanāt | kimidamudake nimajjadbhiḥ phenamavalambyate ? tulyā tasya hyekasyāvanatiravasthā tad dvitīyasyonnataye heturbhavati, bhavataḥ kāraṇavināśaḥ kāryotpattiśca yaugapadyena bhavataḥ | na ca tayorhetumadbhāvaḥ śakyaḥ kalpayitum | tasmādayuktametat |

<II,49>

II,49,i (YD_II,49,i)

viśeṣagrahaṇāt kṣaṇikatvasiddhiriti cet syānmatam — yadyutpannamātroparatirnāsti bhāvānāṃ, kiṃkayutaḥ śarīrādīnāṃ prāṇāpānaśramarūpādikṛto 'bjāśmaprabhṛtīnāṃ ca śītoṣṇasparśakṛto bhedaḥ ? ghaṇṭādīnāṃ cāśabdakānāṃ paścācchabdavatāṃ grahaṇam, tasmādaniṣiddhaḥ kṣaṇabhaṅga ityetaccāyuktam | kasmāt ? uktatvāt | uktamatrottaraṃ kāraṇābhāve 'nutpattiprasaṅgāditi | kiñca saṃsthānāntarānupaladheḥ | na hyatra pūrvasaṃśānaviparītaṃ saṃsthānāntaraṃ gṛhṇīmahe | tasmādaviśiṣṭāsta ityevamavagamyatām | viśeṣagrahaṇantvavastvantarānugrahe śaktyantarāvirbhāvāt | uktaṃ ca — “vyakterapagamo 'bhīṣṭaḥ pūrvasaṃsthānahānitaḥ | tadabhāvādasidho 'sya viśe ....”

<commentary on kārikās 11–12 lost in Ms.>

<II,52>

13

II,52,i (YD_II,52,i_II,52,iii)

“sattvaṃ laghu prakāśakamiṣṭamupaṣṭambhakaṃ calaṃ ca rajaḥ /

guru varaṇakameva tamaḥ”

II,52,ii

evaśabdaḥ pratyekaṃ pariśamāpyate |

II,52,iii

sattvaṃ laghu prakāṣakameveṣṭam | yat kiṃcitkāryakaraṇe laghu prakāśaṃ ca tatsattvarūpamiti pratyavagantavyam | tatra kāryasya tāvadudgamaheturdharmo laghutvam, karaṇasya vṛttipaṭutvahetuḥ | prakāśastu pṛthivīdharmasya cchāyālakṣaṇasya tamasastiraskāreṇa dravyāntaraprakāśanam | karaṇasyāpi grahaṇaṃ saṅkalpābhimānādhyavasāyaviṣayeṣu yathāsvaṃ pravartamānam |

II,52,iv (YD_II,52,iv)

upaṣṭambhakaṃ calameva rajaḥ | yaḥ kaścidupastambhaścalatā copalabhyate tadrajorūpamityavagantavyam | tatropastambhaḥ prayatnaḥ, calatā kriyā | sā ca dvividhā, pariṇāmalakṣaṇā praspandalakṣaṇā <II,53> ca | tatra pariṇāmalakṣaṇayā sahakāribhāvāntarānugṛhītasya dharmiṇaḥ pūrvadharmātpracyutiḥ | praspandalakṣaṇā prāṇādayaḥ karmendriyavṛttayaśca vacanādyāḥ | bāhyānāṃ dravyāṇāmutpatananipatanabhramaṇādīni |

II,53,i (YD_II,53,i)

guru varaṇakameva tamaḥ | yatkiṃcid gauravaṃ varaṇaṃ copalabhyate tattamorūpamiti pratyavagantavyam | tatra gurutvaṃ kāryasyādhogamanaheturdharmaḥ karaṇasya vṛttimandatā | varaṇamapi kāryagataṃ ca dravyāntaratirodhānam | karaṇagatā cāśuddhiḥ prakāśapratidvandvibhūtā | ityeṣa sattvādīnāmavyatikareṇa svabhāvopalambho yata eṣāṃ nānātvamavasīyate |

II,53,ii (YD_II,53,ii)

yatpunaretaduktaṃ strīkṣatramegheṣu svabhāvavyatikaropalambhādeko guṇastrirūpaḥ, sarve vā sarvarūpā, rūpāntarasya vā sata utpattiriti atra brūmaḥ na, guṇabhūtasya bhaktita upakārātpradhānarūpopapatteḥ | iha guṇabhūtasya bhaktitaḥ pradhānopakāritve sati bhaktitastadrūpopapattirdṛṣṭā | tadyathā kṣīrādeḥ | taddhi mukhādiṣu dṛṣṭapratilabdhapravṛttiḥ pittasya svena rūpeṇāṅgabhāvaṃ gacchaṃstasyopakārāttiktaṃ saṃpadyate | na ca tathā sadeva | sattvamapi straiṇaguṇabhūtaṃ sapatnīrajasaḥ svena rūpeṇāṅgabhāvaṃ gacchaṃstasyopakārādduḥkhaṃ saṃpadyate | tamaso mohaḥ | evaṃ kṣātraṃ rajaḥ āryadāralakṣaṇasya sattvasya dasyulakṣaṇasya ca tamasaḥ | evaṃ medhyaṃ tamaḥ kārṣike sattvasya proṣitadayitāyāśca rajasaḥ | tasmānnāsti guṇānāṃ svābhāvavyatikaraḥ | kiṃ cānyat | aguṇabhūtānāṃ svabhāvagrahaṇāt | yadā caite 'ṅgabhāvamapagacchanto madhyasthāstulyasaṃskārāśca pratipadyante tadā svarūpeṇaiva | tasmādasaṃkīrṇaṃ guṇarūpam |

<II,54>

II,54,i (YD_II,54,i_II,54,ii)

āha — na, sandehāt | ubhayathā hi rūpāntaragrahaṇaṃ kṣīrādiṣu dṛṣṭam | tādrūpyāttaiśca vipariṇatānāṃ guṇabhāvācca | yathoktaṃ tatra kathamidamekāntena niścīyante guṇabhāvātsattvādīnāṃ rūpāntaragrahaṇaṃ na punastādrūpyādeveti ?

II,54,ii

ucyate — grahaṇavikalpopalambhāt | yadi straiṇaṃ sattvaṃ tādrūpyādeva sapatnyā tena gṛhyate tena bharturapi tathā grahaṇaprasaṃgo madhyasthānāṃ tulyasaṃskārāṇāṃ ca | aniṣṭaṃ caitat | tasmād bhākto 'yaṃ guṇavikalpopalambhaḥ | kiṃ cānyat | uttarakālaṃ svarūpagrahaṇānnivṛttānuśayābhiścai<II,55>kārthatāmupagatābhiḥ sapatnībhiḥ svenaiva rūpeṇa straiṇasya sattvasya grahaṇamupalabhyate | svagṛhasamavasthitaiścāryadāraiḥ kṣatriyāṇām | niṣpannaśasyaiśca kṛṣīvalairmeghānām | tasmādbhākto 'yaṃ grahaṇavikalpopalambhaḥ | tasmādyuktametat anyo 'nyajananavṛttayo guṇāḥ, na ca saṃkīrṇasvabhāvā iti |

II,55,i (YD_II,55,i_II,56,i)

yatpunaretaduktam anyonyamithunatvānupapattiḥ, sattvasyetaravirodhāt, ityatra brūmaḥ — asti cāyaṃ virodho guṇānāṃ

“pradīpavaccārthato vṛttiḥ // (ISk) 13 //”

II,55,ii

kimutpadyata iti vākyaśeṣaḥ | tadyathā vartijyotistailānāṃ parasparavirodhe 'pi pradīpakaraṇaikakāryasādhanabhāvopagatānāṃ vṛttaya ekatra saṃmūrchitāḥ sahabhāvaḥ prakṛṣṭamapi kālamanubhavanti evaṃ sattvarajastamasāṃ sati virodhe mahadādyekakāryasādhanabhāvopagatānāṃ vṛttaya ekatra mūrchitāḥ saha bhavantīti |

<II,56>

II,56,i

yuktyabhāvādasiddhiriti cet syānmatam — kā punaratra yuktiryena virodhināmekakāryatā bhavatīti ?

II,56,ii (YD_II,56,ii_II,57,i)

ucyate — guṇapradhānabhāvāt | guṇabhūto hi pratiyogī pradhānabhūtena tadupakarakatvānna virudhyata iti saṃsargeṇa varttitumutsahate | tulyabalayostu dvayoḥ satyameva sahāvasthānasya nāsti sambandhaḥ | tathā ca bhagavān vārṣagaṇyaḥ paṭhati rūpātiśayā vṛttyatiśayāśca virudhyante | sāmānyāni tvatiśayaiḥ saha vartante | tadyathā jalāgnī pacanīyasvedanīyeṣu kāryeṣu, chāyātapau ca sūkṣmarūprakāśane, śītoṣṇe ca prajāvasthitau | evaṃ tatsiddhaḥ pradīpavatsattvarajastamasāṃ virodhe 'pi sahabhāvaḥ |

<II,57>

II,57,i

āha, yaduktaṃ laghvādibhāvasvabhāvabhedād guṇanānātvamityatra brūmaḥ

bhinnā lakṣaṇabhedāścenmithaḥ sattvādayo guṇāḥ /

tarhi lakṣaṇayuktatvāt ṣaḍguṇāḥ prāpnuvanti te //

II,57,ii (YD_II,57,ii)

yadi laghvādilakṣaṇabhedātsattvādīnāṃ nānātvaṃ mitho 'bhyupagamyate tena laghutvaprakāśatvayorapi bhedo 'sti guṇadvayaprasaṃgaḥ | evamupastambhacalatābhyāṃ gauravavaraṇābhyāṃ ca dvayaṃ dvayamiti ṣaḍguṇāḥ prāpnuvanti | atha mataṃ laghutvaprakāśayorabheda iti pṛthaganabhidhānaṃ prāptam | tadbhede vā grahaṇabhedamanicchataḥ prāpto laghutvādibhede 'pi guṇābhedastathā caiko guṇa iti prāptam | yatpunaretaduktaṃ guṇabhūtasya bhaktita upakārātpradhānarūpāpattiriti,

aṅgabhāvaṃ vrajatsattvaṃ duḥkhaṃ sampadyate yadi /

vairūpyasyopasaṃhārātpūrvadoṣānivartanam //

II,57,iii (YD_II,57,iii_II,57,v)

yadi hi rajaso 'ṅgabhāvamupagacchatsattvamupakārāttadrūpaṃ bhavati tena pratijñātasya rūpāntarasyopasaṃhārāttrairūpyaṃ guṇānāmekaikasya prāptam rūpāntarasya vā sata utpattiḥ | tasmātpūrvadoṣāparihārātpratijñāmātramevāyaṃ samādhiḥ | yadapyuktaṃ aguṇabhūtānāṃ svabhāvagrahaṇāditi |

II,57,iv

aṅgabhāvānapekṣaṃ tu grahaṇaṃ nāstyṛṣerapi /

II,57,v

paramarṣerapi guṇānāṃ kāryameva pratyakṣaṃ na śaktimātreṇāvasthānamasaṃvedyatvāt | tatra cāṅāṅgibhāvagamanamanivāryam | tasmāddoṣamanicchatā guṇā parityājyāḥ | nāsti vā sudūramapi gatvā tatsaṃkaradoṣaparihāraḥ |

<II,58>

II,58,i (YD_II,58,i^1) (YD_II,58,i^2)

ucyate — yattāvaduktaṃ lakṣaṇabhedād guṇanānātvavādino lakṣaṇadvayayogādekaikasya guṇaṣaṭtvaprasaṃga iti tanna | kasmāt ? dvayorguṇapradhānabhāvānupapatteḥ | ihārthāntarasyārthāntareṇa guṇapradhānabhāvo bhavati | yathā strīkṣatramegheṣu vyākhyātam | na ca laghutvaprakāśayorupastambhacalanayorgauravavaraṇayośca mithau guṇapradhānabhāvo 'sti, tadanarthāntaraṃ dharmāsta iti nāsti ṣaṭtvaprasaṃga iti | kiṃ ca aprasiddhatvāt | na hyetatkvacitprasiddham yathā yāvanto dharmāstāvanto dharmiṇa iti | na cāprasiddhena vyavahāraḥ | kiṃca pṛthaktvaikāntaprasaṅgāt | lakṣaṇabhedānnānātvapratijñasya sarvārthānāṃ svasāmānyalakṣaṇayogātsvato 'rthāntaramiti pṛthaktvaikāntaprasaṃgaḥ | athaitadaniṣṭaṃ na tarhi vaktavyaṃ lakṣaṇabhedād guṇānāṃ ṣaṭtvamiti | yatpunaretaduktaṃ aṅgabhūtasya pradhānarūpāpatteḥ pūrvadoṣānivṛttiriti tadapyayuktam | kasmāt ? bhaktyabhidhānāt | asakṛdadhītamasmābhi<II,59>rbhākto 'yaṃ guṇānāṃ grahaṇavikalpa iti | na ca bhaktiḥ paramārtha ityasthāne yatnaḥ | yatpunaretaduktaṃ aguṇabhūtānāṃ sattvādīnāmṛṣerapyaviṣayatvamiti satyametat | yattūktaṃ kāryasya viṣayabhūtatvādaṅgāṅgibhāvagamanaṃ guṇānāṃ sakalasatkāryamapekṣate | tathā strīkṣatrameghāḥ prakṛtāsteṣvaṅgabhāvamagacchata iti vijñāyata iti | sāmānyaśabdānāṃ hi prakaraṇādviśeṣe 'vasthānaṃ bhavati | tadyathā bhojanakāle saindhavamānayetyukte lavaṇe saṃpratipattirnāśvādiṣu | tasmātprakaraṇamanapekṣya mahati tantre doṣābhidhānaṃ bālavākyasthānīyam | evaṃ guṇalakṣaṇopadeśātsiddhaṃ traiguṇyam || (13) ||

<II,64>

14

II,64,i (YD_II,64,i_II,64,iv)

āha — avivekyādiridānīṃ gaṇaḥ kathaṃ pratipattavya iti ?

II,64,ii

ucyate —

“avivekyādiḥ siddhastraiguṇyāt”

II,64,iii

yattriguṇaṃ tadaviveki viṣayaḥ sāmānyamacetanaṃ prasavadharmīti (ISk 11) | kathamavagamyata iti cet

“tadviparyayābhāvāt /”

II,64,iv

yasmādguṇaviparyayaḥ kṣetrajñaḥ | tatra viṣayatvamacetanatvaṃ prasavadharmitvaṃ ca na bhavatīti purastātpratipādayiṣyāmaḥ | tasmātpariśeṣato vyakte eteṣāṃ dharmāṇāmavirodhaḥ |

II,64,v (YD_II,64,v_II,65,ii)

āha, tathā pradhānamiti prāguktaṃ (ka — 11) bhavatā | tadidānīṃ kathaṃ pratipattavyam pradhā<II,65>namapi triguṇādiyuktamiti ?

II,65,i

ucyate

“kāraṇaguṇātmakatvātkāryasyāvyaktamapi siddham // (ISk) 14 //”

II,65,ii

iha kāraṇaguṇātmakaṃ kāryaṃ dṛṣṭaṃ paṭādi | vyakte ca traiguṇyādyupalabhyate | tasmātkāraṇamapyasya tathājātīyakamiti śakyamanumātum | siddhāntamātropadarśanametadācāryaḥ karoti | nyāyaṃ tu yathokteṣu pradeśeṣūpapādayiṣyāmaḥ || (14) ||

<II,67>

15

II,67,i (YD_II,67,i_II,67,ii)

āha, kāryadharmasya kāraṇopalabdhau hetumadādiprasaṃgaḥ, aviśeṣāt | yadi kārye dṛṣṭasya dharmasya kāraṇe sadbhāvo 'bhyupagamyate prāptau hetumadādīnāmapi dharmāṇāṃ kāryadṛṣṭatvātpradhāne prasaṃgaḥ | atha kāryopalabdhau tulyāyāṃ hetumadādayo neṣyante na tarhītareṣāmapi kāraṇāvasthitirastīti |

II,67,ii

ucyate na, svarūpavirodhitve tadapavādavijñānāt | kāraṇaguṇātmakatvātkāryasyetyanena liṅgena hetumadādayo 'pi kāraṇe prasajyante | teṣāṃ tu kāryakāraṇarūpavirodhitvādapavādo vijñāyate | katham ? yadi tāvaddhetumadādayo vyakte dṛṣṭatvātpradhāne vyañjante, kṛtakatvātkāryameva tanna kāraṇamiti prāptam | anityatvācca svayamucchidyamānamananugrāhakamavyāpitvādibhiścānantavikārotpādanaśaktihīnam | ahetumadādayaḥ pradhāne 'bhyupagamādvyakterapi prāpyante tādṛśāḥ kāraṇāsambhavātkāryameva tanna bhavatīti prāptam | avivekyādayastūbhayatrāpi bhavanto netaretarasvarūpavirodhinaḥ | tasmātkāryakāraṇabhāvābhyupagamāddhetumadādyapavādaḥ, itareṣāṃ ca kāraṇasadbhāvaḥ siddhaḥ |

<II,68>

II,68,i (YD_II,68,i_II,68,ii)

yaduktaṃ kāraṇaguṇātmakatvātkāryasyāvyaktamapi siddhamiti tadayuktam | kasmāt ? vyaktāvyaktayoḥ kāryakāraṇabhāvāprasiddheḥ | siddhe hi vyaktāvyaktayoḥ kāraṇatve etadevaṃ syāt | tattvasiddham | tasmādayuktametat |

II,68,ii

viśeṣānabhidhānādubhayasāmyamiti cet syānmatam, yathā bhavānāha vyaktāvyaktayoḥ kāryakāraṇabhāvo 'prasiddhaḥ, evaṃ vayaṃ vakṣyāmaḥ — tayoḥ kāryakāraṇabhāvāprasiddhirapyasiddhā | na ca kvacidviśeṣo 'styubhayasāmyaṃ bhaviṣyatīti | taccāyuktam | kasmāt ? sadbhāvāsiddheḥ | satyam, anabhidhīyamāne viśeṣe syādubhayasāmyam | avyaktasya tu sadbhāva evāsiddha ityayaṃ viśeṣaḥ | tasmādayuktametadapīti |

<II,69>

II,69,i (YD_II,69,i)

kāryasya kāraṇapūrvakatvādvyaktasya ca kāryatvādavyaktasadbhāve pratipattiriti cet syādetat | kāryaṃ kāraṇapūrvakaṃ dṛṣṭam | ghaṭādikāryaṃ cedavyaktaṃ pramitatvāttasmādidamapi kāraṇapūrvakaṃ bhavitumarhati | yacca tasya kāraṇaṃ tadavyaktamiti | taccānupapannam | kasmāt ? anekāntāt | ihākasmikī ca kāryasyotpattirdṛṣṭā | tadyathendradhanuṣaḥ | asataśca bhrāntimātrāt | tadyathā māyāsvapnendrajālamṛgatṛṣṇikālātacakragandharvanagarāṇām | sataśca kāraṇāt | tadyathā mṛdādibhyo ghaṭādīnām | kāryaṃ cedavyaktamataḥ saṃśayaḥ kimindradhanurvadakasmādasya prādurbhāvo 'tha māyādivadasato 'tha kāraṇātsato ghaṭavaditi ?

II,69,ii (YD_II,69,ii_II,70,i)

ucyate — nākasmikamasatpūrvaṃ vyaktam | kasmāt ?

<II,70>

“bhedānāṃ parimāṇāt”

II,70,i

yatparimitaṃ tasya sata utpattirdṛṣṭā | tadyathā mūlāṅkuraparṇanāladaṇḍavusatuṣaśūkapuṣpakṣīrataṇḍulakaṇānām | parimitā mahadahaṃkārendriyatanmātramahābhūtalakṣaṇabhedāḥ | tasmātsatkāraṇapūrvakāḥ | yadeṣāṃ kāraṇaṃ tadavyaktam |

<iti yuktidīpikāyāṃ sāṃkhyasaptatipaddhatau tṛtīyamāhnikaṃ prathamaṃ ca prakaraṇaṃ samāptam ||>

II,70,ii (YD_II,70,ii_II,70,iii)

āha — kasmādastyavyaktam ? asadbhedānāmapi parimāṇadarśanāt | anekānta iti cet syānmatam, asti hi māyāsvapnendrajālānuvidhāyināmapi bhedānāṃ parimāṇamiti | tasmādanaikāntiko heturiti |

II,70,iii

tacca naivam | kasmāt ? na hi teṣāṃ niyamo 'sti, etāvadbhirevotpattavyaṃ nānyairiti | mahadādayastu pralayakāle tirobhūtāstāvanta evotpadyante |

<II,71>

II,71,i (YD_II,71,i_II,71,ii)

āha, parimāṇānavasthānaṃ kāladvayānupalabdheḥ | satyaṃ, sāmprate kāle mahadādayo yuktaparimāṇāḥ pratyakṣānumānopalabdheḥ | atītānāgatayostu kālayornāsti prasiddhiḥ | tasmādayuktametat |

II,71,ii

ucyate na, viparyaye pramāṇānupalabdheḥ | idānīmetāvanto bhedā ityetacchakyamanumātum atītānāgatayostu kālayornāsti prasiddhiḥ | tasmānna bhedānavasthāprasaṃgaḥ |

II,71,iii (YD_II,71,iii)

āha, bhedābhedānavasthānāt | mahadādīnāṃ ye bhedā devamanuṣyatiryañco ghaṭādayaśca teṣāmaśakyaṃ parimāṇaṃ paricchettum | sāmānye 'ntarbhāvādayuktamiti cet syānmatam, asti śarīrāṇāṃ mahābhūtasāmānyaṃ ghaṭādīnāṃ ca pṛthivīsāmānyaṃ, tatparimāṇādete 'pi parimitā iti | tadayuktam | kasmāt ? abhāvāt | nahi vaḥ sāmānyaṃ dravyādarthāntarabhūtamasti | sārūpyamātre sāmānyaparikalpanāt |

<II,72>

II,72,i (YD_II,72,i)

ucyate na, tattvāntarānupapatteḥ | tattvabhedena parimitā bhedā ityetadvivakṣitaṃ yathoktamasmābhiruktaṃ ca yadyasti tattvāntaramucyatām | yatpunaretaduktaṃ sāmānyasyārthāntarabhūtasya bhavatpakṣe 'nupapattiriti satyametat | tathāvidhenāpi tu tena saṃvyavahāro na pratiṣidhyate iti vakṣyāmaḥ | tasmātsiddhaṃ bhedānāṃ parimāṇādastyavyaktam |

II,72,ii (YD_II,72,ii_II,73,i)

kiṃ cānyat |

“samanvayāt”

II,72,iii

iha yena bhedānāṃ samanupagatistasya sattvaṃ dṛṣṭam | tadyathā mṛdā ghaṭādīnām | asti ceyaṃ sukhaduḥkhamohaiḥ śabdādīnāṃ samanugatiḥ | tasmātte 'pi santi ye ca sukhādayo 'stamitaviśeṣāstadavyaktam | tasmādastyavyaktam |

<II,73>

II,73,i

āha, nāsiddhatvāt | sukhādibhiḥ śabdādayo 'nugamyanta ityetadaprasiddham kena kāraṇena pratipattavyamiti ?

II,73,ii (YD_II,73,ii_II,73,iii)

ucyate — tadbuddhinimittatvāt | iha śabdasparśarūparasagandhānāṃ sannidhāne svasaṃskāraviśeṣayogātsukhaduḥkhamohākārāḥ prāṇināṃ buddhaya utpadyante | yacca yādṛśīṃ buddhimutpādayati tattenānvitam | tadyathā candanādibhiḥ śakalādayaḥ | tasmānnāsiddhiḥ samanvayasyeti |

II,73,iii

āha, asiddha evāyaṃ samanvayaḥ | kasmāt ? vilakṣaṇakāryotpattidarśanāt | na hyayaṃ niyamaḥ kāraṇasadṛśameva kāryamutpadyate | kiṃ tarhi vilakṣaṇaṃ agnidhūmaśabdādi | katham ? na hyagnistṛṇādisvabhāvako 'gnisvabhāvako vā dhūmaḥ | na ca bherīdaṇḍādisvabhāvaḥ śabdaḥ | tasmātsukhādyanugatāḥ śabdādaya itīcchāmātram |

<II,74>

II,74,i (YD_II,74,i)

viśeṣitatvāt | sukhādisvarūpāḥ śabdādayaḥ, tatsannidhāne sukhādyākārapratyayotpattirityetadādita evāsmābhirviśeṣitam | tasmānna bhinnajātīyāsta iti | yattu khalvidamucyate 'gnyādīnāṃ vilakṣaṇānāmutpattidarśanātpradhānabhedānāmatajjātīyaprasaṃga iti tadayuktam | kasmāt ? abhiprāyānavabodhāt | naiva brūmo yo yasya vikāraḥ sa tajjātīyaka iti | kiṃ tarhi yo yajjātīyakaḥ sa tasya vikāra iti | tasmādayuktametat | kiṃcānyat udāharaṇāprasiddheḥ | na caitadudāharaṇaṃ prasiddhaṃ agnyādayaḥ svakāraṇajātiṃ nānuvidadhatīta | kasmāt ? balavīryānuvidhānāt | tadyathā agnerdhūmasya ca tvakcandananalikādisnigdhatānuvṛttestaikṣṇyādyanuvṛtteśca | bherīvikāraḥ śabdo na tu yathā bherīrūpamavasthitam | pradīpeneva tu daṇḍābhighātena vyajyata iti sādhyametat | na caikaiko rūpādīnāṃ dravyākāraḥ samudāyadharmatvāt | tasmānna bherīvikāraḥ śabdaḥ | tatra yaduktaṃ vilakṣaṇakāryotpattidarśanādasiddho 'nvaya ityetadayuktam | tasmādyuktametat samanvayādastyavyaktamiti |

<II,75>

II,75,i (YD_II,75,i_II,75,ii)

kiṃ cānyat |

“śaktitaḥ pravṛtteśca /”

II,75,ii

iha yāvatī kācilloke pravṛttirupalabhyate sā sarvā śaktitaḥ | tadyathā kumbhakārasya daṇḍādisādhanavinyāsalakṣaṇāyāśca śakteḥ sannidhānād ghaṭakaraṇe pravṛttirasti | vyaktasya ceyaṃ kāryatvāttadbhāve pravṛttiriti | atastasyāpi śaktyā bhavitavyam | yāsau śaktistadavyaktam | tasmādastyavyaktamiti |

II,75,iii (YD_II,75,iii)

āha, prākpravṛtteḥ śaktyabhāvaḥ, pravṛttyanupalabdheḥ | yadi śaktipūrvikā pravṛttiriti manyadhvaṃ tena yāvatpravṛttirnopalabhyate tāvacchaktirnāstītyetadāpannam | kasmāt ? satyāṃ śaktyāṃ kāryābhāve svarūpābhāvaprasaṃgāt | yadi khalvapi vidyamānā śaktiḥ kenacitprabandhena kāryaṃ notpādayecchaktitaraśaktetyetadāpannam | tasmātsahakāribhāvāntarasannidhānātpravruttisamakalāmevārthānāṃ śaktaya utpadyante | tāśca tāvadeva pradhvaṃsante |

II,75,iv (YD_II,75,iv)

tatra yaduktaṃ prākpravṛtteḥ śaktidarśanādvyaktasyāpi niṣpādikā śaktirastītyetadayuktam | kiṃ cānyat bhedābhedakalpanānupapatteḥ | iha pradhānameva vā śaktiḥ syāt pradhānādvā bhinnā ? kiṃ cātaḥ ? tadyadi tāvatpradhānameva śaktistena kārye bhedācchaktibhedo 'vasīyata iti śaktibhedātpra<II,76>dhānanānātvaprasaṃgaḥ | pradhānaikatvādvā tadavyatiriktānāṃ śaktīnāmekatvaprasaṃgaḥ | tataśca kāryanānātvābhāvaḥ | atha mā bhūdayaṃ doṣa iti pradhānādarthāntarabhāvaḥ śaktīnāmabhyupagamyate tena bhinnānāṃ śaktīnāṃ pravṛttitaḥ siddhau pradhānasiddhirnāstītyetadāpannam | kiṃ cānyat | svarūpābhidhānaṃ ca | pradhānasya śaktimātrādapyarthāntaratvamabhyupagamya rūpamīdṛkpradhānaṃ svāvasthāyāmiti, taccāśakyamabhidhātum | tasmād bhedābhedakalpanānupapatterakalpanīyā śaktiriti |

<II,77>

II,77,i (YD_II,77,i^1) (YD_II,77,i^2) (YD_II,77,i^3) (YD_II,77,i^4)

ucyate — yaduktaṃ prākpravṛtteḥ śaktyabhāvaḥ pravṛttyanupalabdheriti, atra brūmaḥ nāprasiddhatvāt | kāraṇaṃ śaktiḥ kāryaṃ pravṛttiḥ | na ca kāryānupalabdhau kāryābhāva ityetalloke prasiddham | yatpunaruktaṃ kāryaniṣpattau śakteḥ svarūpahānamiti atra brūmaḥ na, pradīpadṛṣṭāntāt | yadyathā pradīpasya ghaṭādiprakāśanaśaktirasti | atha ca kuḍyādyāvaraṇasāmarthyānna ghaṭādīnprakāśayituṃ śaknoti | na ca śakyate vaktuṃ pradīpasya prakāśanaśaktiraśakteti | evamanyeṣāmapi bhāvānāṃ prākprarutterapi śaktiḥ syāt | na cāpravṛttidarśanādasyāḥ svarūpahānaṃ syāt | yattūktaṃ sahakāribhāvāntarasannidhānātpravṛttisamakālamevārthānāṃ śaktiprādurbhāva iti atra brūmaḥ — tadaprasiddhiḥ śaktyapekṣatvāt | iha sarvaḥ kartā svagatāṃ śaktimapekṣya tadyogyatayā sahakāribhāvāntaramupādatte, sā cetprākpravṛtterna syātsādhanānāṃ viṣayasvabhāvānavadhāraṇādanupādānaprasaṃgaḥ | aniṣṭaṃ caitat | tasmātprākpravṛtteḥ śaktiḥ | yatpunaretaduktaṃ tāvadeva pradhvaṃsaṃ iti atra brūmaḥ na, kāryaniṣṭhādarśanāt | yadi pravṛttisamakālameva pradhvaṃsaḥ iti atra brūmaḥ na, kāryaniṣṭhādarśanat | yadi pravṛttisamakālameva pradhvaṃsaḥ syātkāryaniṣṭhaiva na syāt | tannimittatvātkāryasya asti tvasau | tasmānna pravṛttisamakālameva śatipradhvaṃsaḥ | sadṛśasandhānotpatyā kāryaniṣṭheti cenna | vināśasamakālotpattyasambhavāt | athāpi syādekasyāṃ śaktau kṣaṇasādhyamaṃśamavasāya vinaṣṭāyāmanyattatsadṛśaṃ śaktyantaramutpadyate, tasminvinaṣṭe 'nyaditi | evaṃ śaktisantānātkāryaniṣṭhā bhavatīti | etadapyayuktam | kasmāt ? vināśakālotpattyasambhavāt | ko hyatra heturyena vināśasamakālamanyacchaktirūpaṃ kāryamavasīyayati na punaḥ prāktanamevāvasthitamiti ? kiṃ cānyat | kauṭasthyadoṣaparihārāt | kṣaṇottarakālāvasthāne ca bhāvānāṃ yo doṣa upāttaḥ kauṭasthyaprasaṃga iti tasya parihāra uktaḥ | tasmānnāsti śaktīnāṃ pravṛttikāle vināśaḥ | pravṛttyuttarakālamapi nāsti | kasmāt? punaḥ pravṛttidarśanāt | śaktyantarotpattau pravṛtyuttarakālamapi iti cet na, hetvabhāvāt | ko hyatra nirbandhaḥ tasyāṃ vinaṣṭāyāmanyā pravṛttyantaraheturbhavati naiva punaḥ saiveti ? kṛtārthatvādi cet na anabhyupagamāt | na hyekaghaṭārthā śaktirabhyupagamyate | tatra yenaiva hetunā ekaṃ ghaṭamavasāya na vinaśyati tenaiva yāvanti kartavyānīti | tasmāttriṣu kāleṣu śaktayo 'vatiṣṭhante |

<II,79>

II,79,i (YD_II,79,i^1) (YD_II,79,i^2)

yatpunaretaduktaṃ bhedābhedakalpanānupapattiriti, atra brūmaḥ — astu pradhānādabhinnā śaktiḥ | na tasya nānātvaṃ śaktyekatvaṃ vā prasajyate | kasmāt ? saṃkhyāvyavahārasya buddhyapekṣatvādbuddhinimittasya cāsatkāreṇa pradhānaśaktisvabhāvāt, ihāyaṃ saṃkhyāvyavahāro buddhyapekṣaḥ | katham ? yadabhinnāṃ buddhimutpādayati tadekaṃ, pradhānāvasthāyāṃ ca śaktayo 'stamitaviśeṣatvādabhinnāṃ buddhimutpādayanti | tasmādekaṃ tatpravṛttikāle viśeṣāvagrahaṇe bhedaṃ pratipadyate, devaśaktirmanuṣyaśaktirityādi | tasmānnāsāmekatvamato na bhedābhedakalpanānupapattiriti | vyakte darśanācchaktīnāmavyakte pratipattiriti cet syādetat | vyakte śaktipravṛttī dṛṣṭe na cāvyakte | kvacidanyato vyaktamevaitasmāddhetoḥ siddhyati nāvyaktamityetaccāyuktam | kasmāt ? sāmānyatodṛṣṭāntātsiddheḥ | yathaiva hi devadattādhārayā kriyayā tasya deśāntaraprāptimupalabhyātyantādṛṣṭaṃ jyotiṣāṃ deśāntaraprāptergamanamanumīyate evaṃ pravṛtteḥ śaktiniyamitatvādvyaktasya ca pravṛttibhūtatvādavaśyamatyantādṛṣṭā śaktirabhyupagantavyeti siddhaṃ śaktitaḥ pravṛtterastyavyaktam |

<II,80>

II,80,i (YD_II,80,i_II,80,ii)

kiṃ cānyat |

“kāraṇakāryavibhāgāt”

II,80,ii

kāraṇaṃ ca kāryaṃ ca kāraṇakārye tayorvibhāgaḥ kāryakāraṇavibhāgaḥ | idaṃ kāraṇamidaṃ kāryamiti buddhyā dvidhāvasthāpanaṃ vibhāgo yaḥ sa kāraṇakāryavibhāgaḥ | tadavasthitabhāvapūrvakaṃ <II,81> dṛṣṭam | tadyathā śayanāsanarathacaraṇādiḥ | asti cāyaṃ vyaktasya kāraṇakāryavibhāgastasmādidamapyavasthitabhāpūrvakaṃ, yo 'sāvavasthito bhāvastadavyaktam |

II,81,i (YD_II,81,i_II,81,iii)

āha, tadanupalabdherayuktam | na hi śayanādīnāṃ kāraṇakāryavibhāgaḥ kaścidupalabhyate | tasmādayuktametat |

II,81,ii

ucyate na kāryakāraṇayorupakārakopakāryaparyāyatvātkāraṇaṃ kāryamiti nirvatyanirvartakabhāvo 'bhipretaḥ | kiṃ tarhyupakārakopakāryabhāvaḥ | sa cāsti śayanādīnāṃ vyaktasya ca | ato na pramādābhidhānanetat |

II,81,iii

āha, kaḥ punarvyaktasya parasyaparasya kāryakāraṇabhāva iti ?

<II,82>

II,82,i (YD_II,82,i_II,82,ii)

ucyate guṇānāṃ tāvatsattvarajastamasāṃ prakāśapravṛttiniyamalakṣaṇairdharmairitaretaropakāreṇa yathā pravṛttirbhavati, tatha prītyaprītiviṣādātmakā ityetasminsūtre (ISk 12) vyākhyātam | tathā śabdādīnāṃ pṛthivyādiṣu parasparārthamekādhāratvam | śrotrādīnāmitaretarārjanarakṣaṇasaṃskārāḥ | karaṇasya kāryātsthānasādhanaprakhyāpanādikāryasya karaṇādvṛttikṣatabhaṃgasaṃrohaṇasaṃśoṣaṇaparipālanāni | pṛthivyādīnāṃ vṛttisaṃgrahaṇapanthivyūhāvakāśadānairgavādibhāvo daivamānuṣatiraścāṃ yathartuvidhānejyāpoṣaṇābhyavahārasaṃvyavahārairitaretarādhyayanaṃ varṇānāṃ svadharmapravṛttiviṣayabhāvaḥ | anyaśca lokādyathāsaṃbhavaṃ draṣṭavyaḥ |

II,82,ii

āha, tadanupapattiḥ | kramayaugapadyāsambhavāt |

II,82,iii (YD_II,82,iii^1) (YD_II,82,iii^2)

yo 'yaṃ guṇānāṃ prakāśapravṛttiniyamairitaretaropakāro 'bhyupagamyate sa khalu krameṇa vā syāt yugapadvā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvatkrameṇa saṃbhavati | kasmāt ? ekasya nirapekṣasya pravṛttāvitarayorapi tatprasaṃgāt | yadi tāvatsattvaṃ pūrvaṃ guṇāntaranirapekṣaṃ svaśaktita eva prakāśate tayorupakārakamityāśrīyate | tena yathā sattvamevamitarāvapyupakāranirapekṣau svakāryaṃ kariṣyata ityupakārānarthakyam | atha mā bhūdayaṃ doṣa ityato yaugapadyamāśrīyate | tadapyanupapannam | kasmāt ? sahabhūtānāmanupakārakatvād, goviṣāṇavat | kiṃ cānyat | sadasadvikalpānupapatteḥ | iha sattvaṃ prakāśamānaṃ rajastamasorvidyamānaṃ vā prakāśamāviṣkuryāt avidyamānaṃ vā ? kiṃ cātaḥ ? tadyadi <II,83> tāvadvidyamānamabhivyanakti tena sarveṣāmekasvābhāvyādguṇatvaprasaṃgaḥ | kiṃca sattvavaccetarayoḥ svātaṃtryaprasaṃgaḥ | yathā sattvasya prakāśaktirastītyatastad guṇāntaranirapekṣaṃ prakāśate tadvaditarāvapītyadoṣaḥ | atha vāvidyamānā prakāśaśaktiḥ sattvasmbandhādrajastamasorupajāyate | tena yaduktaṃ prākpravṛttereva tiṣṭhante śaktaya iti tad hīnam | tataśca satkāryavādavyāghātaḥ | kiṃ cāyamanekāntāt | na hyayamekāntaḥ parasparopakāriṇāmavasthitabhāvapūrvakatvamiti | tathā hi sattvādayaḥ parasparopakāriṇo na cāvasthitabhāvapūrvakāḥ | tena yaduktaṃ kāraṇakāryavibhāgādbhedānāmavyaktamasti etadayuktam |

<II,84>

II,84,i (YD_II,84,i^1) (YD_II,84,i^2) (YD_II,84,i^3) (YD_II,84,i^4)

ucyate — yaduktamupakārābhāvaḥ, kramayaugapadyāsambhavāditi, astu yugapadupakāraḥ | yattūktam sahabhūtānāmanupakārakatvaṃ goviṣāṇādivaditi, atra brūmaḥ na, anyathānupapatteḥ | na hi goviṣāṇayoḥ sahabhūtatvādaukārānupapattiḥ | kiṃ tarhi ekakāryābhāvāt | yeṣāṃ tu kāryamekaṃ sahabhāve tu teṣāmupakāro na pratiṣidhyate | tadyathā pṛthivyādīnāṃ dhṛtisaṃgrahaśaktivyūhāvakāśadānaiḥ | śarīrasthitayorakramabhāvinorapi khuraviṣāṇayornāsti parasparopakāraḥ | tasmānna sahabhāvāsahabhāvāvupakārānupakārahetū | kiṃ ca dṛṣṭatvāt | dṛṣṭaḥ khalu vegenordhvagamane vāyoraraghaṭṭādīnāṃ yugapadupakāraḥ na kaściddoṣaḥ tathā guṇānāmapi syāt | saṃyoganimitta iti cet sādhyaṃ kimarthāntarabhūtamuta prāptimātraṃ saṃyoga iti | yatpunaretaduktaṃ sadasadvikalpānupapatteriti atra brūmaḥ ayuktametat | kasmāt ? paṅgvandhavattadupakāre doṣānupapatteḥ | tadyathā paṅgvandhayoritaretarasambandhānna vidyamānayordṛggatiśaktyoranyonyātmani vyaktiḥ na cāvidyamānayoratha caikakāryasiddhiryathā ca pṛthivyādīnāṃ parasparopakāritvaṃ śaktayorabhivyajyate na paraśaktyā evaṃ guṇānāmapīti | yatpunaretaduktamanekāntāditi tadayuktam | kasmāt ? śāstrānavabodhāt | ihāsmākaṃ kāryakāraṇayorarthānabhyupagamādguṇānāmavasthāntaramevāvasthāntarānapekṣaṃ kāryakāraṇaśabdavācyatāṃ labhate | tatra ye tāvatpradhānāvasthānubhāvino guṇāsteṣāṃ śaktimātrarūpatvādanirdeśyaprakāśādisvabhāvānāṃ nāsti tannibandhana upakāraḥ | yadā vaiṣamyamāpadyante tadānivāritaprakāśādirūpāstannimittamupakāraṃ pratipadyante | tasmādvyaktānāmupakārābhyupagamādavasthitabhāvapūrvakatvaṃ na virudhyata iti <II,85> śāstramanavagamyaivamucyate 'naikāntiko 'yaṃ hetuḥ | pradhānāvasthāyāmupakārānabhyupagamāduttarakālamapi tatprasaṃga iti cet syānmatam, yadi guṇānāmādye prakope svasāmarthyādeva pūrvasmātpracyutistenottarakālamapi tadvadeva bhaviṣyati | atha pradhānāvasthāyāmapi copakāro na tarhi nānaikāntiko heturiti | tacca naivam | kasmāt ? agnivatsvaśaktinimittatvāt | tadyathā sūkṣmo 'gniḥ sūkṣmaṃ prakāśaṃ svayameva karoti, ghaṭādiprakāśane tu tailavarttyādyapekṣate | tadvadguṇānāmādyaḥ prakopaḥ svaśaktitaḥ | mahadādyapekṣastūpakārataḥ | tasmādyuktametat kāraṇakāryavibhāgādastyavyaktamiti |

<II,87>

II,87,i (YD_II,87,i_II,87,iv)

kiṃ cānyat |

“avibhāgādvaiśvarūpyasya // (ISk) 15 //”

II,87,ii

iha yadviśvarūpaṃ tasyāvibhāgo dṛṣṭaḥ | tadyathā salilādīnām | jalabhūmī viśvarūpāśca mahadādayaḥ | tasmādeṣāmapyavibhāgena bhavitavyam | yo 'sāvavibhāgastadavyaktam | tasmādastyavyaktam |

II,87,iii

āha, kiṃ punastadvaiśvarūpyaṃ, ko vā viśvarūpa iti ?

II,87,iv

ucyate — vaiśvarūpyamiti viśiṣṭamavasthānamācakṣmahe, astamitaviśeṣatvamavibhāga iti | viśeṣasya sāmānyapūrvakatvāditi yo 'rthastaduktaṃ bhavati avibhāgādvaiśvarūpyasyeti | evametaiḥ pañcabhirvītairvyaktasya kāraṇamastyavyaktamiti siddham |

II,87,v (YD_II,87,v^1) (YD_II,87,v^2)

āha — vipratiṣedhaprasaṃgaḥ | kāraṇāntarapratiṣedhāvacanāt | yathā bhavānāha — pradhānaṃ jagadutpattisamarthaṃ kāraṇamasti | evaṃ tantrāntarīyāḥ paramāṇupuruṣeśvarakarmadaivasvabhāvakālayadṛcchābhāvānkāraṇatvenābhidadhati, teṣāṃ ca pratiṣedho nocyata iti | ato vipratiṣedhaḥ prāpnoti | kiṃ pradhānameva kāraṇaṃ āhosvidetānyeva vobhayamiti ? anvayadarśanāttadanupapattiriti cet syānmatam pradhānānvaya eva pṛthivyādiṣu sukhādilakṣaṇa upalabhyate | yacca yenānvitaṃ tasyāsau vikāra iti yuktametatprāgapadiṣṭam | tasmātpradhānavikāra eva vyaktamiti | taccānupapannam | kasmāt ? anekānvayasaṃbhavāt | paramāṇvanvayo 'pi hi vyakta upalabhyate rūpādisattvāt | <II,88> puruṣānvayaḥ karaṇasya saṃvedakatvāt | īśvarānvayaḥ śaktiviśeṣayuktānāmupalabdheḥ | karmadaivānvayaḥ jagadvaicitryopalambhāt | svabhāvānvayo dravyāntarasaṃsarge 'pi bhāvānāṃ tasmādapracyuteḥ | kālānvayaḥ yugādyanuvidhānāt | yadṛcchānvayo niyamābhāvāt | abhāvānvayo gavādīnāṃ parasparātmasvadarśanāditaretarāṇi prayuktāni | kāraṇāntarapūrvakatve 'pi khalu vyaktasya śaktyāḥ parimāṇādayaḥ pūrvameva kalpayitum | tasmādayuktamanvayādibhyaḥ kāraṇamastyavyaktamiti |

<II,89>

II,89,i (YD_II,89,i^1) (YD_II,89,i^2)

ucyate — yattāvaduktaṃ paramāṇūnāmapratiṣedhāt vipratiṣedhaprasaṃga iti, atra brūmaḥ — tadanupapattirastitvānabhyupagamāt | astitve hi paramāṇūnāmabhyupagamyamāne sati satyamevaṃ syādiyamāśaṃkā, kiṃ paramāṇupūrvakamidaṃ viśvamatha pradhānapūrvakamiti ? na tu teṣāṃ sadbhāvo niścitaḥ | tasmādayuktametat | yattu khalvidamucyate pṛthivyādiṣu rūpādyupalambhādanvayadarśanādaṇūnāṃ sadbhāvaḥ pradhānavadeva kalpayitavya ityetadapi cānupapannam | kasmāt ? anyathāpi tadupapatteḥ | tanmātrapūrvakatve 'pi hi pṛthivyādīnāṃ kalpyamāne rūpādisattvādato na yuktametat | sukhādīnāmātmaguṇatvenābhyupagamātpradhāne 'pi tatprasaṃga iti cet, athāpi syādyathā tanmātrāṇāṃ rūpādimattvaṃ kalpyate tatpūrvakatvaṃ ca pṛthivyādīnāṃ dṛśyamapi teṣu rūpādisattvaliṅgena paramāṇubhyo niṣkṛṣyate, evamasmābhiḥ sukhādīnāmātmaguṇatvābhyupagamāttadbuddhinimittatve pṛthivyādīnāṃ pradhānapūrvatvākṣepaḥ kariṣyata iti | etaccānupapannam | kasmāt ? ātmaguṇatvatiṣedhāt | tasmācca viparyāsādityatra (ISk 19) sukhādīnāmātmaguṇatvapratiṣedhaṃ kariṣyāmaḥ tasmādasamyagetat |

<II,90>

II,90,i (YD_II,90,i_II,90,ii^1)

āha, yadi punastanmātrāṇāmeva paramāṇutvamabhyupagamyate ka evaṃ sati doṣaḥ syāt ?

II,90,ii (YD_II,90,ii^2) (YD_II,90,ii^3) (YD_II,90,ii^4) (YD_II,90,ii^5) (YD_II,90,ii^6) (YD_II,90,ii^7) (YD_II,90,ii^8_II,94,i)

ucyate — na śakyamevaṃ bhavitum | kiṃ kāraṇam ? vṛddhimatyastanmātralakṣaṇāḥ prakṛtayo 'smābhirabhyupagamyante | kasmāt ? svakāryāddhi prathīyasī prakṛtirbhavatīti ca naḥ samayaḥ | mahānti ca pṛthivyādīni mahābhūtāni | tasmātteṣāṃ tadatiriktatayā pṛthivyā bhavitavyam | paricchinnadeśāśca paramāṇavaḥ | tasmānna tanmātrābhyupagamātteṣāmabhyupagamaḥ | upetya vā tadasambhavaḥ kṛtakatvāt | astu vā paramāṇūnāṃ sadbhāvastathāpi tebhyo jagadutpatterasambhavaṃ brūmaḥ | kiṃ kāraṇam ? kṛtakatvāt | akṛtakena hi jagatkāraṇena yuktaṃ bhavituṃ, kṛtakāśca paramāṇavaḥ | tasmātsatyapi sadbhāve na teṣāṃ jagatkāraṇamiṣyate iti ? ucyate — tasyaiva kāraṇatvaprasaṃgāt | yaddhi tatparamāṇūnāṃ kāraṇaṃ tadeva jagatkāraṇatvena yuktaṃ kalpayituṃ syāt na tanniṣādimatāḥ paramāṇavaḥ | kṛtakatvāsiddherayuktamiti cet syānmataṃ yadi paramāṇūnāṃ kṛtakatvaṃ prasiddhamata etadyujyate vaktumamuṣmāddhetorakāraṇaṃ paramāṇava iti | tattvasiddham | tasmānna kiṃcidetat | ucyate — paricchinnadeśatvāt | iha yatparicchinnadeśaḥ tatkṛtakaṃ dṛṣṭam | tadyathā ghaṭaḥ, paricchinnadeśaśca | tasmātparamāṇavaḥ kṛtakāḥ | kiṃ cānyat rūpādimattvāt | iha yadrūpādimattatkṛtakaṃ dṛṣṭam | tadyathā ghaṭāḥ, rūpādimantaśca paramāṇavaḥ | tasmātkṛtakāḥ | kiṃ cānyat auṣṇyayogāt | yadauṣṇyayuktaṃ tatkṛtakam | tadyathā pradīpaḥ, tadvantaścāgneyāḥ paramāṇavaḥ | tasmātkṛtakāḥ | kiṃca vegavattvāt | iha yadvegavattatkṛtakam | tadyathā iṣurvegavān, tadvanto vāyavīyāḥ paramāṇavaḥ | tasmātkṛtakāḥ | kiṃca snehadravatvayogāt | iha yatsnehadravatvayuktaṃ tatkṛtakam | yathā kedārādiṣvāpaḥ | itthaṃ cāpyāḥ paramāṇavaḥ | tasmātkṛtakāḥ | kiṃcādheyatvāt | iha yadanyasminnādhīyate tatkṛtakam | tadyathā ṭhaghavam | ādhīyante ca paramāṇavaḥ pṛthivyām, tasmātkṛtakāḥ | kiṃca arthāntarādhāratvāt | iha yadarthāntarasyādhāratvaṃ pratipadyate tatkṛtakam | tadyathā ghaṭaḥ | arthāntarasya ca dvyaṇukāderādhāratvamaṇavaḥ pratipadyante tasmātkṛtakāḥ | kiṃca prāptivyavadhānāt | iha yayormadhye antarā dravyamavasthitam prāptervyavadhāyakaṃ bhavati, tau kṛtakau | tadyathā, dvyaṅgulī | tathā cāṇū dvāvantarāṇvantaramavasthitaṃ, yo yaḥ prāptervyavadhāyakaṃ tau kṛtakau tasmāttāvapi kṛtakau | kiṃca dravyāntarārambhakatvāt | iha yad dravyāntarārambhakaṃ tatkṛtakaṃ vaḥ | tadyathā tantuḥ, dravyārambhakāśca paramāṇavaḥ | tasmātkṛtakāḥ | kiṃca pratyakṣatvāt | iha yatpratyakṣaṃ tatkṛtakaṃ dṛṣṭam | tadyathā ghaṭaḥ, pratyakṣāśca yogināṃ paramāṇavaḥ | tatkṛtakāḥ | ata eva kṛtakatvamiti cet syānmataṃ yata eva yogināṃ pratyakṣāḥ paramāṇavastata eva kṛtakāḥ | kiṃ kāraṇam | asmadādipratyakṣaṃ ghaṭādi hi kṛtakaṃ dṛṣṭamiti kṛtvā | etadapyanupapannam | kasmāt ? śarīrakṛtakatvaprasaṅgāt | śarīramapi hi yogināṃ pratyakṣaṃ, kāmaṃ <II,91> tadapyakṛtakamastu | atha naitadeva tarhi nākṛtakāḥ paramāṇavaḥ | pradhānādiṣu prasaṃga iti cenna anabhyupagamāt | śrīkapilabrāhmaṇairapi pradhānapuruṣāvapratyakṣāviti naḥ śāstram | tasmādyatkiṃcidetat | sattādivaditi cet syānmatam, yathā sattāguṇatvarūpatvādīnāṃ sati pratyakṣatve 'kṛtakatvam evaṃ paramāṇūnāṃ bhaviṣyatīti | tadapyayuktam | kasmāt ? sādhyatvāt | paramāṇvakṛtakatvavatsattādīnāṃ sadbhāvo 'siddhaḥ | tasmācchaśaviṣāṇātpuruṣaviṣāṇasiddhivadagrāhyametat | saukṣmyādaṇūnāṃ kṛtakatvāprasaṃga iti cet syānmatam, na hi paramāṇubhyaḥ sūkṣmataramanyad bhāvāntaramasti yadeṣāmārambhakaṃ syāt | parā khalveṣā kāṣṭhā saukṣmyasya yatparamāṇavaḥ | tasmādeṣāṃ kṛtakatvamanupapannamiti | etaccāyuktam | kasmāt ? pākajeṣvatiprasaṃgāt | saukṣmyādakṛtakatvaprasaṃgaḥ | te 'pi paramāṇavaḥ sūkṣmāḥ | yattu khalvatisaukṣmyātpradhānapuruṣayorakṛtakatvaṃ dṛṣṭaṃ tatsati vibhutve | na ca yathā pradhānapuruṣāvevamaṇavo 'pi viśvaṃ vyaśnuvate | tasmātsati saukṣmye pākajavadeṣāṃ kṛtakatvamanivāryam | yeṣāṃ tu kāryadravyaṃ pacyata iti pakṣasteṣāmayamanupālambha ityataḥ paramāṇusamavetaṃ karmodāhāryam | taddhi sūkṣmamatīndriyaṃ kṛtakaṃ ceti siddhaṃ kṛtakāḥparamāṇavaḥ | kṛtakatvāccaiṣāmanityatāpyanapātinīti kṛtvāntarālapralayamahāpralayeṣu pradhvaṃsātparamāṇūnāṃ kāraṇābhāvātkāryābhāva iti svaśāstrasiddhādanumānājjagaducchittidoṣaprasaṃgaḥ | tathā bhogināmupacitasya svakarmaṇo 'nupabhogātkṛtasya vipraṇāśaḥ | aniṣṭaṃ caitat | tasmānna jagatkāraṇaṃ paramāṇavaḥ |

<II,94>

II,94,i

yāpi khalviyamāśaṃkā puruṣājjagadutpattirbhaviṣyatīti sāpyayuktā | kasmāt ? pratiṣedhāt | tasmācca viparyāsādityatra (ISk 19) puruṣasyākartṛtvamupapādayiṣyāmaḥ | caitanyāviśeṣādīśvarasyāpi sa eva vidhiḥ kāraṇatvapratiṣedhe boddhavyaḥ |

II,94,ii (YD_II,94,ii)

āha astyevamīśvara iti pāśupatavaiśeṣikāḥ | kasmāt ? kāryaviśeṣasyātiśayabuddhipūrvakatvāt | iha kāryaviśeṣaḥ prāsādavimānādiratiśayabuddhipūrvako dṛṣṭaḥ | asti cāyaṃ mahābhūtendriyabhuvanavinyāsādilakṣaṇaḥ kāryaviśeṣaḥ | tasmādanenāpyatiśayabuddhipūrvakeṇa bhavita<II,95>vyam | yatpūrvako 'yaṃ sa īśvaraḥ | tasmādastīśvara iti | kiṃ cānyat cetanācetanayorabhisambandhasya cetanakṛtatvāt | iha cetanācetanayorabhisambandhaścetanakṛto dṛṣṭaḥ, tadyathā gośakaṭayoḥ | asti cāyaṃ cetanācetanayoḥ śarīraśarīriṇorabhisambandhaḥ | tasmādanenāpi cetanakṛtena bhavitavyam | yatkṛto 'yaṃ sa īśvaraḥ | tasmādastīśvaraḥ kāraṇam |

II,95,i (YD_II,95,i^1) (YD_II,95,i^2) (YD_II,95,i^3) (YD_II,95,i^4) (YD_II,95,i^5) (YD_II,95,i^6) (YD_II,95,i^7) (YD_II,95,i^8)

ucyate — yattāvaduktaṃ kāryaviśeṣasyātiśayabuddhipūrvakatvādīśvarasadbhāvasiddhiriti atra brūmaḥ na, sādhyatvāt | asmadādibuddhipūrvikāḥ prāsādādayaḥ, atiśayabuddhipūrvikā vā iti sādhyametat | tasmādanuttaram | kiṃca prākpradhānapravṛtterbuddhyasambhavātkāraṇāntarapratiṣedhāt pradhānādayaṃ buddhipūrvakaṃ kāryaviśeṣaṃ kurvīta | prākca pradhānavipariṇāmād buddhireva nāstītyupapannametat | śaktimattvātsvata iti cet syātpunaretat sarvaśaktipracita īśvaraḥ | tasya prāgapi pradhānavipariṇāmātsvata evecchāyogād buddhisadbhāvo na pratiṣidhyata iti | etadapyanupapannam | kasmāt ? dṛṣṭāntābhāvāt | buddhiḥ svata evetyatra paryanuyukta(sya) kaste dṛṣṭāntaḥ ? tasmādasadetat | śaktiviśeṣādadoṣa iti cet, athāpi syāt nānyeṣāṃ buddhimatāmīśvaratulyā śaktiḥ | ata eṣāṃ pradhānāccharīravyūhasamakālamātmādisannikarṣādvā buddhaya utpadyanta iti, īśvarasya tu svata iti | etadapyanupapannam | kasmāt ? sarvavādasiddhiprasaṃgāt | dṛṣṭāntaviruddhamarthamādāya pratibadhyamānena śaktiviśeṣaḥ smartavya ityetasyāṃ kalpanāyāṃ sarvavādasiddhiprasaṃgaḥ syāt | tasmād grahamātrametat | evaṃ svata īśvarasya buddhisambhavo na cedbhavet yuktamucyate prākpradhānapravṛtterbuddhyasambhavānna buddhimatpūrvako 'yaṃ kāryaviśeṣaḥ | kiṃca phalānupapatteḥ | dṛṣṭamadṛṣṭaṃ vā phalamuddiśya buddhimantaḥ kāryaviśeṣānprāsādavimānādīnārabhamāṇā dṛśyante | anupahataścāyamaiśvaryāt | kiṃ ca prayojakānupapatteḥ | kiṃ ca anekāntāt | na ca sarvaḥ kāryaviśeṣo buddhipūrvakaḥ | vṛkṣādīnāṃ tadvyatirekeṇotpatteḥ | sarvasyeśvarabuddhipūrvakatvābhyupagame dṛṣṭāntābhāvaḥ | na cāstyanudāhṛto vādaḥ | tasmādanekānna buddhimatpūrvakaṃ vyaktam | kiṃ ca duḥkhottaratvāt | buddhipūrvakaścedasya kāryaviśeṣaḥ syātkarturduḥkhottaravidhāne prayojanaṃ nāsti | śaktimāṃścāyamiti sukhottara<II,96>meva vidadhyāt | duḥkhottaraścāyaṃ, tasmānna buddhipūrvakaḥ kāryaviśeṣaḥ | kiṃca duḥkhopāyatvāt | buddhipūrvakaścedayaṃ kāryaviśeṣaḥ syāddharmārthakāmamokṣaprāptayaḥ sukhopāyāḥ syuḥ, duḥkhopāyāśca, tasmādabuddhipūrvakaḥ | dharmādharmanimittatvādadoṣa iti cet syānmatam, yadyapīśvarapūrvako 'yaṃ kāryaviśeṣaḥ tathāpyādisarge sukhottarāṇāmasmadutpannānāṃ prāṇināṃ dharmādharmaparigrahād hīnamadhyamotkṛṣṭavayojātisvabhāvādiyogo bhavati | tataśca nāparādho 'yamīśvarasyeti | etadapyayuktam | kasmāt ? adharmotpattihetvabhāvāt | īśvaraśceddharmādharmayorutpattāvīṣṭe dharmameva prāṇināṃ sukhahetutvādutpādayet nādharmaṃ, prayojanābhāvāt | atha matam svābhāvikī dharmādharmayoḥ svakāraṇādutpattiḥ, yaduktaṃ sarvamīśvarabuddhipūrvakaṃ vyaktamiti tu tasya vyāghātaḥ | tasmādīśvaro na kāraṇam | yatpunaretaduktaṃ cetanācetanayorabhisambandhasya cetanakṛtatvādīśvarasya sadbhāva iti, atra brūmaḥ — ayuktametat | kasmāt ? sādhyatvāt | yo 'yaṃ cetanācetanayorgośakaṭayorabhisambandhaḥ sa kena cetanena kṛtaḥ ? yadi caitreṇa, tasya kāryakāraṇasaṃghātatvādācetanyam | atha caitraśabdavācyasya piṇḍasyopadraṣṭā kṣetrajñaḥ tatkṛta iṣyate tadayuktam, sādhyatvāt | na hi puruṣakartṛtvamasmatpakṣe prasiddham | ubhayapakṣaprasiddhena vyavahāraḥ | kiṃ cānyat anavasthāprasaṃgāt | cetanācetanayorabhisambandhasya cetanakṛtatvaṃ bruvataḥ prāptamīśvarakāryakāraṇayorabhisambandhasya cetanakṛtatvam | tathā cānavasthāprasaṃgaḥ | atha mā bhūdayaṃ doṣa iti svābhāvika īśvarasya kāryakāraṇayorabhisambandha iṣyate, na tarhyaikāntiko hetuḥ | tayorācetanyādadoṣa iti cet, syātpunaretat īśvarasya yatkāryakāraṇaṃ tadapi cetanamīśvaro 'pi, tasmātsambandhena pratyudāharaṇamupapadyata iti | etadayuktam | kasmāt ? asambandhaprasaṃgāt | caitanyāviśeṣādātmana ātmāntareṇābhisambandho nāsti | evamīśvarakāryakāraṇayorapi na syāt | aniṣṭaṃ caitat | kiṃ ca aviparyayaprasaṃgāt | ubhayacaitanyapratijñasya yatheśvarasya karaṇaṃ buddhyādayaḥ, evamīśvaro 'pi buddhyādīnāṃ karaṇaṃ syāt | kasmāt ? aviśeṣāt | athaitadaniṣṭaṃ, na tarhyubhayoścaitanyam | kāryakāraṇavattānabhyupagamādadoṣa iti cet vyāpī niravayavo 'nantaśaktiḥ sūkṣmebhyaḥ sūkṣmatamo mahadbhyo mahattamo 'dhikaraṇadharmānādirityevamanantalakṣaṇamīśvarapadārtha tadvido vyācakṣate | tasya kutaḥ kāryakāraṇamavalambyedamādhyāropitamiti ? etadapyanupapannam | kasmāt ? anumānavirodhāt | itthaṃ cedīśvaro yadidamanumānaṃ kāryaviśeṣasyātiśayabuddhipūrvakatvācca cetanācetanayorabhisambandhasya cetanakṛtatvāditi tadvyāhanyate | kasmāt ? na hyetāvadīdṛśārthena sahaitaddṛṣṭamiti | upetya vā, mūrtiparigrahavyāghātāt | yadyekāntenaivaṃrūpa īśvaraḥ, kṣityādimūrtiparigraho vyāhanyeta | kiṃ cānyat — śruteḥ | śrutirapi cāsya mūrtimācaṣṭe kṛttivāsāḥ pinākahasto vitatadhanvā nīlaśikhaṇḍītyādi | tadabhyupagamātsvapakṣahāniriti cet, syānmataṃ yadi tarhi śrutivacanānmūrtimānīśvaraḥ parigṛhyate | tena siddhamasyāstitvam | kasmāt ? na hyasato mūrtimattvamupapadyata iti kṛtvā | etadapyayuktam | abhiprāyānavabodhāt | na hyekāntena vayaṃ bhagavataḥ śaktiviśeṣaṃ pratyācakṣmahe, māhātmyaśarīrādiparigrahāt | yathā tu bhavatocyate pradhānapuruṣavyatiriktaḥ tayoḥ prayoktā nāstītyayamasmadabhiprāyaḥ, tasmādetasya bādhakam | ato na pradhānapuruṣayorabhisambandho 'nyakṛtaḥ | kiṃ cānyat aśakyatvāt | kurvāṇaḥ khalvapyayamabhisambandhaṃ śarīramātreṇa vā śarīriṇaḥ kuryāt, śarīrakāraṇena vā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvaccharīramātreṇa karoti | kasmāt ? anapekṣasya śarīrotpattau nimittābhāvāt | <II,97> na śarīrakāraṇena, vibhutvāt | paricchinnayorgośakaṭayorabhisambandho 'nyakṛtaḥ, vibhū ca pradhānapuruṣau | kiṃ ca pārārthyāt | gośakaṭayorabhisambandhaḥ parārtho dṛṣṭaḥ | na tu pradhānapuruṣayorabhisambandhaḥ parārtha iti | īśvarārtha iti cenna, uktatvāt | dṛṣṭādṛṣṭārtha īśvarasyānupapanna ityādāvevoktametat | evaṃ tāvatpāśupatānāmīśvaraparigrahe doṣaḥ |

<II,101>

II,101,i (YD_II,101,i^1) (YD_II,101,i^2)

vaiśeṣikāṇāṃ cāyaṃ doṣaḥ | kiṃ ca dravyādipadārthāntarabhāvābhāvaparikalpanānupapattiśca | tairīśvaro dravyaguṇakarmasāmānyaviśeṣasamavāyabhūto vā parikalpyamānaḥ parikalpyate, padārthāntarabhūto vā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvad dravyādibhūtaḥ | kasmāt ? dvividhaṃ hi dravyaṃ anekadravyamadravyaṃ ca | tatra nānekadravyamīśvaraḥ, kṛtakatvādidoṣaprasaṃgāt | nādravyaṃ, parisaṃkhyānāt | pṛthivyādīni manaḥparyantāni navaiva dravyāṇi vaḥ siddhāntaḥ | itikaraṇasya parisamāptyarthatvāt | kiṃ ca guṇakarmanirdeśāt | sati cāsya dravyatve vaiśeṣikaguṇanirdeśa ācāryeṇa kṛtaḥ syāt | kāraṇāntaraprayogasamarthasya ca karma nirdiṣṭaṃ syāt | na tu tathā | tasmānna dravyaguṇādayaḥ | āśrayaparatantrā hi guṇādayaḥ parārthāḥ | evaṃ na dravyādibhūto nāpi padārthāntarabhūtaḥ | padārthatve hi sati dravyādivallakṣaṇamuktamabhaviṣyat | ācāryeṇa tu noktam | tasmāsūtrakāramate nāstīśvaraḥ | liṅgāditi cet, syānmatam — saṃjñākarmatvamasmadviśiṣṭānāṃ liṅgam | pratyakṣapūrvakatvādvā saṃjñākarmaṇa ityetasmālliṅgādīśvaraparigraha ācāryasya siddha iti | tadapyayuktam | kasmāt ? abhipretāsiddheḥ | satyamanena liṅgenāsmadādibhyo viśiṣṭaśakteḥ kasyacideva māhātmyaśarīrasyānyasya vā pratipattiḥ syāt | saṃjñāmātraṃ tu yathā bhavadbhiḥ sarvakāraṇānāṃ sṛṣṭyupasaṃhārapravṛttiheturekaḥ svatantra iṣyate | tathā cāsmālliṅgātpratipattiḥ | kiṃ cānyat | prāganupadeśe 'kauśalaprasaṃgāt | īśvaraparatantre cedaṇūnāṃ pravṛttinivṛttī syātāṃ tameva prāgupadiśet | dharmavatpradhānapadārthasya vā prāganupadeśādakuśalaḥ sūtrakāra ityetadāpadyate | na caitadiṣṭamubhayam | kiṃ cānyat asaṃkīrtanāt | śāstrapradeśe cāyamīśvaro na kasmiṃścidapyācāryeṇa saṃkīrtitaḥ | na cāsya vadhvā iva śvaśuranāmasaṃkīrtane doṣopapattiḥ syāt | doṣasaṃvibhāgārthamidamācāryasyāniṣṭamadhyāro<II,102>pyate, na tu matamasyaitat | evaṃ kāṇādānāmīśvaro 'stīti pāśupatopajñametat | tasmādīśvaro 'pyakāraṇam |

<II,103>

II,103,i (YD_II,103,i^1) (YD_II,103,i^2)

karmāṇubhirvyākhyātam | katham ? yathā kṛtakatvānna jagatkāraṇamaṇavaḥ, evaṃ karmāpi na śarīranimittaṃ, tasmāttadapyakāraṇam | itaretaranimittatvādadoṣa iti cet syānmatam, yathāntareṇa śarīraṃ karma notpadyamānaṃ dṛṣṭamevamantareṇa karma śarīrasyāpi kāraṇāntaramaśakyaṃ kalpayitumiti parasparanimittatvānnāsya parivartasya pūrvakoṭiḥ prajñāyate | tasmānnāstyanayoḥ kāraṇāntaramiti | etaccāyuktam | kasmāt ? anavasthānāmavasthānapūrvakatvadarśanāt | tadyathā śukraśoṇitāccharīraṃ śarīrācchukraśoṇitamityasya parivartasya pūrvakoṭiradṛṣṭā, pratijñāyate cāyonijatvamīśvaraśarīrāṇāmādisarge ca | tathā ca bījāṅkurādayo 'ṅkurādibhyo bījamityanavasthā | bhāti cātrādisarge paramāṇumātrādapi bījaprādurbhāvastathā śarīrakarmaṇoranavasthā | idānīmapi cādisarge cādhikāramātravaśāccharīrotpattiḥ syāt | sādhāraṇavigrahatvaprasaṃga iti cet syādetat, yadyadhikāranimittā śarīrotpattirādisarge 'bhyupagamyate prāptamekena śarīreṇa sarvapuruṣāṇāmabhisambandho niyamahetvabhāvāt | tataśca śarīrāntarānarthakyam | tenaiva sarveṣāmupabhogasāmarthyāditi | etadanupapannam | kasmāt ? pratyakṣavirodhāt | satyametadanumānataḥ | pratyakṣatastu śarīrāṇi pratipuruṣam, tasmānnāyaṃ prasaṃgaḥ | apavarganiyamaprasaṃga iti cet syānmataṃ yadyadhikāramātravaśāccharīrotpattiḥ paramarṣerevāpavargasādhanaṃ śarīrādutpadyeteti | ucyate — na tasyaiva, kiṃ tarhi sarveṣāṃ guṇānāṃ prādhānyāttannimittāni śarīrāṇyādisarge sāṃsiddhikānyutpadyante | tatra yasya sattvapradhānaṃ kāryakaraṇaṃ sa paramarṣiḥ | yasya sattvaṃ rajobahulaṃ sa māhātmyaśarīraḥ | evaṃ guṇasamparkād guṇapradhānāpradhānabhāvena yāvatsthāvaraśarīraprādurbhāva ityato nāsti guṇānāṃ śarīraviniyogapakṣapātaḥ | tasmādyuktametatkṛtakatvānna karma jagatkāraṇamiti | etena caivaṃ vyākhyām | tadapi hi karmaṇāmeva <II,104> prāptaparipākāṇāmabhidhānamarthāntarameveti cetsādhyam | tasmādapyakalpanīyamiti |

<II,105>

II,105,i (YD_II,105,i)

yadapyuktaṃ kālājjagadutpattirbhaviṣyatīti tadanupapannam | kasmāt ? kāraṇaparispandasyaiva tadabhidhānasanniveśāt | na hi naḥ kālo nāma kaścidasti, kiṃ tarhi kriyamāṇakriyāṇāmevādityagatigodohaghaṭāstanitādīnāṃ viśiṣṭāvadhisarūpapratyayanimittatvat | parāparādiliṅgasadbhāvātpratipattiriti cenna, akṛtakeṣu tadanupapatteḥ | yadeva kṛtakaṃ tatraiva paramaparamityādiḥ pratyayo dṛṣṭaḥ | sa yadi kriyāvyatiriktanimittaḥ syādaviśeṣānnityānityeṣu syāt | kvacitsāmarthādapākajavadadoṣa iti cet syānmatam — yathāgnisaṃyogaḥ pākajahetuḥ tathā cāviśeṣe 'pi pṛthivyāmeva pākajotpattinimittaṃ bhavati nākāśādiṣu | evaṃ kālo 'pi parāparādiheturatha cānityeṣveva syānna nityeṣviti | taccāyuktam | kasmāt ? viśeṣopapatteḥ | rūpādivikriyāheturagnistadyuktaṃ yadasau tadvati dravye pākajānādadyāt, (nā) tadvatyākāśādau | kālastu sambandhamātropakārī na vikriyāhetuḥ | tasmādasadetat | evaṃ yadi kriyābhyo 'nyaḥ kāla iṣyate kāraṇaparispandasya jagatkāraṇatvamathānyatsādhyam |

<II,106>

II,106,i (YD_II,106,i_II,106,ii)

yadṛcchāpi na kāraṇaṃ karmavat kāryakāraṇabhāvāt | kāryakāraṇabhūtaṃ hīdaṃ vyaktamiti prāgvyākhyātam | sa ca kāryakāraṇabhāvaḥ prekṣāpūrvakṛtānāṃ śayanādīnāmupalabdhau yādṛcchikeṣu cānupalabdhau na tasyā liṅgamiti śakyaṃ vaktum |

II,106,ii

abhāvo 'pyakāraṇam, parimāṇādidarśanāt | na hi tata utpannānāṃ parimāṇamupapadyata ityato nāpyanvayaḥ | sātmakanirātmakayoratyantajātibhedāt |

<II,107>

II,107,i (YD_II,107,i_II,107,ii)

nāpi śaktistadabhāvāt | nopakāro 'navasthānāt | na vibhāgo nirātmakatvāt |

II,107,ii

tasmānna paramāṇupuruṣeśvarakarmadaivakālasvabhāvayadṛcchābhāvebhyo vyaktamutpadyate | na cedebhyaḥ, pariśeṣataḥ pradhānasyaivāstitvaliṅgamidam | tasmādyuktametat bhedānāṃ parimāṇādibhyaḥ kāraṇamastyavyaktamiti || (15) ||

<II,112>

16

II,112,i (YD_II,112,i_II,112,ii)

āha evamapyasya vyaktahetutvamanupapannam, ekatvāt | bahūnāṃ kāryārambho dṛṣṭastantvādīnām | ekaṃ pradhānaṃ, tasmānna tadārambhaśaktiyuktamiti |

II,112,ii

ucyate — yadyapi guṇānāṃ pradhānalakṣaṇamavasthāntaramabhinnabuddhinimittatvādekamapi kāryakāle kiṃcidvaiṣamyopajanitavyapadeśyarūpābhiritaretaropakāriṇībhiḥ śaktibhiḥ smudāyatvamāpadyate | tasmādidānīṃ

“pravartate triguṇataḥ samudayācca”

II,112,iii (YD_II,112,iii)

pravartate ityanenotpattimācaṣṭe | triguṇata ityavyapadeśyarūpāṇāṃ pradhānāpradhānabhāvena guṇaśaktīnāṃ vaiṣamyādvyapadeśyarūpāntaramāha | yatraitacchakyate vaktuṃ trayaḥ sattvādaya iti tadavasthānaṃ kāryārambhakamiti | samudayādityanena parasparāpekṣāṇāmārambhaśaktimavadyotayati | etaduktaṃ bhavati — kāryakāle guṇāḥ parityaktapūrvāvasthā bhedaṃ pratilabhya parasparopakāreṇa saṃhanyate | saṃhatāśca vyaktamutpādayanti | tasmānnāvasthāntarasyābhinnabuddhinimittatvātpradhānaikatvadoṣaḥ guṇabhedānnaikasya kāryārambha iti |

<II,113>

II,113,i (YD_II,113,i_II,113,iv)

āha, niṣkriyatvāttarhi prakṛteḥ kāryārambho 'nupapannaḥ | kriyātvānabhyupagame vā vyaktavaidharmyavirodha iti |

II,113,ii

ucyate — na, kriyāvaidharmyabhedāt | dvividhā hi kriyā praspandalakṣaṇā pariṇāmalakṣaṇā ca | tatra praspandaḥ pradhānasya saukṣmyātpratiṣidhyate |

II,113,iii

“pariṇāmataḥ”

II,113,iv

tu tatkāryamārabhate iti |

<II,114>

II,114,i (YD_II,114,i_II,114,v)

āha — nanu ca pariṇāmo 'pi saukṣmyātpradhānasya nopapadyate | kasmāt ? na hi saukṣmyātsūkṣmasyākāśādervipariṇāmo dṛṣṭa iti |

II,114,ii

ucyate —

II,114,iii

saṃskārasya saukṣmye 'pi pariṇāmo 'bhyupagantavyaḥ | tasmād yuktaḥ sūkṣmapariṇāmīti ||

II,114,iv

āha, kaḥ punarayaṃ pariṇāmo nāma ?

II,114,v

ucyate —

jahaddharmāntaraṃ pūrvamādatte yadā param /

tattvādapracyuto dharmī pariṇāmaḥ sa ucyate // iti /

II,114,vi (YD_II,114,vi_II,114,viii)

yadā śaktyantarānugrahātpūrvadharmān tirobhāvya svarūpādapracyuto dharmī dharmāntareṇāvirbhavati tadavasthānamasmākaṃ pariṇāma ityucyate |

II,114,vii

āha, naitadabhidhānamātraṃ dṛṣṭāntamantareṇa pratipadyāmahe | tasmādyathā kimiti vaktavyam |

II,114,viii

ucyate — yathā pālāśaṃ palāśādapracyutanimittāntarasyātapāderanugrahācchyāmatāṃ tiro<II,115>bhāvya pītatāṃ vrajati tathedaṃ draṣṭavyam |

II,115,i (YD_II,115,i_II,115,ii)

āha na, anyathotpatterapratiṣedhāt | kathaṃ punaretavagamyate pālāśaṃ svarūpādapracyutaṃ dharmāntarasya parityāgamupādānaṃ ca karoti, na punaranyathā cānyathā copapadyata iti ?

II,115,ii

ucyate — kṣaṇabhaṅgapratiṣedhāt prāgeva kṣaṇabhaṅganirdiṣṭaṃ vinaṣṭānāṃ bhāvānāṃ punarutpattau nāsti kāraṇam | tadabhāve cotpattirayukteti |

II,115,iii (YD_II,115,iii_II,116,i)

āha, dharmadharmiṇorananyatvābhyupagamāddharmotpattivināśe dharmyutpattivināśaprasaṃgaḥ | na hi vo dharmebhyo 'nyo dharmī | tatra yadi dharmasya nivṛttirabhyupagamyate dharmiṇo 'pi nivṛttirananyatvātprāptā | dharmotpattau tadutpattiḥ | tatra yaduktaṃ dharmotpattivirodhe dharmīsvarūpāvasthānamiti etadayuktam |

<II,116>

II,116,i

ucyate na, senādivadvyavasthānopapatteḥ | tadyathā senāṅgebhyo 'nanyatvaṃ senāyāḥ | na ca senāṅgānāṃ vināśe senāvināśaḥ | tadyathā nānyaḥ paṭaḥ | bauddhānāṃ saṃyogāvayavipratiṣedhāt | na ca paṭavināśe tantuvināśaḥ | tatra yaduktaṃ dharmivināśe dharmavināśa iti etadayuktam |

II,116,ii (YD_II,116,ii)

āha, evamapyayuktam | tatkasmāt ? sāmānyaviśeṣayordharmisvarūpaparikalpanānupapatteḥ | iha rūpādisāmānyaṃ vā dharmirūpatvena parikalpyamānaṃ parikalpyeta rūpādiviśeṣo vā ? kiṃ cātaḥ | tatra tāvadrūpādisāmānyaṃ dharmisvarūpamiti śakyaṃ kalpayitum | kasmāt ? asambhavāt | yadi tāvatpṛthivī sāmānyaṃ ghaṭādirviśeṣastena pṛthivyapi tanmātrāpekṣayā viśeṣaḥ | yāvatpradhānamiti nāsti sāmānyam | tadabhāvād dharmisvarūpābhāvaḥ | atha viśeṣā ghaṭādayasteṣāṃ viśeṣāntareṇa sahāvasthānāddharmisvarūpānavasthānāt | tataśca yaduktaṃ svarūpādapracyuto dharmī dharmāntaraṃ vijahāti, dharmāntaramupādatte iti tadvyāhanyata iti |

<II,117>

II,117,i (YD_II,117,i)

ucyate — yaduktaṃ rūpādisāmānyaviśeṣayordharmisvarūpaparikalpanānupapattiriti, astu sāmānyam | yattūktaṃ sāmānyaṃ sāmānyāntarāpekṣaṃ viśeṣatvamiti na pratyayanivṛttau sāmānyābhāvāvasthitestataśca dharmisvarūpasiddheḥ, yāvatpṛthivītyayaṃ pratyayo na nivartate sāmānyaṃ ghaṭādirviśeṣaḥ, dravyatvaṃ cāsau, dharmāntaraparivarteṣu tadākārapratyayotpattitaḥ svarūpāvasthānasiddherdharmā ghaṭādayaḥ | yadā tu pṛthivīpratyayanivṛttistadā tanmātrāṇāṃ sāmānyabhāvo dravyatvaṃ ca viśeṣo dharma iti yāvatpradhānaṃ tasya tu sāmānyāntarānupapatteḥ kauṭasthyameva | yatra sarvaviśeṣābhāvastatpradhānam | yadi tu pṛthivyādīnāṃ nityamavyāvṛtaṃ sati kauṭasthyameṣāṃ prāptam | tasmānna dharmisvarūpābhāvaḥ | śaktervā sāmānyabhāvābhyupagamāt | athavā sukhaduḥkhamohaśaktaya eveha mahadādinā viśeṣāntena liṅgena pariṇāmaṃ pratipadyante | tāsāṃ ca satataṃ sāmānyapratyayanimittatvātsvarūpādapracyute taddravyatvaṃ liṅgasya dharmatvam | aprasiddherayuktamiti cennoktatvāt | prāguktametatsukhādipūrvakaṃ viśvamiti |

<II,118>

II,118,i (YD_II,118,i_II,118,iii)

āha — evamapi vaiśvarūpyānupapattiḥ | kāraṇaviśeṣāt | yadi sukhādiśaktaya eva pariṇāminyo yadidaṃ brahmādi sthāvarāntaṃ vaiśvarūpyaṃ tannopapadyate |

II,118,ii

kasmāt ? na hyabhinnaṃ kāryamutpadyata iti |

II,118,iii

ucyate — śaktitaśca pariṇāmini, bhavati tena vaiśvarūpyam | katham ?

“salilavatprati pratiguṇāśrayaviśeṣāt // (ISk) 16 //”

II,118,iv (YD_II,118,iv)

yathāntarikṣāviśiṣṭasyāmbhasaḥ pracyutirāśrayeṇa gobhujaṅgamoṣṭrādīnāṃ, viśeṣātkṣīramūtraviṣādivaiśvarūpyaṃ copapadyate | tathā guṇaśaktayo viśiṣṭāḥ parasparāśrayaviśeṣād brahmādi stambāntaṃ jātyākṛtivāgbuddhisvabhāvāhāravihārarūpaṃ vaiśvarūpyaṃ pratipadyante | tasmātsiddhametat prakṛtireva sarvabhāvanāṃ prasavitrī | na ca kaściddoṣa iti || (16) ||

<yuktidīpikāyāṃ sāṃkhyasaptatipaddhatau caturthamāhnikam ||>

<II,122>

17

II,122,i (YD_II,122,i)

āha, samadhigataṃ pradhānam | puruṣa idānīṃ kāryakāraṇavyatirikto 'stītyetatpratipādyam | kutaḥ saṃśaya iti cet anupalabhyamānasyobhayathā dṛṣṭatvādityuktam | kiṃ cānyat | ācāryavipratipatteḥ | vijñānaskandhavyatirikto nāsti kaścidartha iti śākyaputrīyāḥ pratipannāḥ | kasmāt ? sarvapramāṇānupalabdheḥ | iha yadasti tatpratyakṣādinā pramāṇenopalabhyate, tadyathā rūpādi | tataśca tāvadayamātmā na pratyakṣata upalabhyate | kasmāt ? aśabdādilakṣaṇāt | nāntaḥpratyakṣataḥ | kasmāt ? triguṇādiviparītasya tadaviṣayatvāt | na pūrvavaccheṣavadbhyām | kāryakāraṇānupapatteḥ | na ca sāmānyatodṛṣṭāt | dharmasāmānyābhāvāt | nāptavacanāt | anabhyupagamāt | na hi bauddhānāṃ śrutismṛtipurāṇetihāsāḥ pramāṇam | yaścaiṣāmāgamaḥ, sa evamāha

II,122,ii (YD_II,122,ii_II,122,iii)

“ātmaiva hyātmano nāsti viparītena kalpyate /

naiveha sattvamātmāsti dharmāstvete sahetukāḥ //

dvādaśaiva tavāṅgāni skandhāyatanadhātavaḥ /

vicintya sarvāṇyetāni pudgalo nopalabhyate //

śūnyamādhyātmikaṃ viddhi śūnyaṃ paśya bahirgatam /

na dṛśyate so 'pi kaścidyo bhāvayati śūnyatām //”

II,122,iii

punarapyāha “asti karmāsti vipākaḥ, kārakastu nopalabhyate ya imānsvāndharmānākṣipati | anyāṃśca prati sandadhāti, anyatra dharmasaṃketāt |” tasmātsarvapramāṇānupalabdhernāstyātmeti |

<II,123>

II,123,i (YD_II,123,i_II,124,ii)

ucyate — yattāvaduktaṃ pratyakṣataḥ pūrvavaccheṣavadbhyāṃ cātmano nopalabdhiriti, satyametat | yattūktaṃ sāmānyatodṛṣṭādanupalabdhirātmasāmānyānupapatteriti, tadayuktam |

II,123,ii

kasmāt ?

“saṃghātaparārthatvāt”

<II,124>

II,124,i

iha saṃghātāḥ parārthā dṛṣṭāḥ | tadyathā śayanāsanarathacaraṇādayaḥ | asti cāyaṃ śarīralakṣaṇaḥ saṃghātaḥ | tasmādanenāpi parārthena bhavitavyam | yo 'sau paraḥ sa puruṣaḥ | tasmādasti puruṣaḥ |

II,124,ii

āha, saṃghātaparārthatvopalabdheḥ | śayanādayo hi satyapi parārthatve saṃghātārthāḥ | yadi ca tairatideśaḥ kāryakāraṇasaṃghātasya kriyate prāptamasya tadvatsaṃghātārthatvam | evaṃ puruṣaviparītārthasiddhiprasaṃgaḥ | athaitadaniṣṭaṃ, na tarhi cakṣurādayaḥ parārthāḥ |

II,124,iii (YD_II,124,iii)

ucyate — na śakyametadāpādayitum | kasmāt ? asaṃhatatvasiddhau vādapravṛtteḥ | siddhe satyasaṃhatatve puruṣasyāyaṃ vādaḥ pravṛttaḥ | tasmānna pārārthyamanena bādhyate | kathamavagamyata iti cet, pratyakṣato 'nupalabdheḥ | sati hi saṃghātatve devadattādivadayaṃ puruṣaḥ pratyakṣata evopalabhyeta | tathā ca sati saṃśayābhāvātpravṛttirevāsya vādasya na syāt | tasmādayuktaṃ saṃhatārthāḥ śayanādivaccakṣurādayaḥ |

<II,125>

II,125,i (YD_II,125,i_II,125,ii)

āha, parasparopakāritvātpārārthyasiddhiḥ | iha kṣetrodakasūryādayaḥ śasyādīnāmupakārakāḥ | tathā kāryakāraṇatvātsaṃghātaśca | yathoktaṃ tasmādayuktameteṣāṃ pāratantryamiti |

II,125,ii

ucyate — na śayanādivattato 'nyenārthavattvāt | tadyathā śayanādyaṅgānāṃ sati parasparopakāritve tato 'nyenārthavattvāttadabhāve cārthānarthakyam | evaṃ cakṣurādīnāṃ sati parasparopakāritve tato 'nyenārthavattvaṃ bhavitumarhati | tadabhāve cārthānarthakyamiti |

II,125,iii (YD_II,125,iii)

āha, śayanādīnāṃ devadattārthatvāttasya ca bhedā bahirbhāvātparasparārthatvaprasaṃgaḥ | evaṃ śayanādayo devadattārthāḥ, kāryakāraṇasaṃghātaśca devadattaśabdavācyastatra bhedānāmeva bhedārthatvātpuruṣārthasiddhiḥ | dṛṣṭāntābhāvo vā | atha mataṃ śayanādayo na devadattārthāḥ, kiṃ tarhi kṣetrajñārthāḥ | tathā sati sādhyasamo dṛṣṭānta iti |

<II,126>

II,126,i (YD_II,126,i)

ucyate — na, prasiddhyanurodhāt | satyaṃ kāryakāraṇasaṃghātasya pārārthyam | bhoktṛtvaṃ nopapadyate | loke tu devadattārthatvaṃ śayanādīnāṃ prasiddham | atastadanugacchanto vayamapyevaṃ brūmaḥ | kasmāt ? prasiddheḥ | prasiddhena hyaprasiddhaṃ taddharmatāmāpadyate bhavadbhirapyuktaṃ “yasya hi pratikṣaṇamanyathātvaṃ nāsti tasya bāhyapratyayayoḥ bhedaḥ, paścādviśeṣagrahaṇe nāsti | tadyathā bhūmerapacyamānāyāḥ pākajānām |” na ca bhūmeḥ pratikṣaṇamanyathātvaṃ nāsti, akṣaṇikatvaprasaṃgāt | saukṣmyādduradhigamo bheda iti dṛṣṭāntaḥ prayuktaḥ | tasmātsiddhaṃ saṃghātaparārthatvādasti puruṣaḥ |

II,126,ii (YD_II,126,ii_II,127,iii)

itaśca —

<II,127>

“triguṇādiviparyayāt”

II,127,i

triguṇamaviveki viṣayaḥ sāmānyamacetanaṃ prasavadharmi ca bāhyādhyātmikaṃ tathā pradhānam | tatra yadyetāvadetatsyāt kimapekṣya vyaktāvyaktayostraiguṇyāditi ?

II,127,ii

kiṃ cānyat |

“adhiṣṭhānāt /”

II,127,iii

ihākasmikyāṃ pradhānapravṛttāvarthavaśaḥ sanniveśaniyamo na syāt | śrotrādi pṛthivyādīnāṃ devamānuṣatiryakṣu hitayogārthaścāpratiṣedhārthaśca saḥ | tasmādasti tadvyatirikto yadadhiṣṭhitānāṃ guṇānāmayaṃ citrarūpo vipariṇāmaḥ |

II,127,iv (YD_II,127,iv)

kartṛtvaprasaṃgādadhiṣṭhānānupapattiriti cet, syānmataṃ yadi guṇānāṃ puruṣādhiṣṭhitānāṃ pravṛttirabhyupagamyate, kartṛtvamasya prāptam | athākartā na tarhyastyadhiṣṭhātṛtvamiti | etaccāyuktam | kasmāt ? arthe tadupacārāt | yathāpuruṣārthaḥ siddhyati tathā guṇā kāryakāraṇabhāvena vyūhyanta ityatastatpāratantryādeṣāmadhiṣṭhitatvamupapadyate, puruṣasya cādhiṣṭhitṛtvam | ato nāsya <II,128> kartṛtvaprasaṃgaḥ | tasmādyuktametat adhiṣṭhānātpuruṣaḥ |

II,128,i (YD_II,128,i_II,129,iii)

kiñcānyat |

“puruṣo 'sti bhoktṛbhāvāt”

II,128,ii

iha sukhaduḥkhamohātmakatvādacetanaṃ vyaktamavyaktaṃ ca, tasmādasya paraspareṇa bhogo nopapadyate, ityavaśyaṃ bhoktrā bhavitavyam | yo 'sau bhoktā sa puruṣaḥ |

II,128,iii

āha, kaḥ punarayaṃ bhogo nāma ?

<II,129>

II,129,i

ucyate — bhoga upalabdhisadbhāvāt |

II,129,ii

vijñānameva hi viṣayopalabdhisamarthamityatastāvanmātramevāstu kiṃ puruṣeṇa parikalpiteneti ?

II,129,iii

ucyate — kiṃ punaridaṃ vijñānaṃ nāmeti ?

II,129,iv (YD_II,129,iv)

āha, cittaṃ mano vijñānamiti | tacca ṣaḍvidhaṃ jñānaṃ — cakṣurvijñānaṃ, śrotravijñānaṃ, ghrāṇavijñānaṃ, jihvāvijñānaṃ, kāyavijñānaṃ, manovijñānamiti | tatra rūpaṃ pratītya cakṣuścotpadyate cakṣurvijñānam | evaṃ śrotraśabdaghrāṇagandhajihvārasamanodharmāścittamutpādayanti | tasya dharmāḥ — vedanā, saṃjñā, sparśo, manaḥ, saṃskāra evamādayaḥ tasmādvijñānaskandhasyaivopabhogasāmarthānnāstyātmeti |

II,129,v (YD_II,129,v^1) (YD_II,129,v^2)

ucyate — na, acetanavikārasya cetanānupatteḥ | tattu khalvidamiṣyate rūpaṃ pratītya cakṣuścotpadyate cakṣurvijñānamityādi, tenācetanavikāratvāttadacetanaṃ ghaṭādivadityāpannam | tasmānmanodharmaścetaneti manorathamātrametat | vilakṣaṇakāryo<II,130>tpattidarśanāttatsiddhiriti cet, syānmataṃ nāyaṃ niyamaḥ yaduta yajjātīyaṃ kāraṇaṃ tajjātīyakena kāryeṇa bhavitavyam | kiṃ tarhi vilakṣaṇakāryotpattiriti bhāvānāmupalabhyate | tadyathā — śṛṅgāccharo jāyate, golomāvilomabhyo dūrvā | vatsatarānmuka ... yaścandrakāntendusaṃyogātsalilam | sūryakāntagomayārkasamparkāt sudhodakasamparkādaraṇīnirmathanāccāgniḥ | evamacetanebhyo rūpādibhyaścetanamutpadyata iti | etaccāyuktam, cetanācetanotpattiniyamavattanniyamāt | yathā satyetasminvilakṣaṇakāryaprādurbhāve bhavataścetanāccittānnācetanaṃ ghaṭādyutpadyata iti niyamaḥ, tathā satyetasminvilakṣaṇakāryaprādurbhāve nācetanebhyo rūpādibhyaścetanaṃ cittamutpadyata ityayaṃ niyamo naḥ | tasmādeṣāṃ dṛṣṭānāṃ sati bahutve māyākāranagaravinyāsavadayathārthajñānaviṣayatvādasādhīyastvam | pradīpavattadvyavastheti cet, syādetat yathācetanebhyaḥ sattvādibhyo 'vyavasāyakaṃ ghaṭādyutpadyata iti nedānīṃ vyavasāyako mahānnotpadyate | evaṃ rūpādibhyo 'cetanaṃ ghaṭādyutpadyata iti nedānīṃ cetanaṃ cittaṃ notpadyata iti | etadapyanupapannam | kasmāt ? śaktibhedāt | prakāśasvābhāvyādvyavasāyātmakaṃ sattvam | tadyuktaṃ yadi tatprānyādvyavasāyātmako mahānutpadyate | tamaḥ prādhānyādvyavasāyakā ghaṭādayaḥ | bhavatastvekākārāḥ rūpādayaḥ tasmādāyamasamaḥ samādhiriti |

<II,131>

II,131,i (YD_II,131,i_II,131,iii)

āha, kiṃ vyavasāyacaitanyayoḥ kaścidrūpabhedo 'sti na veti ?

II,131,ii

ucyate — kiṃ tarhi traiguṇyātsati pratyayarūpatve saṃvedyā buddhiryathā tu vyavasāyarūpaṃ tathā caitanyarūpamiti | tathā ca vārṣagaṇāḥ paṭhanti — buddhivṛttyāviṣṭo hi pratyayatvenānuvartamānāmanuyāti puruṣa iti | āha ca

II,131,iii

arthākāra ivābhāti yathā buddhistathā pumān /

ābhāsamāno buddhyāto boddhā maṇivaducyate //

yathā yathā manovṛttiḥ puruṣo 'sti tathā tathā /

buddhirūpamavāpnoti cetanatvātparāśrayam //

<II,132>

II,132,i (YD_II,132,i)

āha, rūpābhedātpuruṣāntaḥkaraṇayoranyataraparikalpanānarthakyam | yadi tarhi yathā vyavasāyarūpaṃ tathā caitanyarūpam, evaṃ sati vyavasāyamātraṃ parikalpanīyaṃ caitanyamātraṃ vā ? kasmāt ? na hyekāntakāriṇoryugapat kalpane sāmarthyamasti | rūpāntarābhidhānaṃ vā | atha vyavasāyacaitanyayoḥ padārthānāmantarameveti nityato viśeṣyate, tarhi vaktavyamidamamuṣyaiva rūpaṃ nāmuṣyeti |

II,132,ii (YD_II,132,ii_II,133,iv)

ucyate — ya evamāha rūpābhedādarthābheda iti sa tāvadidaṃ praṣṭavyaḥ — atha kim ? bhavataḥ kiṃ vijñānaviṣayayorākārahedo 'sti uta nāstīti ?

<II,133>

II,133,i

netyāha | kasmāt ? ākārāntare sati viṣayaparicchedānupapatteḥ | na hi viṣayasya vijñānapratyavabhāsamantareṇa śakyaṃ svarūpaṃ paricchettum | tatra yadanyākāro gauranyākāraṃ govijñānaṃ syāttena yathānyākāreṇāśvavijñānenānyākārasya goraparicchedaḥ, evamanyākāreṇa govijñānenānyākārasya goparicchedaḥ syāt | tasmānnāsti viṣayavijñānayorākārabheda iti |

II,133,ii

ucyate — tayoridānīṃ viṣayaviṣayavijñānayoḥ kimubhayatvamutābheda iti ?

II,133,iii

āha, kasmāt ? jñāpyajñāpakabhāvāditi |

II,133,iv

ucyate —

jñānavijñeyayoryadvadrūpābhede 'pi bhinnatā /

grāhyagrāhakabhāvena tathaivātmaprakāśayoḥ //

II,133,v (YD_II,133,v)

yathaiva tarhi bhavataḥ satyapyākārabhede jñānavijñeyayorgrāhyagrāhakabhāvaparikalpanādbheda evaṃ puruṣāntaḥkaraṇayorapīti | grāhyagrāhakabhāvāsiddherayuktamiti cet syādetat, yathā gotadvijñānayorgrāhyagrāhakabhāvo niścito naivaṃ puruṣāntaḥkaraṇayoḥ | tasmādvaiṣamyamiti | etadanupapannam | kasmāt ? mārgāntaragamanāt | prāguktaṃ yeṣāmākārabhedo nāsti teṣāmekatvam | idānīṃ tu rūpābhede 'pi grāhyagrāhakabhāvādevaṃ bruvato mārgāntaram | jñānamātrābhyupagamādaśākyīyamiti cet syānmatam, jñānamevāntarāsadviṣayabhūtānurañjitaṃ viṣayaviṣayirūpeṇa pratyavabhāsate | na tu kiṃcidbāhyaṃ kiṃcid grāhyarūpāpannamasti | tasmājjñānavijñeyayorgrāhyagrāhakabhedādbheda ityaśā<II,134>kyīyametat iti | tadapyayuktam | kasmāt ? siddhāntabhedāt | yeṣāṃ bāhyo viṣayo 'sti tatpakṣe 'yaṃ doṣaḥ | itareṣāṃ tu jñānamātrasya viṣayaviṣayibhāvaṃ pratiṣetsyāma iti |

<II,135>

II,135,i (YD_II,135,i)

āha, evamapi viṣayānavasthāprasaṃgaḥ | viṣayiṇo viṣayatvapratijñānāt | yadi viṣayiṇo 'pyadhyavasāyasya viṣayabhāvaḥ pratijñāyate, tena puruṣasyāpi viṣayiṇo 'nyo viṣayīti prāptam, tasyāpyanya ityanavasthāḥ | atha mā bhūdayaṃ doṣa iti puruṣo niścayarūpatvānna viṣayo na tarhyadhyavasāyādapi niśceturarthāntaraṃ kalpayitavyamiti |

II,135,ii (YD_II,135,ii_II,135,iii)

ucyate — cetanātvātpuruṣe tadanupapattiḥ | indriyāṇi tāvadgrahaṇamātrarūpatvādapratyayānīti pratyayavadantastāvatkaraṇaṃ parikalpyate | anaḥkaraṇamapyupāttaviṣayendriyavṛttyupanipātāttadrūpāpattāvapi satyāmacetanatvātsvayamupalabdhumasamarthameva viṣayamityato bhoktāraṃ cetanaṃ puruṣamapekṣate | puruṣasya tu cetanatvād draṣṭrantaramaśakyaṃ kalpayitum | tasmānnānavasthāprasaṃgaḥ |

II,135,iii

āha, puruṣasyādhyavasāyakartṛtvaprasaṃgaḥ, caitanyāt | yadyacetanā buddhistena tasyā adhyavasāyo vṛttirghaṭādivanna prāpnoti | ataḥ puruṣasyādhyavasāyaḥ prāptaḥ | tataśca buddhyabhāva iti |

<II,136>

II,136,i (YD_II,136,i)

ucyate — na, kaivalyādapratibandhaprasaṃgāt | anāmiśrarūpaṃ puruṣatattvamiti etadupariṣṭādvakṣyāmaḥ | sa yadi vyavasāyātmakaḥ syāt, apratibandhena diṅniścayādiṣu suptamattamūrcchitānāṃ ca vyavasāyaḥ syāt | dṛṣṭastvevamavasthasya vyavasāyapratibandhaḥ | tasmānna puruṣasya vyavasāyaha | yasya punarantaḥkaraṇaṃ vyavasāyakaṃ tasyaivaṃ doṣo nāsti | kasmāt ? traiguṇyāt | sattvādisaṃsthānaviśeṣo hi buddhiḥ, karaṇāntarapratiṣedhāt | tatra yadādhyavasāyalakṣaṇaṃ sattvaṃ guṇābhāvātpradhānabhūtena tamasā tiraskṛtaśakti bhavati tadādhyavasāyapratibandhaḥ |

II,136,ii (YD_II,136,ii_II,137,i)

āha, kathaṃ punaretad gamyate sarvamidamacetanamiti ?

II,136,iii

ucyate — prakṛtivikārabhūtatvāt | iha yatprakṛtivikārabhūtaṃ tadacetanam | tadyathā tantupaṭādayaḥ prakṛtivikārabhūtaṃ tasmādacetanam | ākāśe darśanānnaikānta iti cenna, asiddhatvāt | na hyākāśasyātmapakṣe prakṛtivikāratvābhāvaḥ siddhaḥ | tasmādyuktametatprakṛtivikārabhūtatvādacetanaṃ sarvam | ata eva ca cetanasyāprakṛtivikārabhūtatvaṃ parasparavaidharmyāt | tasmānnānyasya paramārthasya bhoktṛtvamācetanyādupapadyate, na cet sūktaṃ bhoktṛbhāvādasti puruṣaḥ |

<II,137>

II,137,i

“kaivalyārthaṃ pravṛtteśca // (ISk) 17 //”

II,137,ii (YD_II,137,ii)

iha pravṛttimatāṃ nimittamantareṇa nivṛttirnopapadyate | pradhānamapi ca pravṛttimad, vyaktadarśanāt | tasmādyasya kaivalyaṃ pradhānapravṛttihetuḥ sa puruṣaḥ | pradhānānabhyupagamādubhayāprasiddhiriti cet syādetat, pradhānaṃ cetanavadasmākamaprasiddham | yāvattasya kaivalyārthaṃ pravṛttirbhavatā puruṣāstitve liṅgamapadiśyate tadidamasiddhaṃ pradipādyata iti | etaccāyuktam | kasmāt ? pūrvaṃ tatpratipādanāt | prākpradhānamapratipādyaivamācakṣāṇaḥ satyamevaṃ paryanuyogārhaḥ syāt, sādhitaṃ tu pradhānaṃ parimāṇādibhirityato na kiṃcidetat |

<II,138>

II,138,i (YD_II,138,i^1) (YD_II,138,i^2)

sarvācāryavipratipatteḥ puruṣārthasiddhiriti cet syānmatam, yadi puruṣasya sattvameva syāttena taṃ pratyācāryāṇāṃ na dharmavivādaḥ syāt | asti cāsau | tathā hi keṣāṃcinnirguṇaḥ, keṣāṃcitparavān | ataḥ sarveṣāṃ vibhuḥ, parimito 'nyeṣāṃ, tathaiko naika iti | tasmādbhrāntimātraṃ puruṣakalpaneti | etadanupapannam | kasmāt ? sarvapadārthābhāvaprasaṃgāt | rūpādiṣvapi vipratipatteḥ | keṣāṃcitkṣaṇikāḥ, keṣāṃcitkālāntarāvasthāyinaḥ, tathāśritāḥ, svatantrā ityādi | tathā śrotādīni bhautikāni, āhaṃkārikāṇi, pauruṣāṇīti vipratipattiḥ | evaṃ sarvapadārthābhāvaḥ syāt | tasmādasti puruṣaḥ | tatra yuktaṃ sarvapramāṇānupalabdhernāsti puruṣa iti etadayuktam | yadapyuktam “śūnyakamādhyātmikaṃ paśyeti” tasya paścātpratiṣedhaṃ vakṣyāmaḥ | yatpunaretaduktaṃ “asti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyata” iti satyametat | na hi puruṣaskandhānāṃ nikṣepe pratisaṃdhāne 'nyatra vā kāraka iti naḥ pakṣaḥ | tasmācchreyo 'rthibhiḥ sarvāgamatarkaviruddhāṃ nairātmyavādaparikalpanābhrāntimasamañjasāmapohya puruṣasattvaparijñānādeva jananamaraṇādisarvopadravapratipakṣabhūtaṃ paramamṛtaṃ dhruvaṃ sthānamavāptavyamiti || (17) ||

<II,142>

18

II,142,i (YD_II,142,i)

āha, gṛhṇīmahe tāvadastyayamātmeti | idānīmaneko 'thaika iti vicāryam | kutaḥ saṃśaya iti cet, sambandhināmubhayathā dṛṣṭatvāt | iha kasyacidanekasyānekena sambandha upalabhyate | tadyathā śrotrādinā śarīrasya | kasyacidekasyānekena | tadyathākāśasya ghaṭādinā | ayamapi cātmā kāryakāraṇasambandhītyataḥ saṃśayaḥ kiṃ śrotrādivadanekaḥ, ākāśavadeko veti ? kiṃ cānyat | ācāryavipratipatteḥ | aupaniṣadāḥ khalu eka ātmeti pratipannāḥ | kāṇādākṣapādārhataprabhṛtayaḥ punareka iti | yathā caikānekatvaṃ pratyātmano vipratipattirevaṃ sākṣitvaudāsīnyadraṣṭṛtvākartṛtveṣu | tasmādvaktavyaṃ kathamete dharmāḥ puruṣe 'vatiṣṭhanta iti ?

II,142,ii (YD_II,142,ii_II,143,i^1)

ucyate — yattāvaduktaṃ sambandhitvādātmapadārthe sandehaḥ kimaneko 'thaika iti, atra brūmaḥ — bahavaḥ puruṣā iti pratijñā | kasmāt ?

“janmamaraṇakaraṇānāṃ pratiniyamāt”

<II,143>

II,143,i (YD_II,143,i^2)

janmeti mahadādeḥ sūkṣmaśarīrāśritasya liṅgasya yathāsaṃskāraṃ bāhyena śarīreṇa sambandhaḥ | maraṇamiti pūrvakṛtasya karmaṇaḥ phalabhogaparisamāpteḥ sāmpratasya ca phalabhogasya pratyupasthāne liṅgasya pūrvaśarīratyāgaḥ | karaṇaṃ trayodaśavidhamiti (ISk 32) vakṣyati | janma ca maraṇaṃ ca karaṇāni ca janmamaraṇakaraṇāni | teṣāṃ pratipuruṣaṃ niyamaḥ | etasmālliṅgādātmano bahutvamavasīyate | etaduktaṃ bhavati — janmalakṣaṇaṃ ca maraṇalakṣaṇaṃ ca kāryakāraṇasyāvasthāntaram | parasparavirodhinī tamaḥprakāśavat | tatra yadyeka ātmā syāt tena yathaikaṃ dravyaṃ tamaḥprakāśāvekapradeśopanipātinau na śaknotyanubhavitumasambhavāt, evamayaṃ janmamaraṇe api na śaknuyādupabhoktum | asti cāyaṃ kenacitkāryakaraṇena janmopabhogaḥ kenacinmaraṇopabhogaḥ | tena manyāmahe nānā ātmānaḥ, yeṣāṃ virodhidharmopabhogasāmarthyamiti | tathā karaṇānāṃ prakāśātiśayo viṣayagrahaṇalakṣaṇāśuddhyatiśayaścāṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ, tayoḥ parasparavirodhādekenātmanā yugapadupabhogo nopapadyate | na hi śakyamekenātmanā prakāśātiśayo viṣayagrahaṇalakṣaṇo 'śuddhyatiśayaścāśaktilakṣaṇo virodhitvādyugapadupabhoktum | asti cāyaṃ karaṇanimittaḥ pratipuruṣaṃ niyamaḥ | tena manyāmahe nānā ātmāna iti |

<II,144>

II,144,i (YD_II,144,i_II,145,i)

kiṃ cānyat |

“ayugapatpravṛtteśca /

puruṣabahutvaṃ siddham”

II,144,ii

kasmāt ? ayugapatpravṛtteḥ pradhānasyetiśeṣaḥ, yasya pravṛttirupapadyate |

II,144,iii

kasya pravṛttirupapadyate ?

II,144,iv

pradhānasya |

II,144,v

kathamiti ?

<II,145>

II,145,i

ucyate — yadyeka ātmā syāttenaikapuruṣādhikāranibaddhaṃ pradhānam | śaktaścāsau yugapadanekāni śarīrāṇi upabhoktumityato yāvadbhiḥ śarīrairapacitāsu kālamātrāsvasminbhavaparivarte bhavitavyaṃ sarveṣāmutpattiṃ prati yugapatpravarteta | dṛṣṭā tu pradhānasyāyugapaccharīrabhāvena pravṛttiḥ | tasmādayugapatpravṛtteśca nānā ātmāna iti |

II,145,ii (YD_II,145,ii)

anye punarāhuḥ — bahiṣkaraṇāmevāyugapatpravṛtteḥ | katham ? yadyeka ātmā syāttena tatsaṃskāropanibaddhānyeva sarvāṇi karaṇānītyataḥ pratipaṇḍitamavasthitaiḥ karaṇairyugapadviṣayān gṛhṇīyāt | bādhiryādyupaghāte vā sati piṇḍāntarasambandhinā karaṇenāsya śabdādikaraṇamapratiṣiddhaṃ syāt | na tu tathā bhavati | tasmātkaraṇānāmayugapatpravṛtternānā ātmāna iti | tadayuktam | kasmāt ? pūrveṇāviśeṣāt | karaṇānāṃ pratiniyamādityanenāyamupasaṃgṛhīto 'rthaḥ | tasmādyathoktamevāstu |

<II,146>

II,146,i (YD_II,146,i_II,146,ii)

kiṃ cānyat |

“triguṇādiviparyayāccaiva // (ISk) 18 //”

II,146,ii

iha triguṇamaviveki viṣayaḥ sāmānyamacetanaṃ prasavadharmītyete dharmāḥ pratipiṇḍamupalabhyante | yathā caite tathā tatpratiyogino nairguṇyādayaḥ puruṣadharmāḥ | tatra yathaiva guṇasvabhāvaviparītasvabhāvasyopalambhādekasmātpiṇḍādekapuruṣasiddhiḥ evaṃ pratipiṇḍaṃ guṇasvabhāvaviparītasvabhāvasyopalambhātpuruṣanānātvamavaseyam | tasmādavasthitametannānātmāna iti || (18) ||

<II,148>

19

II,148,i (YD_II,148,i_II,148,iv)

āha, siddhamātmano nānātvam | sākṣitvakaivalyamādhyasthyadraṣṭṛtvākartṛtvānāmidānīṃ kasmāddhetoḥ pratipattiriti ?

II,148,ii

ucyate —

“tasmācca viparyāyātsiddhaṃ sākṣitvamasya puruṣasya /

kaivalyaṃ mādhyasthyaṃ draṣṭṛtvamakartṛbhāvaśca // (ISk) 19 //”

II,148,iii

tasmādityanena hetusāmānyamācaṣṭe | caśabdo 'vadhāraṇe | viparyāsāditi sāmānyena hetumupāttaṃ viśeṣe 'vasthāpayati | siddhaṃ sākṣitvamasya puruṣasyetyevamādinā sādhyadharmanirdeśaṃ karoti | tatra sākṣitvamityanena guṇānāṃ pravṛttāvastvātantryaṃ khyāpayati, pradhānasya tadarthanibandhanatvātpravṛtteḥ |

II,148,iv

adhiṣṭhātṛtvaṃ kathamiti ?

<II,149>

II,149,i (YD_II,149,i^1) (YD_II,149,i^2)

ucyate — yathā hi kriyāsākṣiṇi kasmiṃścidavasthite kartā tadicchānuvidhāyī kāryaṃ nirvartayati, na svatantraḥ, evaṃ pradhānamapi | pravṛttinivṛttyoryathā puruṣasyārthaḥ sidhyati tathā mahadahaṅkāratanmātrendriyabhūtadevamanuṣyatiryaksthāvarabhāvena vyūhate, na yadṛcchātaḥ | tasmātpuruṣastadarthaparatantratvātpradhānapravṛttinivṛttyoḥ sākṣī | kaivalyamityanena saṃsargadharmatvamātmano nivartayati, na yathā sattvādīnāṃ paraspareṇa prakāśādidharmāpekṣāṇāṃ saṃsargaḥ, evaṃ puruṣasya tairbhavati | mādhyasthyamityanenātiśayanihrāsānupapatteḥ puruṣasya guṇaiḥ saha bādhānugrahānupapattiṃ svakāryapravṛttau cāpakṣapātaṃ darśayati | draṣṭṛtvamityanenodāsīnasya kāryakāraṇapiṇḍavyūhasamakālaṃ caitanyaśaktisadbhāvātsukhaduḥkhamohasvabhāvānāṃ guṇaceṣṭānāmanivṛttārthānāṃ sannidhānamātrādupalabdhimātraṃ pratijānāti | akartṛbhāvaścetyanena saptavidhamakartṛtvamāśrayati | na hyayaṃ viṣayeṣu bāhyāntaḥkaraṇasānnidhye 'dhyavasāyaṃ kurute | na ca sattvādīnāṃ prakāśapravṛttiniyamalakṣaṇairdharmairitaretaropakāreṇa pravartamānānāṃ svena caitanyalakṣaṇena dharmeṇāṅgabhāvaṃ pratipadyate, nāpyaṅgibhāvam | evaṃ saha guṇaiḥ kāryaṃ na kurute strīkumāravat | sthitaprayogaṃ na kurute rathaśakaṭayantraprerakavat | na svātmano mṛtpiṇḍavat | na parataḥ kumbhakāravat | nāpyadeśānmāyākāravat | nobhayato mātṛpitṛvat | tadevamanena sūtreṇācāryaḥ puruṣasyādhiṣṭhātṛtvaṃ nairguṇyamaudāsīnyaṃ bhoktṛtvamakartṛtvaṃ ca sādhyatāmāpādya triguṇayādiviparyayaṃ sādhanatvenopanyati | taiḥ pañcabhistriguṇādiviparītaiḥ karmabhiḥ pañcānāmeṣāṃ yathāsaṃbhavaṃ pravṛttiravagantavyā |

<II,150>

II,150,i (YD_II,150,i_II,150,ii)

yasmādayaṃ sukhādibhyo 'rthāntarabhūtaḥ tasmādayaṃ tatkriyāsākṣī | tatra nairguṇyātsākṣitvam |

II,150,ii

āha, tadasiddheḥ | nairguṇyāsiddheḥ | yadyasya sukhādidharmatvamātmanaḥ prasiddhaṃ syādata etadyujjate vaktum | tattvasiddham | tasmādayuktametat | viśeṣānabhidhānāditarātsiddhirapīti cet syānmatam, ātmaguṇāḥ sukhādayo na śabdaguṇā ityatrāpi bhavatā viśeṣo nābhidhīyate | tasmādetadapyasiddham | etadapyayuktam | kasmāt ? ahaṃkāreṇaikavākyatve bhinnādhikaraṇatvaṃ syāt | dṛṣṭaṃ tu sukhito 'haṃ duḥkhito 'hamiti | tasmātsukhaduḥkhayoḥ śabdādyātmabhāvo na yuktaḥ |

<II,151>

II,151,i (YD_II,151,i_II,151,ii)

ucyate — na, gaurādiṣvanekāntāt | tadyathā gauraḥ kṛṣṇo 'hamiti śarīradharmerātmano bhinnādhikaraṇatvamahaṅkāreṇa evaṃ sukhaduḥkhayorapi syāt | na cātmaguṇatvaṃ syāditi |

II,151,ii

āha, pṛthagupalabdherayuktam | yadyapi gaurādīnāmavibhaktamahaṃkāreṇa grahaṇaṃ tathāpi pṛthagayaṃ prāgetānātmano gṛhītvā paścādavibhaktān gṛhṇan śaktnoti vyavasthāpayitumuṣyaite na punaramuṣyeti | na tvevaṃ sukhaduḥkhayoḥ pṛthagupalabdhiḥ | tasmādasadetaditi |

II,151,iii (YD_II,151,iii)

ucyate — naivamutpadyate | kasmāt ? mārgāntaragamanāt | ahaṃkāreṇāvibhaktagrahaṇādātmaguṇatvamiti prāgapadiṣṭam | idānīṃ tu satyapi tasminpṛthaggrahaṇādabhāvaṃ bruvato mārgāntaragamana<II,152>manaikāntikasya cāparihāraḥ | kiṃ cānyat, saṃśayāvyatirekāt | yata eva gaurādayaḥ pṛthagupalabhyante na sukhādayo eva saṃśayaḥ | na ca yata eva saṃśayastata eva nirṇayo yuktaḥ | tasmādyuktametad gaurādivadahaṅkāreṇāpyabhinnagrahaṇācchabdādyātmabhūtāḥ sukhādayaḥ | kiṃ cānyat | svabhāvānavadhāraṇādanupādānaprasaṃgāt | sukhādyātmakāḥ śabdādaya iti cet syānmataṃ, yathāgniḥ pākajanimittamupādīyate 'tha caiṣāṃ pārthivatvamevaṃ śabdādayo 'pi sukhādinimittatvenopādīyeran atha caiṣāmātmaguṇatvameva syāditi | tadapyanupapannam | kasmāt ? sāmānādhikaraṇyadarśanāt | yathā nimittasyāgnerna pākajaiḥ sāmānādhikaraṇyaṃ pakvo 'gniḥ pacyate 'gniriti evaṃ śabdādīnāṃ nimittatvānna sāmānādhikaraṇyaṃ syāt | sukhaśabdo duḥkha iti dṛṣṭaṃ tu | tasmānna teṣāṃ nimittārthenopādānamiti |

<II,153>

II,153,i (YD_II,153,i_II,153,ii)

āha, evamapi sukhādīnāṃ śabdādyātmabhāvo na yuktaḥ | kasmāt ? vipratipatteḥ | yathā hi śabdāḥ śabdātmakā eti sarvaiḥ śabdarūpeṇa gṛhyante, evaṃ sukhātmako 'yamiti sarvaistadrūpeṇa gṛhyate | dṛṣṭā tu vipratipattiḥ | tasmādātmaguṇā iti |

II,153,ii

ucyate — na, saṃskāraviśeṣanimittatvāt | tadyathā pittādisāmarthānmādhuryādiṣu vipratipattiḥ | na caiṣāmaśabdādiguṇatvasaṃskāraviśeṣayogātsukhādiṣu vipratipattiḥ | na caiṣāmaśabdādiguṇatvamiti | kiṃ cānyat | nimittatve 'pi tatprasaṃgāt | nimittavādino 'pyetatsamānam | na hi nimittanaimittikayorvipratipattirasti | tadyathā pradīpaprakāśayoḥ | tataśca vipratipatternimittatvamapi śabdādīnāmakalpanīyaṃ syāt | yaśca dvayordoṣo na tamekaścodyata iti | ātmaguṇākāṃkṣitvādadoṣa iti cet syānmatam nimittapradhānatvādanyaparipākavaśena sukhaduḥkhenotpādayatyātmanaḥ | tanmayatve tu nirākāṃkṣatvātpradhānasya vyavasthābhedo na yukta iti | tacca naivam | kasmāt ? uktatvāt | tanmayatve 'pi guṇabhāvānmādhuryādiṣu vipratipattirityādāvevoktametat | tasmāttanmayatve prādhānyamiti cāniścitābhidhānametat |

<II,154>

II,154,i (YD_II,154,i_II,154,ii^1)

āha, evamapyayuktametat | kasmāt ? atītānāgateṣvapi tu dṛṣṭeḥ | tasmātsukhādīnāṃ śabdādyātmabhāvo na yukta iti |

II,154,ii (YD_II,154,ii^2)

ucyate — na, smṛtinimittatvād buddheḥ | ayamatītānāgateṣvapi śabdādiṣu smārtasukhaduḥkhayogo bhavati | tatsaṃparkāttu puruṣeṇa tathānubhūyate | puruṣaguṇatve tu pākajavannimittādutpannānāṃ sukhādīnāṃ viśeṣabhāvāttīvramandatānupapattiḥ syāt | tasmātsukhaduḥkhayoḥ śabdādyātmabhāvo na yuktaḥ | kiṃcānyat | anirmokṣaprasaṃgāt | dravyasya guṇairaviprayogātsukhaduḥkhayorātmaguṇatve satyātmanastābhyāmanirmokṣaprasaṃgaḥ | tasmāttayorātmaguṇatvamayuktamiti | śyāmādivattadvinivṛttiriti cet syānmatam, yathā śyāmaguṇatve satyaṇoragnisambandhāttadvinivṛttiḥ, śabdādiguṇatve cākāśasyāśabdakasyāvasthānamevamātmano 'pi | etadayuktam | kasmāt ? viśeṣopādānaprasaṃgāt | sādhyatvācca, yathā hyaṇuḥ śyāmatāṃ parityajya rūpaviśeṣameva raktalakṣaṇamupādatte, na rūpavattāṃ tyajati, evamātmāpi bāhyanimittasāmarthyātsukhāntaraṃ duḥkhād duḥkhāntaramupādadīta | na te atyantaṃ jahyāt | tathā ākāśaṃ śabdalakṣaṇaṃ kasyāṃcidavasthāyāmaśabdakaṃ bhavatītyasmānprati sādhyo 'yamarthaḥ | bheryādiśabdāstu tadguṇa eveti pratipādayiṣyāmaḥ tasmātsukhaduḥkhayoḥ śabdādyātmabhāvo 'yuktaḥ | evamanāmiśrarūpa ātmā | tataścecchādveṣaprayatnadharmajñānasaṃ<II,155>skārāṇāmanekasvabhāvānāṃ parasparavirodhināṃ ca tadguṇatvamanupapannam | tasmādyuktametannirguṇa ātmā nairguṇyācca sākṣimātra iti kevalo viviktatvāt |

<II,156>

II,156,i (YD_II,156,i_II,156,iii)

tasmādayaṃ guṇebhyaḥ pṛthagbhūtaḥ tasmātkevalaḥ na taiḥ saha saṃsargeṇa vartate |

II,156,ii

āha, kaḥ punarasyātmano guṇebhyaḥ pṛthagbhāvo 'bhipreta iti ?

II,156,iii

ucyate — tadupakāranirapekṣāṇāṃ sattvādīnāṃ svakāryasāmarthyapṛthagbhāvaḥ | na hi sattvādayaḥ prakāśādibhirdharmairitaretaropakāreṇa vartamānāḥ puruṣakṛtamupakāramapekṣante | prakāśādidharmasannidhānamātrādeva tu pravartante | tathā ca vārṣagaṇāḥ paṭhanti “pradhānapravṛttirapratyayā puruṣeṇāparigṛhyamāṇādisarge vartante” iti | yasmādguṇāstadupakāranirapekṣāḥ pravartante tasmādasāvapi tatsaṃsarga nānubhavati | dṛṣṭā tu loke 'pyekakāryatvāpṛthakpṛthagbhāvaparikalpanā | tadyathā ime bhrātaraḥ pṛthak, eṣāṃ naikaṃ kāryam | na pṛthagime yeṣāmekamiti |

<II,157>

II,157,i (YD_II,157,i)

madhyastho viṣayitvāt | yasmādayaṃ puruṣo viṣayī tasmānmadhyasthaḥ | kiṃ kāraṇam ? viṣayāṇāṃ hyatulyabalatvāt, nyūnātiśayopapatteśca paraspareṇa bādhānugrahāvutpannau | viṣayī cāyam | tasmānnāsti nyūnatādyupapattiḥ | tataścetanābhāvaḥ | na cāmiśrarūpatvātsaṅgadveṣau guṇaviṣayau, ato madhyasthaḥ ?

II,157,ii (YD_II,157,ii_II,157,iv)

draṣṭṛtvaṃ caitanyāt | prakṛtivikārabhūtatvāt sattvādibhyaścaitanyamapoddhṛtya puruṣe vyavasthāpanīyam | na cācetanānāṃ draṣṭṛtvamupapadyate ityataḥ puruṣa eva caitanyād dṛṣṭā nānyattattvāntaram |

II,157,iii

akartṛbhāvaḥ, aprasavadharmitvāt | prasavārtho dharmaḥ prasavadharmaḥ so 'syāstīti prasavadharmī |

II,157,iv

kaḥ punarasau prasavārtho dharma iti ?

II,157,v (YD_II,157,v^1) (YD_II,157,v^2_II,158,i)

ucyate — praspandanapariṇāmau | niṣkriyatvādakarteti yāvat | tadidamaprasavadharmitvādakarteti | kathamasya niṣkriyatvamiti cet ? caitanyāt | acetanānāṃ hi kṣīrādīnāṃ kriyāvattvamupa<II,158>labdhaṃ, cetanasya na kasyacidityato niṣkriyaḥ puruṣaḥ | kiṃca anāmiśrarūpatvāt | anāmiśrarūpaṃ hi kriyādimatkṣīrādi | anāmiśrarūpaścāyam | tasmānniṣkriyaḥ | vibhutvāditi cet syādetat, yathā vibhutve sati pradhānasya sakriyatvamevaṃ puruṣasya iti vibhutve sakriyatvena bhavitavyamiti | tacca naivam | kasmāt ? dharmadvayasahitasya sāhacaryopalabdheḥ | tadvibhutvamācetanyānekarūpatvasahitaṃ kriyāvati dṛṣṭaṃ, na kevalam | na tu tathā puruṣe | tasmādviṣamametat | evaṃ niṣkriyaḥ puruṣaḥ niṣkriyatvācca pradhānātkāryakāraṇaṃ na kurute | kasmāt ? kriyāvataḥ kumbhakārasya mṛtpiṇḍātkāryaniṣpattisāmarthyadarśanāt | syādetat | utpāditasyānyena sthitiṃ kurute, dhātrīkumāravat | sthitasya vā prayogaṃ rathaśakaṭayantraprerakavaditi | etadapyanupapannaṃ, pūrvasmādeva hetoḥ athāpi syātsvataḥ puruṣaḥ kāryakaraṇaṃ kuruta iti tadapyayuktam | cetanācetanayoratyantabhedātprakṛtivikārabhāvānupapatteḥ | atha matamubhayata iti, tadapi naiva saṃbhavati, ubhayadoṣaprasaṃgāt | syātpunaretat avyapadiśya yoniṃ puruṣo 'bhidhyānamātreṇa kāryakaraṇaṃ kurute ityasadetat | kasmāt ? anutpattāvabhidhyānānupapatteḥ | īśvarakāraṇapratiṣedhe 'bhihitaṃ prāk pradhānavipariṇāmādbuddhimato buddhirnāsti | na ca buddhimantareṇābhidhyānamupapadyate, tadvṛttibhūtatvāt tathā buddhimatpūrvakasṛṣṭipratiṣedhaḥ kṛtaḥ | sa ihāpi yojyaḥ, adhyavasāyakartṛtvaṃ ca prākpratiṣiddham | evaṃ saptavidhenākartṛtvenākartā puruṣaḥ | uktaṃ ca

nādhyavasāyaṃ kurute puruṣo naivaṃ sthitiṃ prayogaṃ vā /

na svātmano na parato na vyapadeśānna cobhayataḥ //

II,158,i

tadyuktametat

“tasmācca viparyāsātsiddhaṃ sākṣitvamasya puruṣasya /

kaivalyaṃ mādhyasthyaṃ draṣṭṛtvamakartṛbhāvaśca //”

iti || (19) ||

<II,163>

20

II,163,i (YD_II,163,i_II,163,iii)

yataścetanāśaktisambandhātpuruṣa eva draṣṭā nānyattattvāntaraṃ, guṇāśca kartāro, na puruṣaḥ

II,163,ii

“tasmāttatsaṃyogādacetanaṃ cetanāvadiva liṅgam /

guṇakartṛtve ca tathā karteva bhavatyudāsīnaḥ // (ISk) 20 //”

II,163,iii

puruṣasamparkād hi grahaṇadhāraṇavijñānavacanohāpohakriyā yathānyāyābhiniveśānāṃ karaṇadharmāṇāṃ pratyayarūpāṇāmivopalabdheścetanāśakteścādhyavasāyavṛttimanurudhyamānāyāstadbhāvasanniveśināṃ sattvādīnāṃ vyāpāravatāmabhisambandhād vyāpārāviṣṭāyā ivopalabdhiḥ | yatastatrāyamanekakālapravṛttamithyāpratyayābhyāsavāsanāpekṣo bhavabījaheturjñānaviśeṣaḥ prāṇabhṛtāmavabhāsate | śrotramupalabhyate tvakcakṣurjihvā ghrāṇamityādi | tathā puruṣaḥ karmaṇāṃ kartā, puruṣaḥ sukhaduḥkhayoriti | tasmātkaraṇasya grahaṇarūpatā puruṣasya ca kartṛrūpatā, sambandhyantarasamparkādanyagatānyatropalabhyamānā bhaktyādhyavasātavyā, na paramārthataḥ | uktaṃ ca

II,163,iv (YD_II,163,iv_II,164,i)

cetanādhiṣṭhātā buddhiścetaneva vibhāvyate /

kartṛṣvavasthitaścātmā bhoktā karteva lakṣyate //

<II,164>

II,164,i

āha, saṃyogātpararūpatāpattāvatiprasaṃgaḥ, aviśeṣāt | yadi cetanasaṃyogād buddhyādīnāṃ pratyayavadupacāraḥ vyāpitvādasya ghaṭādibhirapi saṃyogo na pratiṣidhyata ityataḥ prāptasteṣāmapi pratyayavadupacāraḥ | atha saṃyogāviśeṣātkaraṇānāmeva pratyayavadupacāro na ghaṭādīnāṃ, viśeṣastarhi vaktavya iti |

II,164,ii (YD_II,164,ii_II,165,i)

ucyate — tadaprasaṃgaḥ | śaktyapekṣatvāt sphaṭikādivat | yathopadhānasaṃyogaviśeṣe satyākāśasphaṭikayoḥ sphāṭikamevopadhanasarūpaṃ pratyavabhāsate śaktito nākāśam, evaṃ puruṣasaṃyogāviśeṣe buddhighaṭayoḥ śaktito buddhireva cetanārūpāpannevopalabhyate, na ghaṭaḥ |

<II,165>

II,165,i

āha, puruṣasya vikāryatvaprasaṃgaḥ, rūpāntaropādanāt | yadi tarhi karaṇasambandhātpuruṣaḥ kartṛtvopacāraṃ viṣayasarūpatāṃ ca pratipadyate, prāptamasyāpi sphaṭikavadrūpāntaropādānādvikāryatvam | atha nāsya viṣayarūpāpattiḥ, na tarhi karaṇasvarūpaḥ puruṣa iti |

II,165,ii (YD_II,165,ii)

ucyate — na, bhaktito 'bhyupagamāt | buddhirupāttaviṣayendriyavṛttyupanipātāttādrūpyaṃ pratipadyate | buddhirūpaṃ tu sannidhānamātrācchaktiviśeṣayogātphalabhoktṛtvācca rājani bhṛtyajayaparājayopacāravatpuruṣa upacaryate | na tvasau buddhisaṃparkāttadrūpo bhavati | ata evāsya satyāṃ cetanāśaktau vyavasāyakartṛtvaṃ pratiṣidhyate, mā bhūt viṣayarūpāpattau satyāmanekasvabhāvatvādikāryatvaprasaṃgaḥ | tasmādviṣayasamparkādapyavikāryaḥ puruṣaḥ, na hyasya nityatvātkiṃcidanugrahāya nāpaghātāya | āha ca

muṣṭiryathā vikīrṇaḥ sūcyagre sarṣapādīnām /

tiṣṭhanti na sūkṣmabhāvāttadvad dvandvāni sarvajñe //

II,165,iii (YD_II,165,iii_II,165,iv)

iti | cetanāśaktiyogāttu draṣṭṛtvamasya svābhāvikam | evaṃ cedyayuktaṃ

varṣātapābhyāṃ kiṃ vyomnaścarmaṇyasti tayoḥ phalam /

carmopamaścetso 'nityaḥ khatulyaścedasatsamaḥ //

II,165,iv

iti tadayuktam | kiṃ kāraṇam ? yasmādavikāryarūpasyākāśasya sannidhānamātrānmeghapayorajodhūmaprabhṛtibhirabhinnadeśatvādatyantaśuddhasyāpi malinamiva rūpamupalakṣyate, na ca vikārya<II,166>tvam, evamanātmano 'pi syāt | tadyuktametatpuruṣasaṃyogātkaraṇasya pratyayopacāraḥ, puruṣasya ca guṇasaṃyogātkartṛtvopacāra iti |

<II,167>

II,167,i (YD_II,167,i^1) (YD_II,167,i^2)

āha, ayuktametat | kasmāt ? saṃyogānupapatteḥ | puruṣasya hi guṇānāṃ ca saṃyogaḥ parikalpyamāno 'nyatarakarmajo vā parikalpyate yathā sthāṇuśyenayoḥ, ubhayakarmajo yathā meṣayoḥ, saṃyogajo vā dvyaṅgulākāśayoḥ, svābhāviko vā yathāgnyuṣṇayoḥ, śaktinimitto vā yathā cakṣurūpayoḥ, yogyatālakṣaṇo vā yathā matsyodakayoriti ? tanna tāvadanyatarakarmaja ubhyakarmajaśca saṃyoga eṣāmupapadyate | kasmāt ? vibhutvāt | na svābhāvikaḥ anirmokṣaprasaṃgāt | yathāgneḥ svābhāvikādauṣṇyānmokṣo na bhavati evamātmanaḥ svābhāvikatvādguṇasaṃyogādanirmokṣaprasaṃgaḥ syāt | śaktinimittaśca | kim ? anirmokṣaprasaṃgādeva, sa na bhavatītyanuvartate | svasvāmiśaktinimitte hi saṃyoge parikalpyamāne śaktyoḥ satatāvasthānādanirmokṣa eva prasajyeta | yogyatālakṣaṇaḥ śaktimātrarūpatvādasaṃvedyo 'tastadasiddhiḥ | kiṃca prayojanāntarānupapatteḥ | pravṛttyanuguṇaṃ hi yogyamityucyate | tasyā eva tu pravṛtte puruṣārthamapohya nimittāntaraṃ śakyaṃ kalpayitum | ākasmikatve ca niyamadvaitānupapattiḥ | tasmādayuktaṃ puruṣasya guṇānāṃ ca yogyatālakṣaṇaḥ sambandhaḥ | na yādṛcchikaḥ | mokṣakāraṇaniyamānupapatteḥ | saṃyogakāraṇapratidvandvaṃ kaivalyakāraṇam | yadi ca yādṛcchiko guṇapuruṣasaṃyogaḥ syāttasyājñānānnivṛttirnāstīti tadarthasyābhyutthānasyānarthakyaṃ prāptaṃ viśeṣānupapatteśca kāraṇāntaraṃ kalpayitum | ata etadapyayuktamiti | na vaiṣayikaḥ, anirmokṣaprasaṃgāt | satatameva hi puruṣasya viṣayitvamavyāvṛttaṃ guṇānāṃ ca viṣayatvamityanirmokṣaprasaṃga eva syāt | etāvāṃśca saṃyogaḥ parikalpyamānaḥ parikalpyeta | sarvathā ca nopapadyate | tasmāttatsaṃyogādityayuktamabhidhātumiti |

<II,169>

II,169,i (YD_II,169,i)

ucyate — saṃyogānityatvādiha caupakārikaparikalpanādadoṣaḥ | ihānekavidhaḥ saṃyogaḥ | tadyathā prāptipūrvikā prāptiḥ | yathodāhṛtaṃ anyataraja ubhayakarmajaḥ saṃyoga ityādi | yatrāsau na saṃbhavati tatra sannidhimātrasāmānyād bhaktyā kalpyate | tadyathākāśasya gavādibhiḥ | pradeśairiti cenna abhāvāt | te 'pi hi niravayavatvādākāśasya bhaktyā kalpyante, mā bhūtkṛtakatvānityatvadoṣaprasaṃgaḥ | tasmātpradeśopacārātkāryamapyupacaritam | anyastu śāstrīyaḥ saṃyogo 'rthanimittaḥ | tatrānekasaṃyogopapatteriha puruṣāntaḥkaraṇayorabhinnadeśatvātsannidhimātrasāmānyādbhāktaṃ saṃyogaṃ parikalpyaivamucyata ityadoṣaḥ || (20) ||

<II,171>

21

II,171,i (YD_II,171,i_II,171,iii)

āha, vijñātaṃ saṃyogadvayam | ayaṃ tvanyo 'rthanimittaḥ śāstrīyaḥ saṃyogo bhavatā paribhāṣyate | tatra vaktavyaṃ kimartho 'sāviti ?

II,171,ii

ucyate

“puruṣasya darśanārthaḥ”

II,171,iii

dṛṣṭirdarśanam | arthaśabdo nimittavacanaḥ | darśanamartho 'syāsau darśanārthaḥ | darśananimitto darśanahetuḥ darśanakāraṇa ityarthaḥ | etaduktaṃ bhavati — sannidhānāviśeṣe sati ātmana ākāśādeśca yasmāddṛkchaktiyuktaḥ puruṣaḥ tasmātkāryakāraṇatāmāpannena pradhānena saha bhoktṛtvena saṃbadhyate, nācaitanyādākāśādaya iti | athavā arthaśabdaḥ phalavacanaḥ | yathā tṛptyarthā bhujikriyā tṛptyau satyāṃ nivartate prāptyarthā gamikriyā prāptau satyām, evaṃ puruṣasya pradhānena darśanārthaḥ saṃyogaḥ darśane sati nivartate | tathā ca vakṣyati dṛṣṭā mayetiyupekṣaka eko dṛṣṭāhamityuparataiketi (ISk 66) |

<II,172>

II,172,i (YD_II,172,i_II,172,iv)

āha, evamapi śabdādyupalabdhisamakālameva nivṛttiprasaṃgaḥ | kiṃ kāraṇam ? tasyāmapyavasthāyāṃ śakyaṃ vaktuṃ dṛṣṭā prakṛtiriti |

II,172,ii

ucyate yadyapyetadevaṃ tathāpi yathā puruṣasya darśanārthaḥ saṃyogaḥ

“kaivalyārthastathā pradhānasya”

II,172,iii

kaivalyamiti vivekaparicchinnaṃ sattvādibhirasaṃsargadharmitvamātmanaḥ, so 'rtho 'sya so 'yaṃ kaivalyārthaḥ | satyapi hi darśanāviśeṣe pradhānaṃ puruṣasya kaivalyārthaṃ pravartate | yadāsya buddhistamaso 'ṅgitvādye guṇāḥ kāryarūpāpannāḥ śiraḥpāṇyādaya ādhyātmikā, bāhyāśca gavādayaḥ, kāraṇarūpāpannāścālocanakriyāsaṃkalpābhimānādhyavasāyalakṣaṇāḥ, so 'hamityaviśiṣṭapratyayopasaṃhāraṃ karoti tadā pravartata eva | yadā tvanye guṇāḥ prakṛtibhūtā vikārabhūtāḥ kāryabhūtāḥ kāraṇabhūtā acetanāḥ parārthā anyo 'haṃ na prakṛtirna vikṛtirna kāryaṃ na kāraṇaṃ nācetanaḥ svārtha iti bhinnapratyayopasaṃhāraṃ karoti tadā nivartate | so 'yaṃ puruṣasya dṛkchaktinimittaḥ pradhānasya ca kaivalyāvadhiparicchinnaḥ puruṣārthaḥ |

II,172,iv

satyapi pāribhāṣikatve

“paṅgvandhavadubhayorapi saṃyogaḥ”

II,172,v (YD_II,172,v)

etaduktaṃ bhavati | prāgapi kāryakāraṇasambandhātpuruṣe caitvanyamavasthitam | tadyathā agnerdahanaṃ paraśośchedanamasati dāhye chedye na vyajyate | tatsannidhānasamakālameva tu vyajyate | <II,173> ityataḥ pradhānamapekṣate | tathā pradhānamapyantareṇa puruṣopakāraṃ svakādasarmarthamaniṣpannakāryasamaṃ cetitamanarthakama syādityataḥ puruṣamapekṣate | tatra ubhayoritaretarāpekṣā taṃ saṃyogamadhikārabandhamāhurācāryāḥ | paṅgvandhadṛṣṭāntastu nāntarīyakamātrapradarśanārtham | yathā paṅgurnāntareṇāndhaṃ dṛkchaktyā viśiṣṭenārthenārthavānbhavati andhaśca nāntareṇa paṅguṃ viśiṣṭenārthena, evaṃ pradhānaṃ nāntareṇa puruṣaṃ kṛtamapi kāryaṃ draṣṭuṃ śaktamanavadhikaṃ ca pravartamānaṃ viśeṣābhāvānnaiva nivartate | tathā puruṣaḥ satyapi cetanatve nāntareṇa pradhānamupalabhyābhāvādupalabdhā bhavediti pradhānamapekṣate | tasmāditaretarāpekṣayā saṃyogatve kalpyamāne yaduktaṃ

vinā sargeṇa bandho hi puruṣasya na yujyate /

sargastasyaiva mokṣārthamaho sāṃkhyasya sūktatā //

II,173,i (YD_II,173,i_II,175,ii)

iti tadayuktam | kasmāt ? na hyasau vinā sargeṇa na yujyata iti | āha ca

dṛśyadarśanabhāvena prakṛteḥ puruṣasya ca /

apekṣā śāstratattvajñairbandha ityabhidhīyate //

evaṃ vināpi sargeṇa yasmādbaddhaḥ pumān guṇaiḥ /

tasmādviphalatāṃ yātu manorathamanorathaḥ //

II,173,ii

iti siddhaḥ saṃyogaḥ |

<II,175>

II,175,i

“tatkṛtaḥ sargaḥ // (ISk) 21 //”

II,175,ii

pradhānapuruṣayorhi bhoktṛbhogyabhāvāpekṣanimitto 'yaṃ tattvasargo mahadādiḥ, bhāvasargaśca dharmādiḥ, bhūtasargaśca brāhmādiḥ pravartate | sā cāpekṣā puruṣānantyānna nivartata ityato 'rthavatīnāṃ hi prakṛtīnāṃ tadaparisamāpterna nivṛtirasti || (21) ||

<iti śrīyuktidīpikāyāṃ saptatipaddhatau pañcamamāhnikaṃ dvitīyaṃ ca prakaraṇam ||>

<II,177>

22

II,177,i (YD_II,177,i^1) (YD_II,177,i^2)

evaṃ kāraṇāntarapratiṣedhātprakṛteḥ puruṣārtho 'yaṃ vyaktabhāvena vipariṇāma iti sthitam | tatredānīṃ vipratipattirācāryāṇām | kecidāhuḥ pradhānādanirdeśyasvarūpaṃ tattvāntaramutpadyate | tato mahāniti | patañjalipañcādhikaraṇavārṣagaṇānāṃ tu pradhānānmahānutpadyata iti | tadanyeṣāṃ purāṇetihāsapraṇetṝṇāṃ mahato 'haṃkāro vidyata iti pakṣaḥ — mahato 'smipratyayakartṛtvābhyupagamāt | ahaṃkārātpañca tanmātrāṇīti sarve | mahataḥ ṣaḍaviśeṣāḥ sṛjyante pañca tanmātrāṇyahaṃkāraśceti vindhyavāsimatam | tathā ahaṃkārādindriyāṇīti sarve | bhautikānīndriyāṇīti pañcādhikaraṇamatam | ekarūpāṇi tanmātrāṇītyanye | ekottarāṇīti vārṣagaṇyaḥ | indriyāṇi saṃskāraviśeṣayogātparigṛhītarūpāṇīti kecit | paricchinnaparimāṇānītyapare | vibhūnīti vindhyavāsimatam | adhikaraṇamapi kecittrayodaśavidhamāhuḥ | ekādaśakamiti vindhyavāsī | tathānyeṣāṃ mahati sarvārthopalbdhiḥ, manasi vindhyavāsinaḥ | saṃkalpābhimānādhyavasāyanānātvamanyeṣām, ekatvaṃ vindhyavāsinaḥ | tathā karaṇaṃ nirlikhitasvarūpaṃ śūnyagrāmanadīkalpam, prākṛtavaikṛtikāni tu jñānāni prerakāṅgasaṃgṛhītāni pradhānādāgacchanti ceti pañcādhikaraṇaḥ, na tu tathetyanye | kāraṇānāṃ mahatī svabhāvātivṛttiḥ pradhānāt, svalpā ca svata iti vārṣagaṇyaḥ | sarvā svata iti patañjaliḥ | sarvā parata iti pañcādhikaraṇaḥ | buddhiḥ kṣaṇiketi ca kālāntarāvasthāyinītyapare | evamanekaniścayeṣvācāryeṣu ye tāvatpradhānamahatorantarāle tattvāntaramicchanti tatpratikṣepāyācāryaḥ svamatamupanyasyati |

<II,178>

II,178,i (YD_II,178,i_II,178,iii)

“prakṛtermahān”

II,178,ii

prakṛtermahānutpadyate | mahānbuddhirmatirbrahmāpūrtiḥ khyātirīśvaro vikhara iti paryāyāḥ | sa tu deśamahattvātkālamahattvācca mahān | sarvotpādyebhyo mahāparimāṇayuktatvānmahān | anyasya tu pakṣe naivāhaṃkāro vidyata iti pratiṣedhavivakṣayedamāha |

“tato 'haṅkāraḥ”

II,178,iii

tasmānmahato 'haṃkāra utpadyate |

II,178,iv (YD_II,178,iv_II,179,i)

yaḥ punarāha, mahataḥ ṣaḍaviśeṣāḥ sṛjyante pañca tanmātrāṇyahaṃkāraśceti tannirāsārthamāha

“tasmādgaṇaśca ṣoḍaśakaḥ /”

II,178,v

tasmādahaṃkārāt ṣoḍaśako gaṇa utpadyate, pañca tanmātrāṇi ekādaśendriyāṇi ca | anenaiva ca bhautikendriyavādī pratikṣipto boddhavyaḥ |

<II,179>

II,179,i

“tasmādapi ṣoḍaśakāt pañcabhyaḥ pañca bhūtāni // (ISk) 22 //”

II,179,ii (YD_II,179,ii)

tasmādapi ṣoḍaśakādgaṇādyaḥ pañcako gaṇastataḥ pañca mahābhūtānyutpadyante | pūrvapadalopenātra mahābhūtānīti vaktavye bhūtānītyucyate | bhūtasaṃjñā hi tanmātrāṇāṃ na pṛthivyādīnāmatra tu sāṃkhyācāryāṇāmavipratipattiḥ bhūtakauṭasthyavādinastu mīmāṃsakā ārhatāśca | tatpratikṣepeṇedamucyata iti || (22) ||

<II,181>

23

II,181,i (YD_II,181,i_II,181,iv^1)

āha, uktaṃ pradhānādbuddhirutpadyata iti | tatra vaktavyaṃ kiṃlakṣaṇā punarbuddhiriti |

II,181,ii

ucyate

“adhyavasāyo buddhiḥ”

II,181,iii

ko 'yamadhyavasāyaḥ ? gaurevāyaṃ, puruṣa evāyamiti yaḥ pratyayo niścayo 'rthagrahaṇaṃ so 'dhyavasāyaḥ |

II,181,iv (YD_II,181,iv^2)

atra kṣaṇikavādyāha yadyarthagrahaṇaṃ buddhiḥ, anityā | kasmāt ? hetvapekṣaṇāt | arthagrahaṇaṃ hīndriyādiviṣayasannidhānamāvaraṇādyabhāvaṃ cāpekṣate | na ca nityasya kāraṇāpekṣopapadyate | tasmādanityā buddhiḥ | abhivyakteradoṣa iti cetsyādetannendriyasannidhānādibhirarthagrahaṇaṃ janyate kiṃ tarhyabhivyajyata iti | tacca naivam | dvidhā doṣāt | sā hyabhivyaktiḥ svarūpalābho vā syāt grahaṇapratibandhavyudāso vā | kiṃ cātaḥ ? tadyadi tāvatsvarūpalābhaḥ kriyate 'rthagrahaṇamiti prāptam | arthagrahaṇapratibandhasyāndhakārasya vyudāsastadapyayuktam | vipratiṣedhāt | grahaṇaṃ ca syāttatpratibandhaśceti vipratiṣiddham | kiṃca bhedāt | vyaṅgyaṃ hi ghaṭādi candrārkauṣadhimaṇiratnapradīpabhedānna bhidyate | asti buddhīnāmarthabhedād bhedaḥ | vṛttibhedādadoṣo mṛdvaditi cet syānmatam , yathā mṛddravyasya ghaṭādisaṃsthānavṛttibhede 'pyabheda evaṃ buddheriti | tadapyayuktam | ananyatvāt | yadā buddhiranyā vṛttibhyaḥ, prāptastadbhede buddhibhedaḥ | kiṃca dṛṣṭāntāsiddheḥ | sādhyaṃ caitat kiṃ tadeva mṛddravyaṃ ghaṭādivṛttibhedamanubhavati āhosvitpratyayāntaravaśādanyaccānyaccotpadyate iti ? avayavabhedācca | upetya vānuvṛttiṃ brūmaḥ — na hi tadekaṃ mṛddravyam, kiṃ tarhi bahavo mṛtparamāṇavo 'nekadeśāvacchinnavṛttaya iti | kiṃ cānyat | nivṛttivibhaktigrahaṇāt | <II,182> taddhi mṛddravyaṃ saṃsthānamapekṣyāpi gṛhyate, na tvarthagrahaṇamanapekṣya buddhergrahaṇamasti | tasmādviṣamo dṛṣṭāntaḥ | parimāṇādadoṣa iti cet syānmatam sattvādīnāmaṅgāṅgibhāvaniyamāttena tenārthagrahaṇātmanā vipariṇāmo vṛttiriti | etaccāyuktam | ubhayakalpane doṣaprasaṃgāt | yadi dharmāntaropādānaparityāgau vyaktavyaktī, dattottara eṣa pakṣaḥ | atha nāśotpādau tena dharmadharmiṇorananyatvāddharmāṇāṃ nāśotpādādbuddherapi nāśotpādaprasaṃgaḥ | tadanabhyupagame vānyatvamiti doṣaḥ | āha ca

naṣṭotpannamananyatvādanityaṃ nityameva vā /

naṣṭotpannāvinaṣṭānāṃ nityaṃ to nāsti caikadā //

II,182,i (YD_II,182,i)

yadapyuktam — sattvādīnāmaṅgāṅgibhāvaniyamāditi, tadayuktam | ata evānityatvasiddheḥ | tulyānāṃ guṇapradhānabhāvānupapatteḥ | sattvādīnānaṅgāṅgibhāvābhyupagamāt vṛddhikṣayāvabhyupagantavyau | tataśca buddhiranityeti prāptam | tebhyo 'nanyatvāt | atha mataṃ tadavasthāpyasau nityeti, na tarhi satvādyātmabhūtā buddhiriti prāptam | tataśca kāryakāraṇayoraviveka ityasya virodhaḥ | tasmādanityā buddhiriti |

<II,184>

II,184,i (YD_II,184,i^1) (YD_II,184,i^2) (YD_II,184,i^3) (YD_II,184,i^4)

ucyate — yattāvaduktaṃ hetvapekṣaṇādanityā buddhiriti tadayuktam | kasmāt ? siddhasādhanāt | kasyātra vipratipattiranityā vā buddhiḥ syānnityā veti ? kiṃ tarhi hetumadanityaṃ vyaktamiti vacanādanityaiva | tasmādiṣṭamevaitatsaṅgṛhītam | ata eva kṣaṇikatvamiti cet, athāpi syāddhetvapekṣā hi saṃskṛtatvam | saṃskṛtaṃ tu kṣaṇikam | tadyathā pradīpa iti | tasmādanitye satyapi viśeṣānabhidhāne kṣaṇikatvamevānena hetunā buddheḥ pratipādyata iti | kasmāt ? uttaravacanavirodhaprasaṃgāt | evamapi yaduttaraṃ kṣaṇikatvaprasiddhyarthamucyate pratyarthagrahaṇānyatvādanityetyādi tasyānarthakyam | tasmāt pūrvottaraviruddhatvātsakalamevedaṃ prakaraṇaṃ nādhyayanaṃ, na pratyākhyānamarhati | pareṣāṃ tvabhiniṣṭā buddhiratretyasaṃgatārthottarāpavādadoṣamanapekṣyāpi pratyekamapyetadasādhanam, vṛttiviṣayatvāt | svakāraṇapariniṣpannāyā hi buddhervyāpāro 'rthagrahaṇasaṃjñaka indriyādisannidhānāpekṣo na buddhiḥ | tadananyatvātprasaṃganivṛttiriti cedatha matam, vṛttivṛttimatorananyatvāditthamapi kalpayitvāyaṃ prasaṃgo na nivartate | tathā coktam — svālakṣaṇyaṃ vṛttistrayasyeti (ISk 29) | tadapyabādhakam | kasmāt ? upacārāt | satyamananyā, vṛttivṛttimatorbhedenāgrahaṇāt, tathāpyuparatavyāpārasyāpi paraśvādervṛttimataḥ svarūpa noparamatīti bhedamupacarya vyavahāro nānākāryaviṣayaḥ pravartate | ata evānyatvamapi syāditi tadayuktam, ekāntāt | tadyathā senāpaṅktisenākuṇḍalādyuparame na tatsanniveśināmuparamaḥ kāryabhedaśca, na cānyatvam | evaṃ vṛttitadvatorapi ca syāt | tasmādyuktametaddhetvapekṣaṇasya vṛttiviṣayatvānna buddheranityatvamiti | etena vyaktivikalpaḥ prayuktaḥ, so 'pi vṛttiviṣaya iti kṛtvā tadapyuktamindriyādibhede bhedāditi | tadapyanenaivoktam | vṛttibhedo 'tra na bheda iti | kiṃ cānekāntāt | yathodakādibhedātpratibimbabhedo na cāvyaṅgyatvamevamanyatrāpi syāt | dravyāntarotpatteradoṣa iti cetsyānmatam, udakasyānanasaṃyogāddravyāntarameva pratibimbalakṣaṇamutpadyate na tu mukhaṃ bhidyate iti asadetat | kasmāt ? ubhayoḥ kāraṇatvena kalpanānupapatteḥ | na hi mukhaḥ nimittaṃ śakyaṃ vaktum , viprakṛṣṭatvānnāsādayo mukhāpagame 'pyupalabdhiprasaṃgātpākajavat | yatpunaretaduktaṃ vṛttibhedādadoṣo mṛdvaditi tathā tadastu | yattūktamananyatvāddṛṣṭāntāsiddheśceti vṛttyananyatvamidānīmeva pratyuktam | kṣaṇabhaṅgapratiṣedhe coktaṃ na pṛthivyādīnāmanyathā cānyathā cotpattiḥ | yatpunaretaduktaṃ naikaṃ mṛddravyamiti tatra buddhiḥ pramāṇam | yadekabuddhinimittaṃ tadekaṃ, tatra yadi mṛdo 'nekatvena prayojanaṃ buddhirupalabhyate — vayamiti | yatpunaretaduktam, mṛddravyasya saṃsthānavyatirekeṇa svabhāvo 'vadhāryate na tu buddherarthagrahaṇamantareṇa svarūpagrahaṇamiti, tadayuktam | abhāvasyārūpatvāt | upetya vā

<II,185>

yathā bāhyādyavasthāsu vyākārā cittasantatiḥ /

vidyate bījamātrā vastathā dhīriti gṛhyatām //

II,185,i (YD_II,185,i^1) (YD_II,185,i^2)

yathā bāhyārthākāravaccittasantatiratha ca suptamūrchitavirodhasamāpannānāmartharūpādṛte bījamātrāstītyupagamyate sā citi kāpi vāvastheti vacanāt, na ca gṛhyate tathā buddhirapīti kasmānna parikalpyate ? yatpunaretaduktam yadi dharmāntaropādānaparityāgau vyaktavyaktī dattottara eṣa pakṣa iti | taditaratra tulyam | asmābhirapi tarhyasatkāryapratyākhyāne dattottara eṣa pakṣo vyaktitarna kriyate iti | nāśotpādau tu aniṣṭāveveti na parihāraṃ pratyādaraḥ kriyate | yadapyuktaṃ naṣṭādutpannāccānaṣṭamanutpannaṃ cānyannāstīti tadayuktam, anabhyupagamāt | nāśotpādau kaḥ pratijānīte yaṃ pratyetadarthavatsyāt ? kiṃ ca tvatpakṣaprāpteḥ | bhavata eva naṣṭotpannebhyaḥ skandhebhyo nānyā santatiratha ca nāsti doṣaḥ | kayāpi yuktayā syādetadanyaivāsāviti tataścaikā santatiriti hīnam | yadapyuktaṃ guṇavṛddhikṣaye 'nityatvamiti tadanupapannam | kasmāt ? rūpāntarāpyāyanāt | sattvaṃ hi prakarṣamanubhavadrajastamasī ca nyūnatāṃ dharmādirūpāṃ buddherāpyāyanti, nārthāntaraṃ kurvanti no khalvapyabhāvam, evaṃ rahastamo vā prakarṣamanubhavatsattvaṃ ca nyūnatādharmādirūpaṃ buddherāpyāyanti, nārthāntaraṃ kurvanti nābhāvam | evaṃ guṇavṛddhikṣaye 'pi rūpāntarāpyāyanānnāsti kṣayo buddheḥ | tatra yaduktaṃ hetvapekṣaṇādanityā buddhiriti etadayuktam | yatpunaretaduktaṃ pratyakṣagrahaṇānyatvātpratikṣaṇaṃ dīpāditailadhārāsu śabdabhedācca kṣaṇiketi, atra brūmaḥ — grahaṇānyatve coktaṃ vṛttibhedo na vṛttimadbhedaḥ | kiṃ cānyat | bhinnārthagrahaṇaikatvāt | upetya vā brūmaḥ — yadi pratyarthamanyadanyadgrahaṇaṃ kalpyate, vikalpabādhasamuccayasaṃśayadvitvātiśayanivāraṇeṣu, tathā kalmāṣaṃ śabalaṃ citramityanekārtharūpamekaṃ grahaṇaṃ na syāt | dṛṣṭaṃ tat | tasmānnāyaṃ kṣaṇikatve hetuḥ | evamavasthitamidaṃ — adhyavasāyo buddhirna kṣaṇiketi |

<II,188>

II,188,i (YD_II,188,i_II,189,iii^1)

buddhestu triguṇātmakatvāttasya guṇasya prakarṣe tattadrūpāntaramutpadyata iti |

<II,189>

II,189,i

āha, kasya guṇasya prakarṣe buddheḥ kiṃ lakṣaṇaṃ rūpāntaramupajāyate ?

II,189,ii

ityucyate

“dharmo jñānaṃ virāga aiśvaryam /

sāttvikametad rūpam”

II,189,iii (YD_II,189,iii^2)

atra tvetadrūpamiti satyapi dharmādibhede buddhirityabhedavivakṣāviṣaya ekavacananirdeśaḥ kriyate | etaduktaṃ bhavati yadā rajastamasī vaśamāpādya buddhigataṃ sattvamutkṛṣṭaṃ bhavati tadā dharmo jñānaṃ virāga aiśvaryamityetadrūpaṃ bhavati | tatra śrutismṛtivihitānāṃ karmaṇāmanuṣṭhānādbuddhyavasthaḥ sattvāvayava āśayabhūto dharma ityucyate | sa tu dvividhaḥ | brahmādisthāneṣvabhipretaśarīrendriyaviṣayopabhoganirvartako jñānādyaṅgabhūtaśca prathamaḥ | agnihotrahavanādikriyānuṣṭhānasādhano yamaniyamasādhana itaraḥ | tatrāhiṃsā satyamasteyamakalkatā brahmacaryamiti pañca yamāḥ | akrodho guruśuśrūṣā śaucamāhāralāghavamapramāda iti pañca niyamāḥ | eteṣāmavilopenānuṣṭhānādyaterevaṃvidhottaraṇe sattvadharma āśayatāṃ pratipadyate, yo jñānādīnāṃ rūpāṇāmāpyāyanaṃ karoti | etadabhyudayaniḥśreyasayoḥ sopānabhūtaṃ prathamaṃ parva | yatrāyamavasthito yatiritareṣāṃ parvaṇāmanuṣṭhāne yogyo bhavati | jñānaṃ dvividhaṃ śabdādyupalabdhilakṣaṇaṃ guṇapuruṣāntaropalabdhilakṣaṇaṃ ca | tatra śabdādyupalabdhilakṣaṇaṃ pratyakṣānumānāgamarūpam | guṇapuruṣāntaropalabdhilakṣaṇaṃ ca dvividhaṃ apūrvamabhyāsajaṃ ca | tayorapūrvam — ūhaḥ śabdo 'dhyayanamiti (ISk 51) siddhikāṇḍānupatitāni pramāṇāni | abhyāsajaṃ punaḥ vairāgyapūrvāvajayapṛṣṭhalabdhaṃ śāntamamalaṃ dhruvaṃ sakalabhavābhavapratipakṣabhūtam | yadācāryo vakṣyati —

evaṃ tattvābhyāsānnāsmi na me nāhamityapariśeṣam /

aviparyayādviśuddhaṃ kevalamutpadyate jñānamiti // (ISk 64)

II,189,iv (YD_II,189,iv^1) (YD_II,189,iv^2)

virāgastu rāgapratipakṣabhūto jñānābhyāsopajanito buddheḥ prasādaḥ | tasya tu yatamānavyatirekaikendriyavaśīkāralakṣaṇāścatasro 'vasthā bhavanti | tatrendriyāṇāṃ viṣayābhilāṣalakṣaṇakaṣāyapācanaṃ prati yaḥ prayatna utsāhaḥ sā yatamānasaṃjñā | yatamānako hyayamasminparvaṇyavasthito yatirbhavati | yadā tu keṣāṃcidindriyāṇāṃ paripakvaṃ sā vyatirekasaṃjñā | vyatiricyante hi tadā yaterindriyāṇi paripakvāṇyaparipakvebhyo viśiṣṭatarāṇi bhavantītyarthaḥ | viparipakvasarvendriyastu saṃkalpamātrāvasthitakaṣāyo yadā bhavati tadaikendriyasaṃjñā | nivṛttasarvendriyaviṣayecchasya yaterekameva manolakṣaṇamindriyaṃ tadā paripakvaṃ bhavati | saṃkalpamātrāvasthitasyāpi paripāko vaśīkārasaṃjñā | saṃkalpamūlocchinnaviṣayamṛgatṛṣṇo hi ayaṃ yatirindriyāṇāmantaḥkaraṇasya ca pravṛttinivṛttyorīṣṭe | ekāgra ekarāmo 'vidyāparvaṇo 'tikrāntaḥ, parasya brahmaṇaḥ pratyanantaro bhavati | tadevaṃ caturavasthaṃ vairāgyaparva vijñāya tadanuṣṭhānāya yatiḥ prayateta | tasyopāyo dṛṣṭānu<II,190>śravikaviṣayapratyākhyāne ya upadiṣṭo yaśca tuṣṭiṣu vakṣyamāṇastamekīkṛtyottarottarāṃ tattvabhūmiṃ vijñānasya viṣayīkurvanpūrvasyāṃ tattvabhūmau madhyasthaḥ syāt | aiśvaryamapratighātalakṣaṇam, yatpunaraṣṭavidhaṃ aṇimā mahimā laghimā garimā prāptiḥ prākāmyamīśitvaṃ vaśitvaṃ yatrakāmāvasāyitvamiti | atrāṇimā, mahimā, laghimā, garimeti bhūtavaiśeṣikam | buddhestu prāptyādi | evametaccaturvidhaṃ mahataḥ sāttvikaṃ rūpamiti |

<II,192>

II,192,i (YD_II,192,i_II,192,iii^1)

āha, atha guṇāntararūpaṃ kim ?

II,192,ii

ucyate

“tāmasamasmādviparyastam // (ISk) 23 //”

II,192,iii (YD_II,192,iii^2)

etat asmāddharmādeḥ sattvarūpādiviparyastaṃ tāmasaṃ tamaḥprakarṣopajanitamityarthaḥ | atra śāstracoditānuṣṭhānādāśayaniṣpannasattvāvayavo dharma ityuktam | śāstracoditasya nityasya ca karmaṇo 'nuṣṭhānād buddhyavasthastamo 'vayava āśayatāṃ pratipanno 'dharmaḥ | sa cāpi dvividhaḥ — aniṣṭaśarīrendriyaviṣayopabhoganirvartakaḥ, khyātivārakaśca | yathā ca jñānaṃ dvividhaṃ śabdādyupalabdhilakṣaṇaṃ guṇapuruṣāntaropalabdhilakṣaṇaṃ caivamajñānamapi viparyayeṇa vācyam | yathā ca caturavasthaṃ vairāgyaṃ tathā yatamānādikaścaturavastho rāgaḥ yathā cāṣṭaguṇamaiśvaryamaṇimādi tathāṣṭaguṇamanaiśvaryamevametattāmasaṃ mahato rūpam | yaccaitadadharmādinimittabhūtamutkṛṣṭaṃ tamorūpaṃ tadrajasā sahāvirodhādekatāmivāpannamaśuddhirityācāryaiḥ paṭhyate | sattvarūpaṃ tu prakāśa iti | anayoścābhidhānādyaḥ pañcādhikaraṇapakṣaḥ prākṛtavaikṛtānāṃ jñānānāṃ pradhānavacchuṣkanadīsthānīyāntaḥkaraṇe bāhye ca prerakajñānāṃśakakṛta upanipātaḥ tathā sāttvikasthityātmakakṛtamapratyayasyāvasthānamiti tatpratikṣiptaṃ bhavati | kiṃ kāraṇaṃ ? yasmādaśuddhireva prakāśamalamatipravṛttaṃ nivartayituṃ prakarṣāpannānyābhūtā ca pravartayitum | ityevamaṣṭarūpā buddhirvyākhyātā || (23) ||

<II,196>

24

II,196,i (YD_II,196,i_II,196,iv)

yastvasāvanantaramukto 'haṅkārastaṃ vyākhyāsyāmaḥ |

II,196,ii

āha, yadyevaṃ tasmādidameva tāvaducyatāṃ kimasyāhaṅkārasya lakṣaṇamiti ?

II,196,iii

ucyate —

“abhimāno 'haṅkāraḥ”

II,196,iv

kartuḥ svātmapratyavamarśātmako yo 'yamahamiti pratyaya utpadyate sa khalvahaṃkāraḥ, mahatastattvāntaram | kasmāt ? tasya sarvaviṣayādhyavasāyarūpatvāt, asya tu svātmapratyavamarśāt | na tvarthāntaram | kasmāt ? prakṛtivikārayorananyatvābhyupagamāt na hi naḥ prakṛterarthāntarabhūto vikāra iti prāgvistareṇa pratipāditam | sa ca mūrtipratyayābhyāṃ mahataḥ sthūlataraḥ | kasmāt ? avibhāgāt, vibhāganiṣpatteḥ kālādivat | triguṇasya ca mahato vikāratvādasāvapi triguṇaḥ | kasmāt ? prakṛtirūpasya vikāre dṛṣṭatvāt tantupaṭavat | tadbhāvasanniviṣṭāstu ye sattvādayasya ācāryairvaikārikataijasabhūtādiśabdenākhyāyante | tathā ca śāstramāha “etasmāddhi mahata ātmana ime traya ātmānaḥ sṛjyante vaikārikataijasabhūtādayo 'haṃkāralakṣaṇāḥ | ahamityevaiṣāṃ sāmānyalakṣaṇaṃ bhavati | guṇapravṛttau ca punarviśeṣalakṣaṇamiti” |

<II,197>

II,197,i (YD_II,197,i_II,197,iii)

āha, kā punarguṇapravṛttiryasyāmasmipratyayaikarūpasyāhaṅkārasya viśeṣapratipattirbhavatīti ?

II,197,ii

ucyate — yo 'yaṃ

“tasmāddvividhaḥ pravartate sargaḥ /”

II,197,iii

dvividha indriyalakṣanastanmātralakṣaṇaśca | sā guṇavṛttirityucyate | kasmāt ? tatkāryatvāt | guṇapravṛttikāryo hi sargaḥ | dṛśyate ca khalu loke kāryakāraṇamupacaryamāṇam | tadyathā śālīnbhuṅkta iti |

<II,198>

II,198,i (YD_II,198,i_II,198,iii)

āha, prāguktamahaṃkārāt ṣoḍaśako gaṇa utpadyate | idānīṃ punarucyate tasmāddvividhaḥ pravartate sargaḥ | tadidaṃ pūrvottaravyāghātādayuktamiti |

II,198,ii

ucyate — na, sāmānyena vivakṣitatvāt |

II,198,iii

abhedavivakṣāyāṃ hi kṛtvā kāryakāraṇalakṣaṇamevamasmābhirupadiṣṭaṃ dvividhaḥ sarga iti | bhedavivakṣāyāṃ punaḥ

“aindriya ekādaśakastānmātraḥ pañcakaścaiva // (ISk) 24 //”

II,198,iv (YD_II,198,iv)

indriyāṇāmayamaindriyaḥ ekādaśa parimāṇamasya ekādaśakaḥ | evaṃ tanmātreṣu vaktavyam | tanmātrāṇāṃ śabdasparśādīnāmayaṃ tānmātraḥ sargaḥ | pañcakaśca pañca parimāṇamasyeti pañcakaḥ | asya tu ṣoḍaśakasya vikārasya saṃjñālakṣaṇaprayojanānyuttaratra vakṣyati | eṣā guṇapravṛttirvyākhyātā | yasyāmasmipratyayasya viśeṣagrahaṇaṃ bhavati — śabde 'haṃ sparśe 'haṃ rūpe 'haṃ rase 'haṃ gandhe 'hamiti |

<II,199>

II,199,i (YD_II,199,i)

āha, ahaṅkāre sattvādīnāṃ saṃjñāntarāvacanam, ānarthakyāt | yadidamahaṃkāre sattvādīnāṃ saṃjñāntaramārabhyate vaikārikastaijaso bhūtādiriti, tanna vaktavyam | kasmāt ? ānarthakyāt | na hi tattvāntarasanniveśināṃ sattvādīnāṃ saṃjñāntarābhidhāne kiṃcitprayojanamastīti, saṃjñābhūyastvāt | athāyaṃ nirbandhastattvāntaram, saṃjñābhūyastvaṃ prāpnoti | prayojanābhidhānaṃ vā | viśiṣṭayatnānāmanākasmikatvāt | athavā prayojanaṃ vaktavyam — evamarthamahaṅkāre saṃjñāntarābhidhānamiti | kasmāt ? na hi viśiṣṭayatnānāmākasmikatvamupapadyata iti |

II,199,ii (YD_II,199,ii)

ucyate — na, kāryaviśeṣahetutvāt | mahadādilakṣaṇānāṃ hi guṇānāmanekarūpastattvārambha iti hi na saṃjñāntaramārabhyate | ahaṃkārastu sattvatamobahulayorindriyatanmātraparvaṇoḥ prakṛtiḥ tadarthamācāryāṇāṃ yatnaviśeṣaḥ | dharmādiviśeṣābhyupāmānmahati prasaṃga iti cet na viśeṣitatvāt | tattvāntarārambha iti viśeṣitam, na tu dharmādayastattvāntaramato na mahati prasaṃgaḥ | viśeṣānabhidhānādayuktamiti cet syādetat, kaḥ punaratra viśeṣo yena dharmādi na tattvāntaram, tattvāntaraṃ tu śrotrādīti ? etacca naivam kutaḥ ? vṛttimātre tadupacārāt | vṛttimātre hi mahato dharmādyupacāraḥ | tathā ca tantrāntare 'pyuktam “prakāśavṛttirdharma” iti | vṛttiniṣpāditastu saṃsthānaviśeṣo vṛttimatastattvāntaramityanayorviśeṣaḥ | tasmādyuktametat kāryaviśeṣahetutvamiti || (24) ||

<II,202>

25

II,202,i (YD_II,202,i_II,202,vi)

āha, yadyevamidaṃ tarhi vaktavyamuṣya kāryaviśeṣasyaivaṃ saṃjñakādahaṃkārātpravṛttiriti |

II,202,ii

ucyate —

“sāttvika ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtādahaṅkārāt /”

II,202,iii

sarga ityanuvartate | ekādaśendriyāṇi sattvabahulāni vaikṛtādahaṃkārātpravartante niṣpadyanta ityarthaḥ | ekādaśābhidhānādeva cendriyapratītiḥ, pūrvasūtre tatsāmānādhikaraṇyāt | ato na punarindriyagrahaṇam |

II,202,iv

āha, tanmātrasargaḥ punaḥ kiṃguṇaḥ, kasmāccāhaṅkārātpravartate iti ?

II,202,v

ucyate —

“bhūtādestānmātraḥ sa tāmasaḥ”

II,202,vi

bhūtāderbhūtādisaṃjñakāttamaḥpradhānāttānmātraḥ sargaḥ | tānmātrastu tamobahulo bhūtādisaṃjñakādahaṅkārātpravartate | tatra punastanmātragrahaṇātsaṃkhyā śasyata iti nocyate |

<II,203>

II,203,i (YD_II,203,i)

āha, prakṛtiviśeṣanirdeśānarthakyam | prāguktaṃ sattvādīnāmahaṅkārāvasthitānāṃ vaikārikādyāḥ saṃjñā ucyante | tadyadi sattvaṃ vaikārikaśabdenocyate vaikārikāṇi caindriya ekādaśakaḥ sargaḥ pravartata ityukte gamyata etat sāttviko 'sau, bhūtādestānmātra ityukte gamyata etat tāmasa iti | kasmāt ? na hyasti sambhavo yatsattvāttamobahulaḥ sargaḥ syāttamasaśca sattvabahula iti |

II,203,ii (YD_II,203,ii_II,204,i)

ucyate — na, aprasiddhatvajñāpanāt | yasyaivārthasya jñāpanārthamevamiha kriyate, kathaṃ gamyate sattvaṃ vaikārikaśabdenocyate, tamo bhūtādiśabdena, rajastaijasaśabdena ? aprasiddhārthā hi tāntrikī paribhāṣeyamanirṇītā na gamyata iti |

II,203,iii

āha, taijasasaṃjñānarthakyamiti |

<II,204>

II,204,i

ucyate na,

“taijasādubhayam // (ISk) 25 //”

II,204,ii (YD_II,204,ii^1) (YD_II,204,ii^2)

ubhayatra tatsāmarthyāt | syādetadevaṃ yadyasya kāryasāmarthyameva na syāt | asmāttu taijasādubhayamapyetattanmātrendriyasaṃjñakaṃ pravartata ityanuvartate | katham ? yadā hi vaikāriko 'haṅkāra indriyabhāvena pravartate tadā niṣkriyatvāttaijasaṃ pravartakatvenākāṃkṣati, bhūtādi bhedakatvena | kasmāt ? tenaiva tadbhedāt | tadyathāgnināgnau prakṣipto 'gnireva bhavati, āpo vāpsu prakṣiptā āpa eva bhavanti, evaṃ sattvameva sattve tu bhedaṃ janayati guṇāntarasaṃsargamapekṣate | bhūtādilakṣaṇasya tu tamasaḥ saṃsargād bhidyamānaṃ taijasena ca rajasā kriyātmakenānugṛhītamekādaśendriyabhāvamapekṣate | tathā bhūtādilakṣaṇaṃ tamo 'haṅkārāttanmātrabhāvena pravartamānaṃ pravṛttyarthaṃ taijasamākāṃkṣati, vaikārikaṃ bhedatvena | kasmāt ? tenaiva tasya bhedāditi yojyam | śāsraṃ caivamāha — “tadetasminvaikārike strakṣyamāṇa eṣa bhūtādistaijasenopaṣṭabdha evaṃ vaikārikamabhidhāvati | tathaiva tasminbhūtādau srakṣyamāṇe eṣa bhūtādistaijasenoṣṭabdha etaṃ bhūtādimabhibhavati |” ityanena nyāyena taijasādubhayaniṣpattiriti vyākhyāto 'haṅkāraḥ || (25) ||

<II,207>

26

II,207,i (YD_II,207,i_II,207,iii)

āha, prāgapadiṣṭa aindriya ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtādahaṃkārāditi, tatsāmānyābhidhānānna pratipadyāmahe | tasmādvaktavyaṃ kānīndriyāṇi bhavato 'bhipretāni ?

II,207,ii

ucyate — dvividhānīndriyāṇi, buddhīndriyāṇi, karmendriyāṇi ca | tatra

“buddhīndriyāṇi karṇatvakcakṣūrasananāsikākhyāni /”

II,207,iii

karṇau tvakcakṣuṣī ca rasanaṃ ca nāsikā ca karṇatvakcakṣūrasananāsikāḥ | ākhyānamākhyā pratyāyanamityarthaḥ | etaiḥ śabdairākhyā yeṣāṃ tānīmāni karṇatvakcakṣūrasananāsikākhyāni | adhiṣṭhānabhedāddvivacanena vigrahaḥ kriyate | etāni buddhīndriyāṇi pratyavagantavyāni | buddherindriyāṇi buddhīndriyāṇi |

II,207,iv (YD_II,207,iv_II,208,i)

kiṃ punaretāni buddheriti ?

<II,208>

II,208,i

ucyate — śabdādiviṣayapratipattau dvāram | kasmāt ? abahirvṛttitvāt | antaḥkaraṇasya nāsti bahirvṛttirityato nālametatsākṣācchabdādīnarthānpratipattum | tasmācchrotrādilakṣaṇaṃ sākṣād bāhyaviṣayaprakāśanasamarthaṃ kāraṇāntaramapekṣate | tatpraṇālikayā tasya viṣayagrahaṇam | tasmādyuktamuktaṃ buddherbāhyaviṣayapratipattau dvārabhūtatvādbuddhīndriyāṇīti |

II,208,ii (YD_II,208,ii_II,208,iii)

āha, karmendriyāṇi punaḥ kānīti ?

“vākpāṇipādapāyūpasthāḥ karmendriyāṇyāhuḥ // (ISk) 26 //”

II,208,iii

vākca pāṇī ca pādau pāyuścopasthaśca vākpāṇipādapāyūpasthāḥ | etāni karmendriyāṇyāhurācakṣate | karmārthānīndriyāṇi karmendriyāṇi | kiṃ punaḥ karma ? vacanādi vakṣyamāṇam | etadvikurvat iti karmendriyāṇi |

II,208,iv (YD_II,208,iv_II,209,ii)

āha, kathametadupalabhyate adhiṣṭhānādarthāntarabhūtānīndriyāṇi, na punaradhiṣṭhānamātra<II,209>miti ?

II,209,i

ucyate — adhiṣṭhānādindriyapṛthaktvam, śaktiviśeṣopalambhāt | yathā śarīrāsambhavino viṣayavyavasāyalakṣaṇasya śaktiviśeṣasyopalambhādarthāntaraṃ buddhiranumīyate, evamadhiṣṭhānāsambhavino viṣayagrahaṇalakṣaṇasya śaktiviśeṣasyopalambhādarthāntaramindriyamiti |

II,209,ii

āha, na, asambhavāsiddheḥ | adhiṣṭhānamātrasya viṣayagrahaṇaṃ na sambhavati, arthāntarasya ca sambhavati ityetadubhayamapi cāprasiddhamiti |

II,209,iii (YD_II,209,iii_II,210,i)

ucyate — naitadaprasiddham | tulyajātīyeṣu tadanupapatteḥ | yasmād bhautikeṣvanyeṣu ghaṭādiṣu viṣayagrahaṇasāmarthyāsambhavaḥ āhaṃkāravikāravattatsāmarthyāpratiṣedhānnendriyāṇāṃ nastatpratiṣedho 'numātavya iti | etaccāyuktam | kasmāt ? śaktibhedāpatteḥ | vaikārikaṃ sattvamāhaṅkārikaṃ prakāśarūpaṃ, tacchaktiviśeṣādindriyāṇi utpadyante | bhūtādilakṣaṇasya tamasaḥ sāmarthyāt tanmātrāṇi parasya, pṛthivyādīnāmekarūpatvāt | tasmādayamasamaḥ samādhiriti | etena bhautikatvaṃ pratyuktam |

<II,210>

II,210,i

āha, kathamavagamyate bahūnīndriyāṇi, na punarekamevendriyaṃ manovatsarvārthamanekādhiṣṭhānaṃ syāditi ?

II,210,ii (YD_II,210,ii^1) (YD_II,210,ii^2)

ucyate — na, yugapatpravṛttyapravṛttiprasaṃgāt | yadyekamevendriyaṃ manovatsarvārthamanekādhiṣṭhānaṃ syādekaviṣayapratipattau vā sarvaviṣayapratipattiḥ | dṛṣṭastu grahaṇabhedastasmānnaikamindriyamiti | bhautikairanugrahopaghātadarśanādindriyāṇāṃ bhautikatvamiti cet syānmatam, iha bhautikānāṃ ghaṭādīnāṃ bhautikairmṛddaṇḍacakrasūtrodakamudgarādibhiranugrahopaghāto dṛṣṭaḥ | yadi ca bhautikānīndriyāṇi na syuḥ naiṣāṃ bhautikairañjanādibhiranugrahaḥ kriyate, upaghātaśca rajaḥprabhṛtibhiriti | etaccāyuktam | kasmāt ? anekāntāt | tadyathā bhautikairvadanādibhirantaḥkaraṇasya grahaṇadhāraṇasmṛtilakṣaṇo 'nugrahaḥ kriyate, upaghātaścopalādibhiḥ | na cāsya bhautikatvam | evamindriyasyāpi syāt | vaiśeṣikaguṇavyañjakatvādvikārapratītiriti cet atha matam — pṛthivyādivaiśeṣiko gandho ghrāṇenābhivyajyate | audako rase rasanena ca | āgneyaṃ rūpaṃ vīkṣaṇena | vāyavīyaḥ sparśastvacā | ākāśīyaḥ śabdaḥ śrotreṇa | yena ca yasya vaiśeṣikaguṇābhivyaktistasya tadvikāratvaṃ dṛṣṭam | tadyathā pradīpasya rūpābhivyañjakatve sati taijasatvamiti | etaccānupapannam | kasmāt ? aniṣṭaprasaṃgāt | vaiśeṣikaguṇavyañjakānāṃ tadvikāramicchataḥ prāptamapāṃ gandhābhivyaktihetutvāt pārthivattvam | athaitadaniṣṭaṃ, na tarhyaikāntiko heturiti | tatra yaduktaṃ vaiśeṣikaguṇābhivyañjakatvād bhautikānīndriyāṇīti etadayuktam || (26) ||

<II,213>

27

II,213,i (YD_II,213,i_II,213,iii)

āha, ekādaśendriyāṇi ahaṅkārādutpadyanta iti prāgapadiṣṭam | idānīṃ buddhīndriyakarmendriyāṇi daśāpadiśyante | tadidaṃ padārthanyūnamiti |

II,213,ii

ucyate — syādetadevam, yadyetāvadindriyaparva syāt | kiṃ tarhīti —

“saṅkalpakamatra manaḥ”

II,213,iii

atrendriyaparvaṇi mano bhavadbhiḥ pratyavagantavyam | tatra saṃkalpakamiti lakṣaṇamācakṣmahe | saṃkalpo 'bhilāṣa icchātṛṣṇetyādyanarthāntaram | saṃkalpayatīti saṃkalpakam | etanmanaso lakṣaṇam |

II,213,iv (YD_II,213,iv)

tasmādasya pratyakṣato 'nupalabhyamānasyāstitvamavasīyate | kasmāt ? vyastasamastānāmindriyāntarāṇāṃ tadasambhavāt | apohya hi manaḥ saṃkalpaṃ vyastānāmindriyāntarāṇāṃ bhavānparikalpayet samastānāṃ vā ? kiṃ cātaḥ ? tanna tāvadvyasthānāmindriyāṇāṃ saṃkalpo bhavati | kiṃ kāraṇam ? aniyataviṣayatvāt | niyato hi śrotrādīnāṃ śabdādirviṣayaḥ | aniyataviṣayaśca saṃkalpaḥ | kiṃca trikālaviṣayatvāt | vartamānaviṣayā śrotrādivṛttiḥ trikālaviṣayaśca saṃkalpaḥ | tasmānna vyastānāṃ nāpi samastānām | badhirādiṣu tadabhāvaprasaṃgāt | yadi samastendriyavṛttiḥ saṃkalpaḥ syātprāṇādivaditi cet syānmatam, yathā samastendriyavṛttiḥ prāṇādiḥ, na <II,214> cānyataravaikalye tadabhāvaḥ, evaṃ samastendriyavṛttiḥ saṃkalpaḥ syānna cānyataravaikalye tadabhāvaḥ syāditi | etaccānupapannam | viśeṣitatvāt | nirviṣayā prāṇādivṛttiḥ | śabdādiviṣayastu saṃkalpa iti viśeṣitam | tasmādvyastasamastānāmindriyāṇāṃ saṃkalpānupapattermanaso liṅgametadastitve iti siddham |

II,214,i (YD_II,214,i_II,215,ii)

āha, tadavadhāraṇīyam, indriyadvaividhyāt | dviprakārāṇi hīndriyāṇi purastādupadiṣṭāni | tatra mano 'pyavadhāraṇīyaṃ kiṃ buddhīndriyamatha karmendriyamiti ?

<II,215>

II,215,i

ucyate —

“taccendriyamubhayathā samākhyātam /”

II,215,ii

hyarthe caḥ paṭhitaḥ | taddhīndriyamubhayathetyarthaḥ | mano na kevalaṃ buddhīndriyamapi tu karmendriyamapi |

II,215,iii (YD_II,215,iii_II,215,v)

niyamahetvabhāvādayuktamiti cet syātpunaretat, ko 'tra niyamahetuḥ yadindriyatvāviśeṣe manasa evobhayapracāratvamabhyupagamyate, nānyeṣāmiti ?

II,215,iv

ucyate —

“antastrikālaviṣayaṃ tasmādubhayapracāraṃ tat // (ISk) 27 //”

II,215,v

trikālaviṣayatvāt | iha yasyāntastriṣu ca kāleṣu karaṇasya vṛttistadubhayapracāram, tadyathā buddhiḥ | sākṣāt viṣayānabhisandhānādatītānāgatavartamānaviṣayatvācca mano 'ntastrikālaviṣayam | tasmādubhayapracāraṃ taditi siddham || (27) ||

<yuktidīpikāyāṃ sāṃkhyasaptatipaddhatau ṣaṣṭhamāhnikam ||>

<II,218>

28

II,218,i (YD_II,218,i)

samadhigataṃ karaṇaparva | tasyedānīṃ vyastasamastavṛttayo vaktavyāḥ | sati cobhayābhidhāne vyastavṛttireva tāvaducyate, na samastavṛttiḥ | kiṃ kāraṇam ? prakaraṇaśeṣabhūtatvāt | śrotrādīnāṃ hi sadbhāvaprakaraṇamidamanukrāntam | sa caiṣāṃ sadbhāvaḥ śaktiviśeṣopālambhādityuktam | idānīmasau śaktiviśeṣo 'smākaṃ vyastavṛttirityucyate | tasmāttadanukramaṇaṃ kariṣyāmaḥ |

II,218,ii (YD_II,218,ii_II,218,iv)

āha, yadyevaṃ tasmāducyatāṃ tasya karaṇasya kasminnarthe vṛttiḥ, kiṃ lakṣaṇaṃ veti ?

II,218,iii

ucyate — yaduktaṃ tasya kasminnarthe vṛttirityatra brūmaḥ

“rūpādiṣu pañcānāmālocanamātramiṣyate vṛttiḥ /”

II,218,iv

rūpādiṣu śabdasparśarūparasagandheṣu svabhedabhinneṣu pañcānāṃ śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇānāṃ śravaṇasparśanadarśanarasanaghrāṇalakṣaṇo vyāpāro vṛttirityucyate | tatra karaṇanirdeśe śrotrendriyasya prākpāṭhāttadviṣayanirdeśātilaṃghane prayojanaṃ nāstīti kṛtvā śabdādiṣu pañcānāmityeva paṭhitavyam | prāktanastu pramādapāṭhaḥ |

<II,219>

II,219,i (YD_II,219,i_II,219,ii)

yatpunaretaduktaṃ kiṃlakṣaṇeti atra brūmaḥ — ālocanamātramiṣyate | ālocanaṃ grahaṇamityanarthāntaram | mātraśabdo viśeṣanivṛttyarthaḥ | tadyathā bhaikṣamātramasmin grāme labhyata ityukte nānyo viśeṣa iti jñāyate | chandromātramadhīte māṇavaka ityukte nānyadadhīta iti | evamālocanamātramindriyāṇāmiṣyate vṛttirityukte nānyo viśeṣa iti gamyate | tena kiṃ siddhaṃ bhavati ? yaduktamanyairācāryaiḥ sāmānyajñānamindriyāṇāṃ viśeṣajñānaṃ buddheriti tatpratiṣiddhaṃ bhavati |

II,219,ii

āha, kaḥ punarasmindarśane doṣo yata etatpratiṣidyata iti ?

II,219,iii (YD_II,219,iii_II,221,i)

ucyate — sāmānyaviśeṣayoritaretarāpekṣatve satyekasminnavirodhādanyataraparikalpanānarthakyam | yadi khalvindriyasya sāmānyajñānaṃ na syāttena viśeṣāpekṣaṃ sāmānyaṃ sāmānyāpekṣaśca <II,220> viśeṣa iti yatra sāmānyajñānaṃ tatra viśeṣajñānamapi na pratiṣidhyata ityubhayamapīndriyasya syāt | tataścāntaḥkaraṇaparikalpanānarthakyam | viśeṣavato vāntaḥkaraṇasya kaḥ sāmānyena virodha ityubhayasyāpi tatra sambhavādindriyānarthakyam | tasmādapratyayamindriyamiti | indriyasya cetpratyayaḥ syādyathā pratyayavato 'ntaḥkaraṇasyāniyataviṣayatvam, evamasyāpi syāt na tu tadasti | tasmādapratyayamindriyamiti | kiṃca kālātivṛttiprasaṃgāt | indriyasya cetpratyayaḥ syādyathā pratyayavato 'ntaḥkaraṇasya trikālaviṣayatvamevamasyāpi syāt | na tu tadasti | tasmādapratyayamindriyamiti | kiṃ cānyat smṛtyadarśanāt | indriyasya cetpratyayaḥ syādyathā pratyayavato 'ntaḥkaraṇasyādirūpopapattirevamatrāpi syāt | na tu tadasti | tasmādapratyayamindriyaṃ siddhamiti |

<II,221>

II,221,i

āha, bhavatu tāvadapratyayamindriyam | tattu grahaṇarūpaṃ na tu prakāśakaṃ pradīpavadityatra ko heturiti ?

II,221,ii (YD_II,221,ii)

ucyate — na kāraṇāntaraprasaṃgāt | yadi pradīpavadindriyaṃ prakāśakaṃ syāttena yathā tatprakāśiteṣu ghaṭādiṣvartheṣu karaṇāntaramārgaṇamevamatrāpi syāt | na caitadiṣṭam | ato na pradīpavadindriyaṃ prakāśakamiti | antaḥkaraṇasadbhāvādayuktamiti cet syānmatam — asti kāraṇāntaraṃ buddhilakṣaṇaṃ yadindriyeṇa pradīpavatprakāśitamarthaṃ gṛhṇāti | tasmātparavādānuvādo 'yaṃ kriyate, na pratiṣedha iti | tacca naivam | kasmāt ? pradīpendriyayoranyatarānupādānaprasaṃgāt | indriyamapi prakāśakam, pradīpo 'pi | tatrānyatarasyānupādānaṃ prasaktam | kasmāt ? na hyekārthakāriṇo yugapatkaraṇe sāmarthyamastīti | kiṃ cānyat | antaḥkaraṇahāneḥ | indriyeṇa pradīpavatprakāśitānbāhyānarthānsākṣādantaḥkaraṇaṃ gṛhṇātīti vadato 'ntaḥkaraṇameva hīyate | tasmādayuktamantaḥkaraṇasya sāmarthyam | puruṣasyeti cenna karaṇānarthakyaprasaṃgāt | sākṣādviṣayagrahaṇasamarthaṃ puruṣamicchataḥ karaṇānarthakyaṃ prasajyate | tasmādyuktametat grāhakamindriyaṃ na tu pradīpavatprakāśakamiti |

<II,222>

II,222,i (YD_II,222,i_II,222,ii)

āha, bhavatu tāvad grahaṇamātramindriyavṛttirapratyayā | grahaṇapratyayaprakāśābhedaḥ ?

II,222,ii

ucyate — viṣayasamparkāttādrūpyāpattirindriyavṛttigrahaṇaṃ, tathā viṣayendriyavṛttyanukāreṇa niścayo gaurayaṃ śuklo dhāvatītyevamādiḥ pratyayaḥ | tathā viṣayasamparkāgame śrotrādivṛtteḥ tādrūpyāgamo vartamānakālatā, grahaṇasyānubhavāttu saṃskārādhānaṃ tatpūrvikā ca smṛtiriti trikālaviṣayā pratyayasyetyayamanayorviśeṣaḥ | bāhyastu prakāśo na viṣayarūpāpannaḥ | saṃskārāttu ghaṭādīnāṃ vyavadhānarūpaṃ pārthivaṃ chāyālakṣaṇaṃ vyañjakatvāya kalpate, cakṣuṣo 'nugrahāya | ubhayorvā cakṣurviṣayayorityapare | tasmādupapannametat prakāśakaṃ pradīpādi, grāhakaṃ śrotrādi, vyavasāyakamantaḥkaraṇamiti |

<II,223>

II,223,i (YD_II,223,i^1) (YD_II,223,i^2_II,224,ii)

atha karmendriyāṇāṃ kā vṛttirityucyate — naiyāyikāstvevamāhuḥ — ghrāṇarasanacakṣustvakcchrotrāṇīndriyāṇi bhūtebhyaḥ | bhūtebhya ityanena svaviṣayopalabdhilakṣaṇaṃ hīndriyāṇāṃ bhūtaprakṛtitve sati nirvahati (?) nānyathā | tāni punarindriyakāraṇāni pṛthivyaptejovāyurākāśamiti bhūtāni | ebhyaḥ pañcabhyo yathāsaṃkhyaṃ ghrāṇarasanacakṣustvakcchrotrāṇi pañcendriyāṇi bhavanti | bhūtaprakṛtitvamiti bhūtasvabhāvaṃ vyākhyāyamānaṃ pañcasvapi sambhavati | bhūtakāraṇatvaṃ tvanyeṣu caturṣu tathaiva | śrotre tu kathaṃcitkarṇaśaṣkulyavacchinnanabhobhāgābhiprāyeṇa vyavahārataḥ samarthanīyam | evaṃ bhautikānīndriyāṇi svasvaviṣayamadhigantumutsahanta iti tallakṣaṇatvameṣāṃ sidhyatīti, ato bhūtebhya ityuktam | etattu sāṃkhyācāryāṇāṃ neṣṭam | evaṃ hi sāṃkhyavṛddhā āhuḥ — āhaṅkārikāṇīndriyāṇi arthaṃ sādhayitumarhanti nānyathā | tathā hi kārakaṃ kārakatvādeva prāpyakāri bhavati | bhautikāni cendriyāṇi kathaṃ prāpyakārīṇi duravartini viṣaye bhaveyuḥ ? āhaṃkārikāṇāṃ tu teṣāṃ vyāpakatvāt | viṣayākārapariṇāmātmikā vṛttirvṛttimato 'nanyā satī sambhavatyeveti suvacaṃ prāpyakāritvam api ca mahadaṇuguṇagrahaṇamāhaṅkāritve teṣāṃ kalpate, na bhautikatve | bhautikatve hi yatparimāṇaṃ karaṇaṃ tatparimāṇaṃ grāhyaṃ gṛhṇīyāt |

<II,224>

II,224,i

āha, atha karmendriyāṇāṃ kā vṛttiriti ?

II,224,ii

ucyate —

“vacanādānaviharaṇotsargānandāśca pañcānām // (ISk) 28 //”

II,224,iii (YD_II,224,iii)

vākpāṇipādapāyūpasthānāṃ tu vacanādānaviharaṇotsargānandalakṣaṇā yathākramaṃ vṛttayaḥ pratyavagantavyāḥ | tatrocyate 'neneti vacanam | tasmādya evārthapratyāyanasamartho varṇasamudāyaḥ padavākyaślokagranthalakṣaṇaḥ sa vāgindriyasyārtho nānyaḥ | ādīyate 'nenetyādānam | āṅabhividhyarthe prayujyate | tataśca yadeva prakṣālanaparimārjanopasparśanādhyayanapraharaṇaśilpavyāyāmādi kṛtsnaṃ grahaṇaṃ sa indriyārthā nānyaḥ | viśiṣṭaṃ haraṇaṃ viharaṇam | ataśca yadeva samaviṣamanimnonnatacaṅkramaṇaparivartananāṭyavyāyāmādiḥ sa indriyārtho nānyaḥ | evamutkṛṣṭaḥ sarga utsargaḥ | nānyaḥ | ataśca ya evāśitapītavipariṇāmasya samyakstrotomārgānusāriṇo visargaḥ sa indriyārtho <II,225> nānyaḥ | evamabhivyāpyānandamānandaḥ | tataśca ya evāsādhāraṇaprītinayanābhiniṣpattilakṣaṇaḥ sa indriyārtho nānyaḥ || (28) ||

<II,227>

29

II,227,i (YD_II,227,i_II,227,ii)

āha, prāgantaḥkaraṇavṛttinirdeśaḥ, sargakramānugamātpūrvaṃ buddhyahaṃkāramanasāṃ vṛttinirdeśaḥ kartavyaḥ | kiṃ kāraṇam ? evaṃ hi sargakramo 'nugato bhavati | kramabhede vā prayojanaṃ vaktavyamiti |

II,227,ii

ucyate — na, indriyavṛttipūrvakatvāt | antaḥkaraṇasya hi indriyavṛttipravartakaḥ pratyayaḥ | tathā ca vakṣyati — dṛṣṭe tathāpyadṛṣṭe trayasya tatpūrvikā vṛttiriti (ISk 30) | tasmātsargakrameṇa vinā tannirdeśaḥ prāgācāryeṇa kriyate iti |

II,227,iii (YD_II,227,iii)

āha, tadasambhavaḥ, śāstre prāgabhimānābhidhānāt | śāstraṃ hyevamāha — kā nu bhoḥ saṃjñā māturudare 'vasthitaṃ kumāraṃ pratyabhinirviśata iti ? asmītyeṣā māhātmī saṃviditi | tathā kāryakāraṇavyūhasamakālaṃ māhātmyaśarīro 'smīti pratibuddhyate | pravṛttāścaiva hyavyaktā bhavantyasmītyasmitāmātrāḥ | pramāṇaṃ ca śāstram | tasmātprāgantaḥkaraṇanirdeśaḥ kartavyaḥ |

<II,228>

II,228,i (YD_II,228,i_II,228,ii)

ucyate — tannimittārthena vivakṣitatvāt | satyametat kāryakāraṇavyūhaniṣpattisamakālamasmītyeṣā māhātmī saṃvit pratyupadhīyate | śabdādiviṣayastvantaḥkaraṇapratyayaḥ śrotrādinimitta iti | etatpūrvaśabdena vivakṣitam | na ca nimittamatikramya naimittikābhidhānaṃ nyāyyam |

II,228,ii

athavā naiva vayamidaṃ praṣṭavyā yathā prāgantaḥkaraṇavṛttinirdeśaḥ kartavya iti | kiṃ kāraṇam ? yasmāt

“svālakṣaṇyaṃ vṛttistrayasya”

II,228,iii (YD_II,228,iii)

svalakṣaṇameva svālakṣaṇyam | svārthe taddhitavṛttiḥ, anyabhāvastu kālaśabdavyavāyāditi | yathā buddhyahaṃkāramanasāṃ hi saukṣmyānna śakyaṃ svarūpamabhidhātumityato vṛttireva lakṣaṇabhāvenopadiśyate | śrotrādīnāmapi ca saukṣmyāllakṣaṇamapadeṣṭumaśakyamiti vṛttirevocyate, na lakṣaṇam | tadeva caiṣā lakṣaṇaṃ bhavati | yacchabdālocanasamarthaṃ tacchrotram | evamitareṣvapi vaktavyam | buddhyahaṃkāramanasāṃ ca lakṣaṇamadhyavasāyādyuktam | tadeva vṛttitvenācakṣāṇaḥ śrotrādīnāmeva cābhidadhānaṃ lakṣaṇaṃ cāpyācakṣāṇo vṛttivṛttimatorananyatvaṃ jñāpayati | anyathā tu yathādhyavasāyādi lakṣaṇamevaṃ rūpādiṣu pañcānāmalocanamātraṃ lakṣaṇamityucyate, na tu vṛttiriti | śrotrādivad buddhyādīnāmapi vyavasāyādayo vṛttirityucyate, na tu lakṣaṇam | tasmādanyathā nirdeśo jñāpakaṃ vṛttivṛttimatoranyatvasyeti vyākhyātā karaṇavṛttiḥ |

<II,229>

II,229,i (YD_II,229,i_II,229,ii)

“saiṣā bhavatyasāmānyā /”

II,229,ii

seti pūrvakṛtāṃ vṛttimabhisambadhnāti | eṣeti sarvanāmnā pratyākṛṣṭāṃ tāmeva pratyakṣaṃ prati nirdiśati | bhavatīti vakṣyamāṇena dharmāntareṇāsyāstadvattānubhāvitaṃ khyāpayati | asāmānyeti dharmamācaṣṭe | sāmānyā sādhāraṇetyarthaḥ | na sāmānyāsāmānyā | pratikaraṇaṃ niyatetyuktaṃ bhavati | yā hīyamanukrāntā karaṇaparvaṇo 'dhyavasayādikā vṛttiriyaṃ vyastānāṃ karaṇānāṃ pratisvaṃ niyatā | tataścaiṣāṃ buddhyādīnāṃ kāryaviśeṣanimittabhāvasaṃsūcitasya svarūpasyāsaṃkaraḥ siddhaḥ |

<II,230>

II,230,i (YD_II,230,i_II,230,iii)

āha, sāmānyaviśeṣayoritaretarāpekṣatvādasāmānyābhidhānena sāmānyasyāpyabhidhānādadhyavasāyādikā karaṇānāmasāmānyā vṛttirityukte 'rthādāpannameṣāṃ sāmānyāpi vṛttirastīti | tasmādasāvapi vaktavyeti |

II,230,ii

ucyate —

“sāmānyakaraṇavṛttiḥ prāṇādyā vāyavaḥ pañca // (ISk) 29 //”

II,230,iii

sāmānyā cāsau karaṇavṛttiḥ sāmānyakaraṇavṛttiḥ | prāṇaścādyo yeṣāṃ te prāṇādyāḥ, prāṇāpānasamānodānavyānāḥ pañca samastakaraṇavṛttiḥ pratyavagantavyeti | taiḥ sarvaiḥ sahitaḥ prāṇa iti vedānteṣvapi |

<II,231>

II,231,i (YD_II,231,i_II,231,iii)

āha, ayuktametat | kasmāt ? dharmiṇo dharmyantaravṛttibhāvānupapatteḥ | vṛttirityayaṃ śabdo vyāpāramācaṣṭe | na ca dharmāntaraṃ dharmāntarasya vyāpāro bhavitumarhatīti |

II,231,ii

ucyate — na kārye kāraṇopacārāt | satyametat | dharmī dharmyantarasya vṛttitvenāśakyaḥ parikalpayitum | kiṃ tu sāmānyakaraṇavṛttyā preryamāṇo vāyustatpravaṇatvāttatkāryatāṃ pratipadyate | tatra prāṇādikārye vāyau prāṇopacāraṃ kṛtvā evamucyate — prāṇādyā vāyavaḥ pañca |

II,231,iii

tatpreraṇāsiddherayuktamiti cet syādetat, kathametadavagamyate 'rthāntarapreritasya vāyoriyaṃ kriyā bhavati na punaḥ svatantrasyeti ?

II,231,iv (YD_II,231,iv)

ucyate — na svataḥ, tadvyatiriktatvānupapatteḥ | iheyamakasmādbhinnā kriyāvāyoḥ svato vā syāt, karaṇavṛttivyatiriktatvādvā | kiṃ cātaḥ ? tatra tāvatsvata upapadyate | kasmāt ? sarvatra prasaṃgāt svābhāvike hi vāyordiksaṃcāre 'bhyupagamyamāne sarvatra tatsaṃbhavaḥ syāt | tataśca tiryakpātādivṛttirhanyeta, na cānyataḥ | kasmāt ? adarśanāt | na hi pṛthivyādīnāṃ vāyupreraṇasāmarthyaṃ kvacidupalabdham | bhastrādiṣu dṛṣṭamiti cenna, anyanimittatvāt | atrāpi caitravyāpāra upalabhyate ityavaśyamanyannimittamupalabhyate ityabhyupagantavyam | ātmeti cenna, kriyāpratiṣedhāt | upapāditametatpūrvamātmā niṣkriya iti | na ca niṣkriyasya preraṇamupapa<II,232>dyate | na ca nirnimittā svabhāvabhedānāmanākasmikatvāt | tasmādyattannimittaṃ sā samastakaraṇavṛttiḥ |

II,232,i (YD_II,232,i_II,233,i)

sa cāyaṃ vāyureka eva sthānasaṃcāraviśeṣānnānākhyo bhavati | yathaiko devadattaḥ pācako lāvaka iti kvacit | tadayuktam | kasmāt ? yugapatparasparātiśayavirodhāt | pūrvasmātpūrvasmāduttara uttaro vāyurbalīyāniti hyabhyupagamaḥ | tadetadekasyaikasminkāle nopapadyate | tasmādupapannaṃ prāṇādyā vāyavaḥ pañca |

<II,233>

II,233,i

kiṃ punareṣāṃ prāṇādīnāṃ lakṣaṇamiti ?

II,233,ii (YD_II,233,ii)

ucyate — dvividhāḥ prāṇādayaḥ | antarvṛttayo bahirvṛttayaśca | tatra mukhanāsikābhyāṃ pragamanātpraṇateśca prāṇaḥ | yo 'yaṃ mukhanāsikābhyāṃ sañcarati so 'ntarvṛttirvāyuḥ prāṇa ityabhidhīyate | yā kācitpraṇatirnāma bhūteṣu tadyathā praṇateyaṃ senā, praṇato 'yaṃ vṛkṣaḥ, praṇato 'yaṃ dharme, praṇato 'yamarthe, praṇato 'yaṃ kāme, praṇato 'yaṃ vidyāyām | tadviparīteṣu vā bāhyaprāṇavṛttireṣā | prāṇiviṣaya evaiṣā bhavati | sa khalvayamatrābhivyakto bhavati | tadyathā mahatā vā duḥkhenābhiplutasya mahatā vā bandhunā viyuktasya, sahitasya vā saurabheyasya, nipānāvatīrṇasya vā mahiṣasyāvagateḥ |

II,233,iii (YD_II,233,iii)

apakramaṇāccāpānaḥ | yo 'yaṃ rasaṃ dhātūn śukraṃ mūtraṃ purīṣaṃ vātārtavagarbhāṃścākarṣannadhogacchannayamantarvṛttirvāyurapāna ityabhidhīyate | yaccāpi kiṃcidapakramaṇaṃ nāma bhūteṣu tadyathā apakrānto 'yaṃ dharmādibhyastadviparītebhyo vā iti bāhyā khalvapānavṛttireṣā | <II,234> apānaviṣaya evaiṣa bhavati | balavattaraścāyaṃ prāṇodvāyoḥ kasmāt ? eṣā hyetaṃ prāṇamūrdhvaṃ vartamānamarvāgeva sanniyacchati arvāgeva sanniruṇaddhi | eṣo 'trābhivyakto bhavati | tadyathā upakūpamupaśvabhraṃ vā parivartamānasyā ... śatapadīṃ laṅghayataḥ |

II,234,i (YD_II,234,i)

hṛdyavasthānātsaha bhāvācca samānaḥ | yastvayaṃ prāṇāpānayormadhye hṛdyavatiṣṭhate sa samāno vāyurantarvṛttiḥ yaścāpi kaścitsaha bhāvo nāma bhūteṣu dvandvārāmatā | tadyathā saha dāsye, saha yakṣye, saha tapaścariṣyāmi saha bhāryāputrairbandhubhiḥ suhṛdbhiśca vartiṣya bāhyā samānavṛttireṣā | samānaviṣaya evaiṣa bhavati iti | balavattaraḥ khalvayaṃ prāṇāpānābhyām | eṣa hyetau prāṇāpānau ūrdhvamarvākca vartamānau madhya eva sanniyacchati, madhya eva sanniruṇaddhi, sa caiṣau 'trābhivyakto bhavati | tadyathā srutasārasya vā sārameyasya, anaḍuho voḍhabhārasya, dharmābhitaptāyā vā eḍakāyā ardhārdhakāyaṃ śakaśaketi | prāṇānte sarvaprāṇināṃ prāṇāpānāvutsṛjyordhvamadhaśca muktayoktrau hayāviva viṣamaṃ saṃcārayan śarīraṃ sa parāsyati |

<II,235>

II,235,i (YD_II,235,i)

mūrdhārohaṇadātmotkarṣaṇāccodānaḥ | yastvayaṃ prāṇāpānasamānānāṃ sthānānyatikramya rasaṃ dhātūṃścādāya mūrdhānamārohati tataśca pratihato nivṛttaḥ sthānakaraṇānupradānaviśeṣādvarṇapadavākyaślokagranthalakṣaṇasya śabdasyābhivyaktinimittaṃ bhavati ayamantarvṛttirvāyurudāna ityucyate | yaścāpi kaścidātmotkarṣo nāma bhūteṣu tadyathā hīnādasmi śreyān, sadṛśena vā sadṛśaḥ, sadṛśādasmi śreyān, śreyasā vā sadṛśaḥ, śreyaso vā śreyān | etasmiṃstathā rūpābhimāno vā prāptavidyastu | tadyathā bahvantaraviśeṣādalpāntaraviśeṣo 'smyaguṇavato vā guṇavānasmīti bāhyodānavṛttireṣā | udānaviṣaya evaiṣa bhavati | balavattaraḥ khalvayaṃ pūrvabhyaḥ | katham ? eṣa hyetānprāṇādīnūrdhvamavāṅmadhye ca vartamānānūrdhvamevonnayati, ūrdhvamevotkarṣati | sa caiṣo 'trābhivyakto bhavati śītodakena vā paryukṣitasya prāsamasiṃ vikośaṃ codyatamabhipaśyataḥ |

II,235,ii (YD_II,235,ii)

śarīravyāpteratyantāvinābhāvācca vyānaḥ | yastvayamālomanakhāccharīraṃ vyāpya rasādīnāṃ dhātūnāṃ pṛthivyādināṃ vyūhaṃ marmaṇāṃ ca praspandanaṃ prāṇādīnāṃ ca sthitiṃ karoti so 'ntarvṛtti<II,236>rvyānaḥ | yaścāpi kaścidatyantāvinābhāvo nāma bhūteṣu tadyathā pativratā bhartāraṃ mṛtamapyanugacchati bhavāntare 'pyayameva bhartā syāt tathā dharmādibhistadviparītaiśceti bāhyo vyānaviṣaya evaiṣa prabhavati | balavattamaścāyaṃ sarvebhyaḥ | katham ? anena hi vyāpte śarīradaṇḍake tadvaśīkṛtānāṃ prāṇādīnāṃ samā sthitirbhavati | sa eṣo 'ntakāle prāṇabhṛtāmavinābhāvena vartamāno 'bhivyajyate | tadyathā hā tarhi pādau haimau śītībhūtau gulphe jaṅghe urū kaṭirudaramuraḥkaṇṭhe 'sya khuraghuro vartate hū(?) ityavaiṣo bāhyo vyāna iti | evamete prāṇādyāḥ sthānakāryaviśeṣasūcitāḥ pañca vāyavo vyākhyātāḥ teṣāṃ prerikā sāmānyakaraṇavṛttiḥ |

II,236,i (YD_II,236,i_II,237,i)

eṣā ca tantrāntareṣu prayatna ityucyate | sa ca dharmādisaṃskārabhāvanāvaśādanuparato jīvanam | āha ca

vṛttirantaḥ samastānāṃ karaṇānāṃ pradīpavat /

aprakāśā kriyārūpā jīvanaṃ kāyadhārikā //

sā yāvadaniruddhā tu hanti vāyuṃ rajo 'dhikā /

dharmādyanāvṛttivaśāttāvajjīvati mānavaḥ //

<II,237>

II,237,i

atra ca sāmānyakaraṇavṛttigrahaṇasāmarthyātprāṇādyāḥ pañca vāyavaḥ | buddhīndriyāṇi ṣaṣṭham | karmendriyāṇi saptamam | pūraṣṭamam | pūrityahaṃkārāvasthāsaṃvidhamadhikurute | yasmādāha — tatra

saṃvidahaṃkāragataṃ kāryaṃ kāraṇaṃ pūrayati yasmāt /

tasmātpūrityuktā pratyavabhāsāṣṭamaṃ bhoktuḥ //

II,237,ii (YD_II,237,ii_II,237,iv)

sā cāhaṅkāragatā saṃvid buddhigataiva puruṣeṇopalabhyate |

II,237,iii

yasmādvakṣyati —

ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ /

kṛtsnaṃ puruṣasyārthaṃ prakāśya buddhau prayacchanti // (ISk 36)

sarvapratyupabhogaṃ yasmātpuruṣasya sādhayati buddhiḥ // (ISk 37)

II,237,iv

tasmātsaiva pūriti | śāstraṃ caivamāha — prāṇāpānasamānodānavyānāḥ pañca vāyavaḥ | ṣaṣṭhaṃ manaḥ | saptamī pūraṣṭamī vāk | vāggrahaṇena karmendriyaparvaṇo grahaṇam | manograhaṇena buddhīndriyaparvaṇaḥ | tadetatprāṇāṣṭamaṃ vaikārikaṃ guṇaśarīrasya paridraṣṭuḥ kṣetrajñasya śarīramādadānasya nityaṃ stambhasthānīyaṃ pratyaṅgaṃ bhavati, acchedyamabhedyamadāhyamavināśyamavikampyam | anityāni punarbhautikāni bāhyāni kuśamṛttikāsthānīyāni upacīyante ceti |

<II,238>

II,238,i (YD_II,238,i)

āha, kutaḥ punariyaṃ prāṇādivṛttiḥ pravartata iti ? ucyate — sā karmayonibhyaḥ | mahataḥ pracyutaṃ hi rajo vikṛtam aṇḍasthānīyāḥ pañca karmayonayo bhavanti — dhṛtiḥ śraddhā sukhā vividiṣā avividiṣeti | āha ca

pracyuto mahato yastu na prāpto jñānalakṣaṇam /

vyāpāro jñānayonitvātsā yoniḥ kukkuṭāṇḍavat //

II,238,ii (YD_II,238,ii^1)

tāsāṃ lakṣaṇaviṣayasatattvaguṇasamanvayā bhavanti | tatra lakṣaṇaṃ tāvat vyavasāyādapracyavanaṃ dhṛtiḥ | phalamanabhisandhāya śāstrokteṣu kāryeṣvavaśyakartavyatābījabhāvaḥ śraddhā | dṛṣṭānuśravikaphalābhilāṣadvārako hi buddherābhogaḥ sukhā | vettumicchā vividiṣā | tannivṛttiravividiṣā | tatra yadāyaṃ jantuḥ śubhāśubheṣu kāryeṣu vṛttyanusārī jijñāsurajijñāsurvā śarīraṃ parityajati tāmeva karmayonimupapadyate | tasyāmupapannastāmeva bhāvayati | etattāvallakṣanasatattvam | āha ca

vāci karmaṇi saṃkalpe pratijñāṃ yo na rakṣati /

tanniṣṭhastatpratijñaśca dhṛteretaddhi lakṣaṇam //

anasūyā brahmacaryaṃ yajanaṃ yājanaṃ tapaḥ /

dānaṃ parigrahaḥ śaucaṃ śraddhāyāṃ lakṣaṇaṃ smṛtam //

sukhārthī yastu seveta vidyāṃ karma tapāṃsi vā /

prāyaścittaparo nityaṃ sukhāyāṃ sa tu vartate //

<II,239>

dvitvaikatvapṛthaktvaṃ nityaṃ cetanamacetanaṃ sūkṣmam /

satkāryamasatkāryavividiṣitavyaṃ vividiṣāyāḥ //

viṣapītasuptamattavadavividiṣā dhyāyināṃ sadā yoniḥ /

kāryakaraṇakṣayakarī prākṛtikā gatiḥ samākhyātā //

II,239,i (YD_II,239,i_II,239,ii)

viṣayasatattvaṃ punaḥ sarvaviṣayiṇī dhṛtiḥ | āśramaviṣayiṇī śraddhā | dṛṣṭānuśravikaviṣayiṇī sukhā | vyaktaviṣayiṇī vividiṣā | avyaktaviṣayiṇyavividiṣā | guṇasamanvayastu rajastamobahulā dhṛtiḥ | sattvarajobahulā śraddhā | sattvatamobahulā sukhā | rajobahulā vividiṣā | tamobahulāvividiṣā iti | uktaṃ ca

lakṣaṇaviṣayasatattvaṃ traiguṇyasamanvayaṃ ca pañcānām /

yonīnāṃ yo vidyādyativṛṣabhaṃ taṃ tvahaṃ manye //

II,239,ii

ityuktāḥ prāṇādayo yonayaśca |

<II,240>

II,240,i (YD_II,240,i^1) (YD_II,240,i^2)

etad dvayamadhigamya samyaṅmārgānugamanaṃ kuryāt | rajastamodharmādisādhanabhāvavinivṛttitastvatra prāṇānāmantarvṛttiranupādhikatvādanivartyā | bahirvṛttistu mārgāmārgaviṣayatayā prayoktavyā | kathamityucyate — prāṇaviṣayā tāvatpraṇatirdharmādiviṣaya evāparoddhavyā | tato hyasya sattvavṛddhiḥ, sattvavṛddheścottarottarabuddhirūpādhigamaḥ | apānaviṣayastvapakramaṇaṃ dharmādiviṣaya evāparoddhavyamevaṃ hyasya khyātiviṣayākārasya tamaso nirhrāsaḥ | tataścottarottarabuddhirūpādhigamaḥ | tathā samānaviṣayaṃ sāhacaryasattvadharmānuguṇaṃ kuryāt | yasmācchāstramāha — sattvārāmaḥ sattvamithunaśca sadā syāditi | ātmotkarṣa tūdānaviṣayam | avidyāparvaṇo 'ntyaṃ rūpaṃ vivarjya tatpratipakṣairnivartayet | atyantāvinābhāvaṃ ca vyānaviṣayaṃ jñānaviṣaya eva bhāva<II,241>yet | yonīnāṃ catasṛṇāṃ dharmatābījatāmevādadyāt | avividiṣāmapi aniṣṭaphalahetuṣu bhāvayet | so 'yaṃ dharmādiṣu pravaṇastatpratipakṣāpakrāntaḥ sattvārāmo vinivṛttābhimāno jñānaniṣṭhaḥ saviśuddhayoniracireṇa parama brahmopapadyata iti | āha ca

bāhyāṃ prāṇavivṛttiṃ samyaṅmārge budhaḥ pratiṣṭhāpya /

vinivṛttavikharakaluṣo dhruvamamṛtaṃ sthānamabhyeti //

pañcānāṃ yonīnāṃ dharmādinimittatāṃ ca saṃsthāpya /

paripakvamityadhastānna punastadbhāvito gacchet //

iti vyākhyātā vyastasamastā karaṇānāṃ vṛttiḥ // 29 //

<II,244>

30

II,244,i (YD_II,244,i_II,244,iii)

āha, yeyamekaikasmin rūpādāvarthe karaṇacatuṣṭayasya vṛttiḥ sā kiṃ yugapat āhosvit krameṇeti ? kutaḥ saṃśaya iti cet ubhayathā dṛṣṭatvāt | ihaikārthaviṣayāṇāṃ yugapadapi vṛttirdṛṣṭā | tadyathā candramaṇḍale cakṣuṣāṃ manaso vā | kramaśaśca tadyathā ghaṭe madhūdakapayasām | ekārthaviṣayaṃ ca karaṇacatuṣṭayam | ato naḥ saṃśayaḥ kiṃ cakṣurmanovadyugapadasya vṛttiḥ, āhosvinmadhvādivatkrameṇeti ?

II,244,ii

ucyate — yathādarśanamapi tāvaducyatām | kimatra yuktaṃ bhavān manyate ? sa cetsapyagupadekṣyasi ko nirbandhastadeva pratipadyāmahe iti |

II,244,iii

yadyavaṃ tasmādidamasmaddarśanam

“yugapaccatuṣṭayasya tu vṛttiḥ”

II,244,iv (YD_II,244,iv)

tuśabdo 'vadhāraṇārthaḥ yugapadevetyarthaḥ | buddhyahaṃkāramanasāṃ hi buddhīndriyāṇāṃ ca samāna<II,245>deśatvam | tatra na śakyata etadvaktuṃ sati śaktisadbhāve viṣayasambandhe ca kasyacittatra vṛttiḥ kasyacinneti | kiṃ cānyat | meghastanitādiṣu kramānupalabdheḥ | yadi hi krameṇa śrotrādīnāmantaḥkaraṇasya ca bāhye 'rthe vṛttiḥ syādapi tarhi meghastanitakṛṣṇasarpālocanādiṣvapyupalabhyate kramaḥ | na tūpalabhyate | tasmādyugapadeva bāhye 'rthe catuṣṭayavṛttiriti |

II,245,i (YD_II,245,i_II,245,iii)

ucyate — yaduktaṃ śrotrādīnāmantaḥkaraṇasya cābhinnakālaṃ vṛttirityatra brūmaḥ, ayuktametat | kiṃ kāraṇam ? yasmādasmākaṃ

“kramaśaśca tasya nirdiṣṭā /”

II,245,ii

tasyeti catuṣṭayamapi sambadhyate | caśabdo 'vadhāraṇārthaḥ | kramaśa evetyarthaḥ | kramaśa eva hi bāhyāntaḥkaraṇavṛttyorekārthanipātaḥ |

II,245,iii

yattūktaṃ samānadeśānāṃ śaktisambandhasadbhāve vṛttyabhāvānupapattiriti, atra brūmaḥ — cakṣurādivadetatsyāt | tadyathā cakṣustvacoḥ samānadeśatve śaktiviṣayasambandhopapattau rajodhūmātapādigataḥ sparśa evopalabhyate, na rūpam | evamihāpi syāt | tasmāt

“dṛṣṭe tathāpyadṛṣṭe”

II,245,iv (YD_II,245,iv)

kramaśa eva catuṣṭayasya vṛttiḥ | adṛṣṭagrahaṇena punaratrātīnāgatavyavahitaviṣayagrahaṇam | tatrātītaṃ dvividham, dṛṣṭaviṣayadṛṣṭaviṣayaṃ ca | atrāpi dṛṣṭaviṣayaṃ pratyabhijñānamityabhipretam, adṛṣṭaviṣayaṃ smṛtiḥ | sā tu liṅgāgamābhyāmakasmādvā bhavati | tathā ca vṛṣagaṇavīreṇāpyuktaṃ bhavati ... anāgatavyavahitaviṣayajñānaṃ tu liṅgagāgamābhyām | āha ca

viṣayendriyasaṃyogātpratyakṣajñānamucyate /

tadevātīndriyaṃ jātaṃ punarbhāvanayā smṛtiḥ //

<II,246>

tadeva bhāvanāpekṣajñānaṃ kālāntare punaḥ /

tatraiva sendriyaṃ jātaṃ pratyabhijñānamucyate //

II,246,i (YD_II,246,i_II,246,iii)

tatra duṣṭe kramaḥ prati nāsti sandehaḥ |

II,246,ii

yatpunaretaduktaṃ dṛṣṭe meghastanitakṛṣṭasarpālocanādau kramānupalabdheryugapaccatuṣṭayasya vṛttirityatra brūmaḥ — etadapyayuktam | kiṃ kāraṇam ? yasmāt

“trayasya tatpūrvikā vṛttiḥ // (ISk) 30 //”

II,246,iii

na tāvad buddhyahaṃkāramanasāṃ sākṣād bāhyārthagrahaṇasāmarthyamasti, antaḥkaraṇānupapattiprasaṃgāt, śrotrādivaiyarthyaprasaṃgāt, dvāridvārabhāvavyāghātaprasaṅgācca | tasmātpūrvaṃ śrotrādīnāmarthasambandho 'sti meghastanitādāvapyavaśyametadabhyupagantavyam | paścāttu tadvṛttyupanipātādantaḥkaraṇasyetyasti kramo 'trāpi | tatra yaduktaṃ meghastanitādiṣu kramānanugate yugapaccatuṣṭayasya vṛttirityetadayuktam |

<II,248>

II,248,i (YD_II,248,i)

anyaistvanyathānvayo darśitaḥ | tadyathā catuṣṭayasya mano 'haṃkārabuddhīnāmantaḥkaraṇānāṃ bāhyenaikena karaṇena śrotreṇa vā cakṣuṣā vā saha catuṣṭayasyetyarthaḥ | asya dṛṣṭe vartamāne yugapadvṛttiḥ pūrvācāryairnirdiṣṭā | ācāryeṇa tu krameṇetyarthaḥ | adṛṣṭe 'tītādāvapi kramaśaśca krameṇaiva, yatastrayasyāntaḥkaraṇasya tatpūrvikā bāhyendriyapūrvikā vṛttiḥ | yadā yathānubhavastathā saṃskāraḥ, yathā ca saṃskārastathā smṛtirityevaṃ vṛttirbāhyendriyapūrviketi || (30) ||

<II,250>

31

II,250,i (YD_II,250,i_II,251,i)

āha, kiṃ punareṣāṃ karaṇānāṃ svaviṣayaniyamena vṛttirbhavati āhosvidvyatikareṇeti ?

II,250,ii

ucyate — nanu ca prāgeva rūpādiṣu pañcānāmālocanamātramiṣyate vṛttiriti (ISk 28) coktvācāryeṇānte 'padiṣṭaṃ saiṣā bhavatyasāmānyeti (ISk 29) | tatraivaṃ gate bhavataḥ saṃśayaḥ |

II,250,iii

kutaḥ ityucyate — satyamevaitat | tathāpi jāyate saṃśayaḥ | kutaḥ ? karaṇāntareṇa svaviṣayopalabdhau karaṇāntarautsukyadarśanāt | iha karaṇāntareṇa cakṣuṣāmradāḍimādirūpopalabdhau satyāṃ karaṇāntarasya jihvālakṣaṇasyautsukyaṃ pravṛttiścopalabdhā | tadyadi svaviṣayaniyatānīndriyāni, naiṣāṃ karaṇāntaraviṣayopalambhāttatsāhacaryāpekṣaḥ svaviṣayagrahaṇabhāvaḥ syāt | asti ca | tasmādupapannaḥ saṃśayaḥ | tatredānīṃ bhavataḥ pratipattiriti |

<II,251>

II,251,i

ucyate — atrāpi nāstīndriyāṇāṃ svaviṣayagrahaṇavyatikaraḥ | kiṃ tarhi

“svāṃ svāṃ pratipadyante parasparākūtahetukīṃ vṛttim /

puruṣārtha eva heturna kenacit kāryate karaṇam // (ISk) 31 //”

II,251,ii (YD_II,251,ii)

yasya karaṇasya yā vṛttirapadiṣṭā tadyathā śrotrasya śabdagrahaṇam, cakṣuṣo rūpagrahaṇam ityādi | tāmeva pratipadyante — svaviṣayajidhṛkṣayāvalambanta ityarthaḥ | parasparasyākūtaṃ parasparākūtam | ākūtamabhiprāyo 'bhisandhirityarthaḥ | parasparākūtaṃ hetuḥ pratipatterasyāḥ, seyaṃ parasparākūtahetukī | parasparākūtaṃ pratipatteḥ kāraṇamiti kṛtvā tācchabdyaṃ labhate | tadyathā dadhitrapusaṃ jvaraḥ | etaduktaṃ bhavati yadā cakṣuṣāmradāḍimādi rūpamupalabdhaṃ bhavati tadā rasanendriyamupāttaviṣayasya cakṣuṣo vṛttiṃ saṃvedya svaviṣayajighṛkṣayautsuktavadvikāramāpadyate, rasanasya vṛtiṃ saṃvedya pādau viharaṇamārabhete hastāvādānaṃ, tāvadyāvadasau viṣayo rasanendriyayogyatāṃ nītaḥ | tato rasanaṃ svaviṣaye pravartate | evamitareṣvapi vaktavyam |

<II,252>

II,252,i (YD_II,252,i)

āha, yadyevaṃ tena tarhīndriyāntaravṛttisaṃvedane 'kṣapratyayavatvaprasaṃgaḥ | yadi tarhīndriyāntareṇendriyāntarasya vṛttiḥ saṃvedyate, prāptamasya pratyayavattvam | athāpratyayamindriyaṃ parasparākūtasaṃvedanaṃ, tarhi na vācyamiti | kiṃ ca parasparadvāridvārabhāvaprasaṃgaśca | indriyāntaraṃ cedindriyāntarasya vṛttiṃ saṃvedya svārthamākāṃkṣet, prāptamasya dvāritvamitarasya ca dvāratvam | tadayuktamindriyāṇāṃ parasparākūtasaṃvedanamiti |

II,252,ii (YD_II,252,ii)

ucyate — na, upacārāt | prāgevopadiṣṭamasmābhirapratyayamindriyamiti | kiṃ tarhi svaviṣayasya paṭoḥ sahacāriṇamarthamindriyāntaraviṣayatāmāpannaṃ saṃspṛśya svabhāvata indriyāntaraṃ svaviṣayaṃ prati sākāṃkṣaṃ bhavati, tatsannidhau vikriyādarśanāt | tatra saṃvedanamupacaryaivamucyate ityadoṣaḥ | kiṃ cānyat | bhautikāvayavapratyayavivṛttivattadvivṛtteḥ | yathā buddheḥ prasādamanantaraṃ bhautikānāmavayavānāṃ mukhanayanādīnāṃ prasādo bhavati, na caiṣāṃ pratyayavattvam, evamihāpi syāt | na ca pratyayavattvam | etena dvāridvārabhāvaḥ pratyuktaḥ |

<II,253>

II,253,i (YD_II,253,i)

mano 'dhiṣṭhānasāmarthyādvā | athavā parasparaviṣayamākūtaṃ parasparākūtam, yathā jalaviṣayaḥ puruṣaḥ jalapuruṣaḥ | ākūtamicchā saṃkalpaḥ mana ityarthaḥ | sa heturasyāḥ seyaṃ parasparākūtahetukī tām | etaduktaṃ bhavati, yathā kiṃcidindriyaṃ viṣaye pravṛttaṃ bhavati tadā taddvāreṇa samastamarthamupalabhya tatsahacāriṇamarthāntaramākāṃkṣadindriyāntaraṃ vṛttyā pratitiṣṭhate | tenākāṃkṣāvatā manasādhiṣṭhitāmindriyaṃ vikriyāmāpadyate | tathā ca tantrāntare 'pyuktaṃ — “yasya yasyendriyasya viṣayaṃ manodhyāyatyabhisampattyarthena tasya tasyautsukyaṃ pravṛttiśca bhavatīti |” etaduktaṃ svāṃ svāṃ pratipadyante parasparākūtahetukīṃ vṛttiriti |

II,253,ii (YD_II,253,ii_II,254,i^1)

kimindriyaṃ manovṛttyādhiṣṭhāya svaviṣaye pravartayati yathā paraśvādīṃścaitra iti ?

<II,254>

II,254,i (YD_II,254,i^2)

netyucyate | kiṃ tarhi svaviṣayasaṃkalpānugṛhītasya manasaḥ saṃsparśātsvayamevendriyaṃ svaviṣayaṃ pratipadyate | kasmāt ? prayogaśaktyasiddheḥ | na hi yathā caitrasya paraśvādiprayogaśaktiḥ siddhā evaṃ manasa indriyaprayogaśaktiḥ | tasmādayuktamindriyasya manaḥ prerakamiti | raja iti cetsyānmatam, rajaso hīndriyāntaraprayogasāmarthyaṃ vidyate | tasmādayuktamuktaṃ prayogaśaktyasiddhernendriyāṇāṃ manaḥprayojakamiti | etaccāyuktam ? kasmāt ? aviśeṣāt | indriyāntare 'pi hi tarhi rajo 'stītyata ātmabhūtenaivāsya nimittena pravṛttirapratiṣiddhā, kiṃ manasā parikalpiteneti ? kiṃ cānyat, karaṇāntarānupapatteḥ | caitro hi paraśvādīnāṃ prayogaṃ karaṇāntareṇa karoti | na tu manasaḥ karaṇāntaramastītyasamānam | pāṇivaditi cenna caitravyāpārāpekṣatvāt | tadapi hi caitravyāpārāpekṣaṃ pravartate na svataḥ | kiṃca tadvyatirekeṇa pravṛttyupalabdheḥ | yasya hi prayojakāntarāpekṣā pravṛttiḥ na tasya kadācidapi svatantrasya bhavati | asti tu saṃkalpavyatirekeṇa meghastanitādiṣvindriyasya pravṛttiḥ | tasmānnendriyāntarasya manaḥ kārakam | na cetkārakaṃ yathā maulānāṃ guṇānāmevamihāpi puruṣārtha evaṃ heturna kena citkāryate karaṇamiti siddham || (31) ||

<II,257>

32

II,257,i (YD_II,257,i_II,257,ii)

āha, karaṇaṃ pratyācāryavipratipatteḥ | tadavadhāraṇaṃ karttavyam | ācāryāṇāṃ karaṇaṃ prati vipratipattiḥ | ekādaśavidhamiti vārṣagaṇāḥ | daśavidhamiti tāntrikāḥ pañcādikaraṇaprabhṛtayaḥ | dvādaśavidhamiti patañjaliḥ | tasmādbhavataḥ katividhaṃ karaṇamabhipretamiti vaktavyametat |

II,257,ii

ucyate —

“karaṇaṃ trayodaśavidhaṃ tadāharaṇadhāraṇaprakāśakaram /”

II,257,iii (YD_II,257,iii_II,258,i)

pañca karmendriyāṇi pañca buddhīndriyāṇi mano 'haṅkāro buddhiścetyetatsarvaṃ puruṣārthopayogikaraṇam | kasmāt ? apuruṣārthopayogitve tattvāntarānupapattiprasaṃgāt | yadi yathā vārṣagaṇā āhuḥ — liṅgamātre mahānasaṃvedyaḥ kāryakāraṇarūpeṇa viśiṣṭāviśiṣṭalakṣaṇena, tathā syāttattvāntaram | tanna syāt, anarthakatvāt |

<II,258>

II,258,i

āha, satyam, pradhānalakṣaṇānāṃ guṇānāṃ vaiṣamyamātrarūpatve 'pi tattvāntaramasau bhaviṣyatīti | kasmāt ? sāmyādvaiṣamyamupākhyāntaramiti |

II,258,ii (YD_II,258,ii)

etaccāyuktam | kasmāt ? tattvānavasthāprasaṃgāt | evaṃ hi parikalpyamāne pradhānamahatoryadantarālaṃ tadapi ca kriyārūpatvādakriyāvata upākhyāntaramiti tattvāntarānavasthāprasaṃgaḥ | abhyupagame vā mahatastattvāntarāṇāṃ ca kriyākālavirodhaḥ | tasmāttattvāntarānupapattiranavasthā vā, trayodaśavidhaṃ karaṇamityanyataravadavaśyamabhyupagantavyam | tatra cāsmatpratijñātameva nirdoṣaṃ lakṣyate | tasmādupapannametat trayodaśavidhaṃ karaṇamiti |

II,258,iii (YD_II,258,iii_II,259,i)

āha, karaṇamiti kriyākārakasambandhagarbho 'yaṃ nirdeśaḥ | katham ? yena tatkaraṇamiti | tatra vaktavyam kā kriyā, kiṃ ca tatkriyate yadapekṣya buddhyādīnāṃ karaṇatvamiti ?

<II,259>

II,259,i

ucyate — yaduktaṃ kā kriyetyatra brūmaḥ — tannirvartakamihābhipretāt na daṇḍādivat, kiṃ tarhi tadāharaṇadhāraṇaprakāśakaram | tatrāharaṇaṃ karmendriyāṇi kurvanti, viṣayārjanasamarthatvāt | dhāraṇaṃ buddhīndriyāṇi kurvanti, viṣayasannidhāne sati śrotrādivṛttestadrūpāpatteḥ | prakāśamantaḥkaraṇaṃ karoti, niścayasāmarthyāt |

II,259,ii (YD_II,259,ii_II,259,v)

apara āha — āharaṇaṃ karmendriyāṇi kurvanti | dhāraṇaṃ mano 'haṃkāraśca | prakāśanaṃ buddhīndriyāṇi buddhiśceti | etadabhisandhāya buddhyādīnāṃ karaṇatvamucyata iti |

II,259,iii

yattūktaṃ kiṃ kāryamiti, ucyate —

“kāryaṃ ca tasya daśadhā”

II,259,iv

daśadheti pañca viśeṣāḥ pañcāviśeṣāḥ | tadapyata eva kāryaśabdaṃ labhate |

“āhāryaṃ dhāryaṃ prakāśyaṃ ca // (ISk) 32 //”

II,259,v

taddhyāhartavyaṃ dhāraṇīyaṃ prakāśayitavyaṃ ca | ataḥ kāryamityucyate, na nirvartyatvāt || (32) ||

<II,262>

33

II,262,i (YD_II,262,i_II,262,iii)

etasmiṃstrayodaśavidhe tu karaṇe trayodaśaṃ kataraditi ?

II,262,ii

ucyate — buddhirahaṃkāro manaśca | tasmāt |

“antaḥkaraṇaṃ trividham”

II,262,iii

kasmāt ? viṣayānabhisandhānāt | śrotrādipraṇālikayā ca viṣayasaṃpratipatteḥ | aviśeṣābhidhānād buddhyādipratipattirayukteti cetsyānmatam, aviśeṣeṇedamuktamācāryeṇa antaḥkaraṇaṃ trividhamiti | tatra kathamidamavagamyate buddhyahaṃkāramanasāṃ grahaṇābhipretaṃ, na punaranyeṣāmiti ? ucyate — na, prathamasaṃkhyāvyatikramahetvanupapatteḥ | buddhyādisaṃkhyāṃ hi vyatikramamāṇasya pratipattau nāsti hetuḥ | tasmātteṣāmeva grahaṇam | yathā vasantāya kapiñjalānālabhata iti | śrotrasyāntaḥkaraṇatvaprasaṃgādayuktamiti cet syādetat — buddhimahaṃkāraṃ coktvā tata āha buddhīndriyāṇi karṇatvakcakṣūrasananāsikākhyānīti (ISk 26) | tasmācchrotramantaḥkaraṇaṃ prasajyata iti | etadanupapannam | kasmāt ? manasaḥ pṛthagabhidhānāt | ata evedamācāryeṇāpekṣya manaso 'ntaḥkaraṇatvaṃ pṛthaguktam — taccendriyamubhayathā samākhyātam, antastrikālaviṣayamiti (ISk 27) tasmādupapannamantaḥkaraṇaṃ trividhaṃ buddhyādīni |

<II,263>

II,263,i (YD_II,263,i_II,263,iv)

“daśadhā bāhyam /”

II,263,ii

pañca buddhīndriyāṇi pañca karmendriyāṇītyetadbāhyaṃ daśaprakāramācāryairākhyāyate |

II,263,iii

āha, daśadhā bāhyamityasyānarthakyam, pariśeṣabuddheḥ | antaḥkaraṇaṃ trividhamityukte gamyata etatpariśeṣādeva daśadhā bāhyamiti | tasmāttadgrahaṇamanarthakamiti |

II,263,iv

ucyate — na, viṣayārthatvāt | trayasya viṣayākhyamityevaṃ vakṣyāmītyācārya ārabhate | akriyamāṇe tvasmin kintat trayasya viṣayākhyamiti na jñāyate |

<II,264>

II,264,i (YD_II,264,i_II,264,ii)

āha, evamapi viṣayagrahaṇātsiddherbāhyagrahaṇapārthakamiti |

II,264,ii

ucyate — vaktavyaṃ tāvadidamavaśyaṃ viṣayabhāvapratipattyartham | tatra śeṣe vā yathānyāsaṃ vocyamāne na kaścidviśeṣaḥ | athavā nedaṃ bāhyasaṃjñāpratipattyarthamārabhyate, kiṃ tarhi niyamārtham | katham ? daśadhā bāhyaṃ śabdādiviṣayagrahaṇabhūtameva trayasyāpi viṣayākhyaṃ yathā syāt, mā bhūdantaḥprāṇādibhūtam | athavā daśadhaiva bāhyam | bhedaviṣayaṃ bāhyamityarthaḥ | prāṇādibhūtasya tu bhedo nāstītyadoṣaḥ |

II,264,iii (YD_II,264,iii_II,265,iii)

tadetat

“trayasya viṣayākhyam /”

II,264,iv

buddhyahaṃkāramanolakṣaṇasya hi trayasyopāttaviṣayā buddhīndriyakarmendriyavṛttayaḥ samparkādviṣayarūpapratyavabhāsanimittatāmupagacchantyo viṣayākhyatāṃ labhante | tathā mano 'haṃkārāvapi buddheḥ | buddhistu niścayarūpatvātkaraṇāntaranirapekṣā sarvamarthaṃ pravṛttau prati niścayarūpeṇādhyastaṃ <II,265> puruṣāyopasaṃharati |

II,265,i

tatra śabdādisannidhāne vṛttīnāṃ tādrūpyāpattestadapagame ca tādrūpyāpagamāt prāpyakāri |

II,265,ii

“sāmpratakālaṃ bāhyam /”

II,265,iii

upāttaviṣayendriyavṛttisannidhānāttu tadākārasaṃskārādhānanimittasmṛtipratyayavaśāt

“trikālamābhyantaraṃ karaṇam // (ISk) 33 //”

<II,267>

34

II,267,i (YD_II,267,i_II,267,ii)

āha, prākchabdādiṣu śrotrādīnāmālocanamātraṃ vṛttirityaviśeṣeṇoktam | tatra kiṃ tathaiva pratipattavyamathendriyāṇāṃ viṣayaviśeṣo 'stīti ? atha coktaṃ kāryaṃ ca tasya daśadhā viśeṣalakṣaṇamaviśeṣalakṣaṇaṃ ca | tatra kena karaṇena kasya viṣayasya grahaṇamiti ?

II,267,ii

ucyate —

“buddhīndriyāṇi teṣāṃ pañca viśeṣāviśeṣaviṣayāṇi /”

II,267,iii (YD_II,267,iii_II,268,i)

teṣāṃ pūrvoktānāmindriyāṇāṃ yāni buddhīndriyāṇi pañca śrotrādīni tāni viśeṣāviśeṣaviṣayāṇi pratipattṛbhedena | tatra devānāṃ yāni indriyāṇi tāni dharmotkarṣādviśuddhānyaviśeṣānapi gṛhṇanti prāgeva viśeṣāt, yogināṃ ca saṃprāptaviśeṣāṇām | asmadādīnāṃ tu viśeṣāneva tamasā parivṛtatvāt |

<II,268>

II,268,i

āha, kiṃ karmendriyāṇāmapi pratipattṛbhedādgrahaṇabhedo bhavati ?

II,268,ii (YD_II,268,ii_II,268,v)

netyucyate | kiṃ tarhi sarveṣāmeva

“vāgbhavati śabdaviṣayā /”

II,268,iii

vāgindriyasya vāyvabhihateṣu vadanapradeśeṣu tālvādiṣu dhvanervarṇapadavākyaślokagranthabhāvena vikārāpādanaṃ sarvaprāṇināmaviśiṣṭam |

II,268,iv

āha, athetarāni karmendriyāṇi kathamiti ?

II,268,v

ucyate —

“śeṣāṇyapi pañcaviṣayāṇi // (ISk) 34 //”

II,268,vi (YD_II,268,vi_II,269,ii)

pāṇipādapāyūpasthāstu ādānaviharaṇotsargānandalakṣaṇaiḥ karmabhiḥ śabdasparśarasarūpagandhasamudāyarūpā mūrtīrvikurvantīti |

II,268,vii

āha, yadi pañcaviṣayāṇyevāviśeṣāṇīti niyamo 'bhyupagamyate tenaikakaraṇeṣvādānādikriyānupapattiprasaṃga iti |

<II,269>

II,269,i

ucyate na, niyamapratiṣedhārthatvāt | svaviṣayaniyamo buddhīndriyavatkarmendriyāṇāmapi mā vijñāyītyato niyamapratiṣedhārthamidamārabhyate | tadarthameva cāpiśabdamācāryo 'dhijage | sambhāvanārthamapi ca pañcaviṣayāṇyetāni prāgeva tu catustriviṣayāṇīti |

II,269,ii

āha, kathametadavagamyate viśeṣāviśeṣaviṣayāṇīndriyāṇi, na punarasadviṣayāṇi iti ?

II,269,iii (YD_II,269,iii^1) (YD_II,269,iii^2) (YD_II,269,iii^3) (YD_II,269,iii^4)

ucyate — viśeṣāṇāmasattvāsiddheḥ | pratyakṣatastāvadviśeṣā upalabhyante | tasmādeṣāmasattvamaśakyaṃ pratijñātum | athāpi syātsādhyametatpratyakṣamevaitadanavadyam, bāhyavastuviṣayamayamṛgatṛṣṇikādivijñānavatpratyakṣābhāsam | etaccāyuktam | kasmāt ? vikalpānupapatteḥ | sarvamabhūtamabhyupagantavyam | yatra nāsti kiṃcid bhūtārthena pratyakṣaṃ yadapyekṣyetarat pratyakṣābhāsaṃ syāt | uktastvayaṃ vikalpaḥ | tasmādayuktaṃ jñānamātramidamiti | kiṃ cānyat | viparītadarśanaprasaṃgāt | mṛgatṛṣṇikāsvapnaviṣayairasadbhiḥ satāmasattvamicchatastadvadeva viparītadarśanaprasaṃgaḥ | tathā hi gandharvanagarādiṣu kadācittamevārthaṃ gāṃ paśyati, kaścidgajaṃ paśyati, kadācitpatākām | svapne caikamūrtipatitānāṃ gopuruṣāśvarāsabhanadīvṛkṣaprabhṛtīnāṃ darśanaṃ smaraṇe viparyayeṇa dṛṣṭam | tathā vātāyanena hastiyūthapraveśane ... | vicchinnānāṃ cāvayavānāṃ punaḥ sandhānaṃ ākāśagamanamanīśvarasyānimittaṃ rājyalābha iti | taditaratrāpi syāt | na tvasti | tasmādayuktaṃ mṛgatṛṣṇikāsvapnādivadasattvaṃ bhāvānām | arthakriyā ca na syāt | yathā svapne snātānuliptāśitapītavastrācchāditānāmaphalatvaṃ dṛṣṭam, evamihāpi syāt | śukravisargavaditi cet, syādetat — yathā dvayasamāptipūrvakaḥ śukravisargaḥ sa ca tadabhāve 'pi svapne bhavati, evamitaratsyāditi | tadayuktam, rāgādinimittatvāt | tathāhi jāgrato 'pi tat dvayasamāpattimantareṇa bhavati | tasmānmanorañjanānimittaṃ tat | pretavaditi cet syādiyaṃ mama sadbuddhiḥ, yathā pretānāma<II,270>sadbhiḥpūyanadyādibhirarthakriyā, narakapālaiśca bādhanam | evamatrāpi syāditi | tadayuktam | asiddhatvāt | na hyetadasaditi siddham | kiṃca pratyakṣeṇa cāpratyakṣabādhanāt | iha pratyakṣaṃ balīya ityapratyakṣasya tena pratyākhyānamupapadyate | bhavantastvapratyakṣena pratyakṣaṃ pratyācakṣate | tasmādayuktaṃ narakalāpādivadasatāmarthakriyeti | svabhāvabhedāttadasattvamiti cet, syādetat — yadi paramārthato narakapālāḥ syusteṣāmapi duḥkhasambandhaḥ syāt, mūrtimattvāviśeṣāt | na tu teṣāṃ bādhāsti | tasmād bhrāntirasāviti | etadayuktam | kasmāt ? karmaśaktivaicitryāt | pratyakṣameva tāvatkarmanimitto vāgbuddhisvabhāvāhāravihāraśaktibhedabhinno vicitraḥ saṃsāra upalabhyate | sa nipuṇamavekṣitumaśakyaḥ, gambhīratvāt | kiṃ punarapratyakṣakarmaṇāṃ vipākavaiśvarūpyamatarkagocaramasmadādibuddhayaḥ paricchetsyanti ? tasmānmanorathamātrametat | dharmādharmānupapattiśca syāt | yathā svapne brahmahatyāsurāpānāgamyagamanādīnāmaphalatvam, evamitaratrāpi syāt, asadaviśeṣāt | middhopaghātāttadviśeṣa iti cet na, aviśeṣāt | asattve tulye kvacidupaghātaḥ kvacinnetīcchāmātrametat | evaṃ cet nāsantaḥ pṛthivyādayaḥ | na cedasanto yuktamupadiṣṭaṃ buddhīndriyāṇi teṣāṃ pañca viśeṣāviśeṣaviṣayāṇīti || (34) ||

<iti śrīyuktidīpikāyāṃ saptamamāhnikam ||>

<II,274>

35

II,274,i (YD_II,274,i_II,274,iii)

dvāridvārabhāvameṣāmidānīṃ vakṣyāmaḥ | tatra bāhyaṃ karaṇaṃ dvāram, antaḥkaraṇaṃ dvārīti |

II,274,ii

āha, karaṇāviśeṣādayuktam antaḥkaraṇasya hīndriyānāṃ ca karaṇatvamaviśiṣṭam | tatra ko heturantaḥkaraṇaṃ dvāri, dvārāṇīndriyāṇīti ?

II,274,iii

ucyate —

“sāntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṃ viṣayamavagāhate yasmāt /

tasmāt trividhaṃ karaṇaṃ dvāri dvārāṇi śeṣāṇi // (ISk) 35 //”

II,274,iv (YD_II,274,iv)

sahāntaḥkaraṇena vartate yā sāntaḥkaraṇā buddhiḥ | ahaṃkāramanobhyāṃ sahitā buddhirityarthaḥ | atra cāntaḥkaraṇagrahaṇenaiva buddhergrahaṇe siddhe bhūyo buddhigrahaṇaṃ prādhānyakhyāpanārtham | bhavati hi pradhānasya sāmānye 'ntarbhūtasyāpi pṛthagupadeśaḥ | tadyathā

jagāma taṃ vanoddeśaṃ vyāsaḥ saha maharṣibhiḥ /

II,274,v (YD_II,274,v)

iti maharṣigrahaṇe vyāso 'pyantarbhūtaḥ prādhānyātpṛthagucyate, evaṃ sāntaḥkaraṇā buddhiḥ sarvaṃ viṣayamavagāhate, viśiṣṭānaviśiṣṭāṃśca śabdādīnsannikṛṣṭaviprakṛṣṭavyavahitānpramāṇabalena svavṛtte viṣayīkarotītyarthaḥ | etaduktaṃ bhavati aniyataviṣayo dvārī, niyataviṣayāṇi dvārāṇi | tadyathā prāsādasya pūrvottaradakṣiṇapaścimānāṃ svadiṅniyamo na pūrvamuttaraṃ dakṣiṇaṃ paścimaṃ vā kadācidbhavati, tathetarāṇyapi dvārīṇi | tatrāniyatāḥ sarvadigavasthitairdvāraiḥ pravartanta evamihāpi śrotrādīni svaviṣayaniyatāni | sāntaḥkaraṇā tu buddhiḥ sarvaṃ viṣayamavagāhate yasmāt tasmādaniyataviṣayatvādupapannamettrividhaṃ karaṇaṃ dvāri, dvārāṇi śeṣāṇīti || (35) ||

<II,276>

36

II,276,i (YD_II,276,i_II,276,ii)

“ete pradīpakalpāḥ parasparavilakṣaṇā guṇaviśeṣāḥ /

kṛtsnaṃ puruṣasyārthaṃ prakāśya buddhau prayacchanti // (ISk) 36 //”

II,276,ii

ete ityanena trayamabhisambadhnāti śrotrādīnāmanyatamaṃ mano 'haṃkāraśca | pradīpakalpā ityanena prakāśasāmyaṃ karaṇaparvaṇa ācaṣṭe, yathā pradīpaḥ prakāśaka evaṃ karaṇamapi, tadvyāpāre sati viṣayāvirbhāvānupapatteḥ | parasparavilakṣaṇa ityanena vyastavṛttiṃ pūrvoktāmākarṣati | tayā hyeṣāṃ vailakṣaṇyamanumīyate, ālocanasaṃkalpābhimānabhedāt | guṇaviśeṣā ityanena sattvādīnāṃ puruṣavijñānamuddiśya tadbhāvena pariṇāmaṃ khyāpayati | kṛtsnaṃ puruṣasyārthamiti viśeṣāviśeṣalakṣaṇaṃ kāryaṃ āhāryadhāryaprakāśyatayā yathāsambhavaṃ prakāśya svavṛttyanuguṇaṃ kṛtvā viṣayavyāpāreṇānubhūya buddhāvādhatte, atadviṣayatāmāpādayatītyarthaḥ | kadācittu buddhireva bāhyakaraṇasaṃkalpābhimānagṛhītam | sarvathā tvayaṃ śāstrārtho yena vā tena karaṇena viṣayamupāttaṃ buddhiradhyavasyati | tayā cādhyavasāyarūpāpannayā cetanāśaktiranugṛhyate na karaṇāntarasya puruṣeṇa samabandho 'sti | tataśca dvāriṇāṃ bahutvāttaddarśanaviśeṣasvātantryasamuccayāntaḥkaraṇapuruṣakartṛtvadoṣāṇāmaprasaṃgaḥ || (36) ||

<II,278>

37

II,278,i (YD_II,278,i_II,278,iii)

āha, kaḥ punaratra heturyena dvāritvāviśeṣe satyahaṃkāramanasī buddhau viṣayādhānaṃ kuruto na punaranayoḥ sākṣātpuruṣeṇa sambandha iti ?

II,278,ii

ucyate —

“sarva pratyupabhogaṃ yasmāt puruṣasya sādhayati buddhiḥ /”

II,278,iii

ahaṃkāramanasorhi, nāsti niścayarūpatā, saṃkalpābhimānamātrarūpatvāt | aniścitaviṣayayā ca karaṇavṛttyā puruṣasya samandho 'narthakaḥ syāt | svayaṃ vā niśceturasya kartṛtvaṃ syāt | tataścāmiśraniścayakāraṇatvādayamapyāmiśrarūpaḥ syāt | sarvaṃ caitaduktottaraṃ niścayarūpā hi buddhiḥ | atastadvṛttyupanipātī viṣayaḥ sannidhānamātrātpuruṣeṇa saṃcetito nāsyaudāsīnyaṃ bādhitumutsahate, no khalvapyānarthakyamanuṣajyate | etaduktaṃ sarvaṃ pratyupabhogaṃ yasmātpuruṣasya sādhayati buddhiriti |

<II,279>

II,279,i (YD_II,279,i_II,279,ii)

āha, evamapi śabdādilakṣaṇo viṣayaḥ prakṛtaḥ, sa ca buddhyā sarvaḥ pratipādyate | tatra viṣayāntaramapyasti pradhānapuruṣāntaralakṣaṇam | tathā cāhuḥ | “upabhogasya śabdādyupalabdhirādiḥ guṇapuruṣopalabdhirantaḥ” | tasmāttatpratipattyarthaṃ karaṇāntaraṃ vaktavyamiti |

II,279,ii

ucyate — na vaktavyam | kiṃ kāraṇam | yasmāt

“saiva ca viśinaṣṭi punaḥ pradhānapuruṣāntaraṃ sūkṣmam // (ISk) 37 //”

II,279,iii (YD_II,279,iii)

yato yasmātkāraṇāt sā buddhireva hi kāṣṭhāpannena tamasābhibhūtatvāddharmādīnāṃ sattvadharmāṇāṃ prakṛtibhūtānvikārabhūtānparatantrānupakāryānupakārakānacetanānsaṃsargadharmiṇaśca guṇānātmatvenādhyavasya puruṣāyopaharati | sa ca mithyājñānābhyāsavāsanānurañjitaṃ buddhipratyayamanurudhyamāno darśitaviṣayatvāttathaiva pratipadyate | yadā tu dharmādyabhyāsāttamorūpāgame satyuttarottarāṇāṃ sattvadharmāṇamutkarṣastadā vinivṛttamithyāpratyayā vṛttiḥ | na prakṛtivikārabhūtaḥ svatantro 'nupakāryo 'nupakārakaścetano 'saṃsargadharmā ca | tato viparītāśca guṇā iti śuddhādhyavasāyaṃ karoti | puruṣaśca paropahṛtapravṛttitvāttathaiva pratipadyate | tadetad guṇānāṃ puruṣasya cāntaraṃ dvayorapi niścayasvabhāvatvādasmātpūrvoktadharmabhede 'pi sati sūkṣmaṃ gambhīraṃ durjñeyam | ataśca sūkṣmaṃ yad buddhimātramavalambya tadaviśiṣṭāyāścetanāśakaktergrāhyagrāhaka ... || (37) ||

<II,282>

38

II,282,i (YD_II,282,i_II,282,iv)

vyākhyātaṃ karaṇaparva | kāryaparvedānīṃ vaktavyam | tasya ca purastāduddeśaḥ kṛtaḥ — kāryaṃ ca tasya daśadhā pañca viśeṣā iti | sāmprataṃ tu nirdeśaṃ kariṣyāmaḥ |

II,282,ii

āha, yadyevaṃ tasmādidameva tāvaducyatāṃ ke viśeṣāḥ, ke 'viśeṣā iti |

II,282,iii

ucyate —

“tanmātrāṇyaviśeṣāḥ”

II,282,iv

yāni tanmātrāṇi pañcāhaṃkārādutpadyante iti prāgapadiṣṭam | te khalvaviśeṣāḥ | kāni punastanmātrāṇītyucyate śabdatanmātraṃ, sparśatanmātraṃ, rūpatanmātraṃ, rasatanmātraṃ, gandhatanmātramiti |

II,282,v (YD_II,282,v_II,283,iii)

kathaṃ punastanmātrāṇīti ?

II,282,vi

ucyate — tulyajātīyaviśeṣānupapatteḥ | anye śabdajātyabhede 'pi |

II,282,vii

sati viśeṣā udātānudāttasvaritānunāsikādayastatra na santi tasmācchabdatanmātram | evaṃ sparśatanmātre mṛdukaṭhinādayaḥ | evaṃ rūpatanmātre śuklakṛṣṇādayaḥ | evaṃ rasatanmātre <II,283> madhurāmlādayaḥ | evaṃ gandhatanmātre surabhyādayaḥ | tasmāttasya tasya guṇasya sāmānyamevātra, na viśeṣa iti tanmātrāsvete 'viśeṣāḥ |

II,283,i

āha, atha ke punarviśeṣā iti ?

II,283,ii

ucyate — yāni khalu

“tebhyo bhūtāni pañca pañcabhyaḥ /”

II,283,iii

utpadyante

“ete smṛtā viśeṣāḥ”

II,283,iv (YD_II,283,iv^1) (YD_II,283,iv^2)

tatra śabdatanmātrādākāśam, sparśatanmātrādvāyuḥ, rūpatanmātrāttejaḥ, rasatanmātrādāpaḥ, gandhatanmātrātpṛthivī | tebhyo bhūtānītyetāvati vaktavye pañca pañcabhya iti grahaṇaṃ samasaṃkhyākatastadutpattijñāpanārtham | tenaikaikasmāttanmātrādekaikasya viśeṣasyotpattiḥ siddhā | tataśca yadanyeṣāmācāryāṇāmabhipretam ekalakṣaṇebhyastanmātrebhyaḥ parasparānupraveśādekottarā viśeṣāḥ sṛjyanta iti tatpratiṣiddhaṃ bhavati | kintarhi antareṇāpi tanmātrānupraveśamekottarebhyo bhūtebhya ekottarāṇāṃ bhūtaviśeṣāṇāmutpattiḥ | tatra śabdaguṇācchabdatanmātrādākāśamekaguṇam, śabdasparśaguṇātsparśatanmātrāddviguṇo vāyuḥ, śabdasparśarūpaguṇādrūpatanmātrāttriguṇaṃ tejaḥ, śabdasparśarūparasaguṇādrasatanmātrāccaturguṇā āpaḥ, śabdasparśarūparasagandhād gandhatanmātrātpañcaguṇā pṛthivī | atra ca vāyoḥ śītaḥ sparśa apāṃ ca, tejasa uṣṇaḥ, anuṣṇāśītaḥ pṛthivyāḥ | rūpaṃ ca śuklaṃ bhāsvaraṃ ca tejaso 'pāṃ ca, kṛṣṇaṃ pṛthivyāḥ | raso madhuro 'pām, sādhāraṇaḥ pṛthivyāḥ | gandhastu pārthiva eva tadavayavānupraveśādbhūtāntareṣūpalabhyate | ityete pṛthivyādīnāṃ dharmāḥ | anye ca parasparānugrāhakāḥ | ke punasta ityāha —

<II,284>

ākāro gaurāṃ raukṣyaṃ varaṇaṃ sthairyameva ca /

sthitibhedaḥ kṣamā kṛṣṇacchāyā sarvopabhogyate //

iti te pārthivā dharmāstadviśiṣṭāstathā pare /

jalāgnipavanākāśavyāpakāstānnibodhata //

snehaḥ saukṣmyaṃ prabhā śauklyaṃ mārdavaṃ gauravaṃ ca yat /

śaityaṃ rakṣā pavitratvaṃ santānaścaudakā guṇāḥ //

ūrdhvagaṃ pāvakaṃ dagdhṛ pācakaṃ laghu bhāsvaram /

pradhvaṃsyojasvitā jyotiḥ pūrvābhyāṃ savilakṣaṇam //

tiryaggatiḥ pavitratvamākṣepo nodanaṃ balam /

raukṣyamacchāyatā śaityaṃ vāyordharmāḥ pṛthagvidhāḥ //

sarvatogatiravyūho viṣkambhaśceti te trayaḥ /

ākāśadharmā vijñeyāḥ pūrvadharmavirodhinaḥ //

saṃhatānāṃ tu yatkāryaṃ sāmānyaṃ te gavādayaḥ /

itaretaradharmebhyo viśeṣānnātra saṃśayaḥ //

<II,285>

II,285,i (YD_II,285,i^1) (YD_II,285,i^2)

tatrākārādidharmaiḥ pṛthivyā lokasya copakriyate bhūtāntarāṇāṃ ca | tatrākārāttāvat gavādīnāṃ ghaṭādīnāṃ cākāranirvṛttiḥ gauravādeṣāmavasthānam | raukṣyādapāṃ saṃgraho vaiśadyaṃ ca bhūtānām | varaṇādanabhipretānāṃ chādanam | sthairyādvṛttiḥ prajānāṃ bhūtāntarāṇāṃ ca | sthitermātrādisannidhānādyanugrahaḥ | bhedādghaṭādiniṣpattiḥ | vyūhaścāvayavānām | kṣānterupabhogabhogyatā | kṛṣṇacchāyatvādrātrisampacchāyākāryaprasiddhiśca | sarvopabhogyatvātsarvabhūtānugrahaḥ | evaṃ snehādibhirlokasyopakāraḥ kriyate bhūtāntarāṇāṃ ca | snehādrūpasaṃpadvāyupratīkāro 'gniśamanaṃ saṃgrahaśca pṛ<II,286>thivyāḥ | saukṣmyādanupraveśaḥ | śauklyāccandrādvinirvṛttiḥ | mārdavātsnānāvagāhanamekakriyā kaṭhinānām cāvanāmanam | gauravātsantānācca bhūtānugrahārthaṃ srotastvam | śaityāduṣṇapratīkāraḥ | rakṣātaḥ prajāsu ghoraśamanam | pavitratvāddharmopacayaḥ śaucavidhiralakṣyopaghātaśca | santānāddravyasaṃghātaḥ | tathordhvagatyādibhirdharmamātraistejasāṃ lokasya copakriyate bhūtāntarāṇāṃ ca | ūrdhvagateḥ pākaprakāśasiddhiḥ | pāvakatvād dravyaśaucaṃ ca | dāhakatvātkṣārotpattiḥ | śītapratīkāro nabhasaścoṣṇatvaṃ śabdaniṣpattyartham | pācakatvātsvedya svedanamannapaktiḥ pṛthivyavayavānāṃ kriyāyogyatā, tathā bāhyāntarapariṇāmaḥ, rasalohitamāṃsasnāyvasthimajjāśukrāṇāṃ lāghavāddāhyātikramaḥ | bhāsvaratvāddravyāntaraprakāśanam | pradhvaṃsitvāddagdhapakvānāmupabhogaḥ | taijasaḥ prajāpālanam | tathā tiryakpātādibhirdharmairvāyunā lokasya copakāraḥ kriyate bhūtāntarāṇāṃ ca | tiryakpātāddṛṣṭivikṣepo gandhasaṃvahanaṃ ca | pavitratvātpūtidravyapavanam | ākṣepanodanābhyāmutkarṣaḥ prathamaṃ dharmāmbhasaḥ | vyūhaśca śarīre rasādīnāṃ dhātūnāṃ ca | agneścopadhmānamabhidhātaścākāśasya | balātsamīkaraṇaṃ sarveṣām | raukṣyādviśoṣaṇam | acchāyatvādahorātraprasiddhiḥ | śaityāduṣṇapratīkāraḥ | tathā sarvatogatyādibhirdharmairnabhasā lokasyopakāraḥ kriyate bhūtāntarāṇāṃ ca | sarvatogateḥ samantāttulyadeśaśravaṇanāmekaśrutitvam | avyūhaviṣkambhābhyāṃ sarveṣāmavakāśatādānamityuktāḥ pṛthivyādayaḥ | ete viśeṣā ityucyanta iti |

<II,287>

II,287,i (YD_II,287,i_II,287,iii)

āha, kathaṃ punarete viśeṣā ityucyante ?

II,287,ii

yasmāt

“śāntā ghorāśca mūḍhāśca // (ISk) 38 //”

II,287,iii

tatra śāntāstāvat svasaṃskāraviśeṣayogāttatsannidhau prasādādidharmotpatteḥ | ghorāstu śeṣādidharmanimittatvāt | mūḍhāśca varaṇādidharmahetutvāt | tanmātrāṇi punaraśāntaghoramūḍhāni <II,288> ato 'viśeṣā ityucyante | tadete yathā vyākhyātā aviśeṣā viśeṣāḥ puruṣārthasiddhyarthaṃ bahudhā vyavatiṣṭhante | kasmāt ? na hyeteṣāmekadhāvasthāne puruṣārthaḥ siddhyatīti || (38) ||

<II,290>

39

II,290,i (YD_II,290,i_II,291,i)

āha, atisāmānyoktamidamityato na pratipadyāmahe | tasmādvaktavyaṃ kathaṃ viśeṣaṇāmavasthānamiti ?

II,290,ii

ucyate —

“sūkṣmā mātāpitṛjāḥ saha prabhūtaistridhā viśeṣāḥ syuḥ /”

II,290,iii

tatra sūkṣmā nāma ceṣṭāśritaṃ prāṇāṣṭakaṃ saṃsarati | mātṛpitṛjāstu dvividhāḥ | jarāyujā aṇḍajāśca | teṣāṃ kośopahṛtāḥ kośāḥ lomarudhiramāṃsāsthisnāyuśukralakṣaṇaḥ | tatra lomarudhiramāṃsānāṃ mātṛtaḥ sambhavaḥ | asthisnāyuśukrāṇāṃ pitṛtaḥ | tatraivāśitapītādhyāsā daṣṭau kośānapare vyācakṣate |

II,290,iv

kathaṃ punareṣāṃ kośatvam ?

<II,291>

II,291,i

āveṣṭanasāmarthyāt | yathā kośakāraḥ kośenāveṣṭito 'svatantraḥ, evaṃ sūkṣmaśarīraṃ saprāṇametairāveṣṭitamasvatantraṃ tattatkarmopacinoti |

II,291,ii (YD_II,291,ii)

prabhūtāstūdbhijjāḥ svedajāśca tadetaistrividhairdaivamānavatairyagyonalakṣaṇastrividho bhūtasarga ārabhyate | tatra devānāṃ caturvidhaṃ śarīraṃ pradhānānugrahāt, yathā paramarṣerviriñcasya ca | tatsiddhibhyo yathā brahmaṇaḥ putrāṇāṃ tatputraputrāṇāṃ ca | mātāpitṛto yathāditeḥ kaśyapasya ca putrāṇām | kevalādvā yathā pitṛto mitrāvaruṇābhyāṃ vaśiṣṭhasya | manuṣyāṇāṃ tu jarāyujam | dharmaśaktiviśeṣāttu kasyacidanyathāpi bhavati | yathā droṇakṛpakṛpīdhṛṣṭadyumnādīnām | tiryagyonīnāmapi caturvidham

II,291,iii (YD_II,291,iii_II,292,iii)

jarāyujaṃ gavādīnāmaṇḍajaṃ caiva pakṣiṇām /

tṛṇādeścodbhijjaṃ kṣudrajantūnāṃ svedajaṃ smṛtam //

II,291,iv

evaṃ trividhā viśeṣā vyākhyātāḥ |

<II,292>

II,292,i

tatra kecinniyatāḥ kecidaniyatā ityāha — ke punaratra niyatāḥ, ke vāniyatāḥ ?

“sūkṣmāsteṣāṃ niyatā mātāpitṛjā nivartante // (ISk) 39 //”

II,292,ii

sūkṣmā āsargapralayānnityāḥ mātṛpitṛjā nivartante | saha prabhūtairiti vartate | kecittu prabhūtagrahaṇena bāhyānāmeva viśeṣāṇāṃ grahaṇamicchanti | teṣāmudbhijjasvedajayoragrahaṇam | tasmādubhayathā prabhūtā ityetadanavadyam |

II,292,iii

āha, sūkṣmābhidhānamaprasiddhatvāt | mātāpitṛjāśca prabhūtāśca ityato yukta eṣāṃ parigrahaḥ | sūkṣmāstvaprasiddhā | tasmādvaktavyaṃ kathameṣāmutpattirastitvaṃ veti ?

II,292,iv (YD_II,292,iv)

ucyate — pūrvasarge prakṛterupapannānāṃ prāṇināṃ sattvadharmotkarṣādantareṇa dvayasamāpattiṃ manasaivāpatyamanyadvā yathepsitaṃ prādurbabhūva | priyaṃ khalvapi cakṣuṣā nirīkṣya kṛtārthamātmānaṃ manyate | tasyāmapi kṣīṇāyāṃ vāksiddhirbabhūva | abhibhāṣya prāṇino yadicchanti tadāpādayanti | tadadyāpya<II,293>nuvartate — yacchaṅkhī virutenāpatyaṃ bibharti | priyaṃ khalvapi sambhāṣya mahatīṃ prītimanubhavati | tasyāmupakṣīṇāyāṃ hastasiddhirbabhūva | saṃspṛśya pāṇimīpsitamarthamupapādayanti | tadetadadyāpyanuvartate — yatpriyaṃ cirādālokya pāṇau saṃspṛśya prītirbhavati | asyāmupakṣīṇāyāmāśleṣasiddhirbabhūva | āliṅganena prāṇina īpsitaṃ labhante | tadetadadyāpyanuvartate — yatpriyamāliṅgya nirvṛttirbhavati | tasyāmupakṣīṇāyāṃ dvandvasiddhirārabdhā | strīpuṃsau saṃdhṛṣyāpatyamutpādayetāṃ mamedaṃ mamedamiti ca parigrahāḥ pravṛttāḥ | etasminnevāvasare saṃsāro varṇyate |

II,293,i (YD_II,293,i^1) (YD_II,293,i^2)

tatra cācāryāṇāṃ vipratipattiḥ | pañcādhikaraṇasya tāvadvaivartaṃ śarīraṃ mātāpitṛsaṃsargakāle karaṇāviṣṭaṃ śukraśoṇitamanupraviśati | tadanupraveśācca kalalādibhāvena vivardhate | vyūḍhāvayavaṃ tūpalabdhapratyayaṃ māturudarānnissṛtya yau dharmādharmau ṣaṭsiddhyupabhogakāle kṛtau tadvaśādavatiṣṭhate | yāvattatkṣayāccharīrapātastāvat | yadi dharmasaṃskṛtaṃ karaṇaṃ tato dyudeśaṃ sūkṣmaśarīreṇa <II,294> prāpyate, tadviparyayāttu yātanāsthānaṃ tiryagyoniṃ vā, miśrībhāvena mānuṣyam | evamātivāhikaṃ sūkṣmaśarīramindriyāṇāṃ dhāraṇaprāpaṇasamarthaṃ nityaṃ bāhyenāpāyinā pariveṣṭyate parityajyate ca | patañjalestu sūkṣmaśarīraṃ yatsiddhikāle pūrvamindriyāṇi bījadeśaṃ nayati tatra tatkṛtāśayavaśāt dyudeśaṃ yātanāsthānaṃ vā karaṇāni vā prāpayya nivartate | tatra caivaṃ yuktāśayasya karmavaśādanyadutpadyate yadindriyāṇi bījadeśaṃ nayati tadapi nivartate, śarīrapāte cānyadutpadyate | evamanekāni śarīrāṇi | vindhyavāsinastu vibhutvādindriyāṇāṃ bījadeśe vṛttyā janma | tattyāgo maraṇam | tasmānnāsti sūkṣmaśarīram | tasmānnirviśeṣaḥ saṃsāra iti pakṣaḥ | eṣā sūkṣmaśarīrasyotpattiḥ || (39) ||

<II,296>

40

II,296,i (YD_II,296,i_II,296,ii)

āha, evamanekaniścayeṣvācāryeṣu bhavataḥ kā pratipattiriti ?

II,296,ii

ucyate — yattāvatpatañjalirāha sūkṣmaśarīraṃ vinivartate punaścānyadutpadyate, tat sūkṣmāsteṣāṃ niyatā iti vacanādasmābhirnābhyupagamyate | tasmāt

“pūrvotpannamasaktaṃ niyataṃ mahadādisūkṣmaparyantam /

saṃsarati nirupabhogaṃ bhāvairadhivāsitaṃ liṅgam // (ISk) 40 //”

II,296,iii (YD_II,296,iii^1) (YD_II,296,iii^2)

tatra pūrvotpannamityanena mahadādeḥ sūkṣmaparyantasya liṅgasyāsargapralayānnityatvamāha | asaktamityanena gūḍhasthirabījānupraveśamācaṣṭe | na hi liṅgaṃ kvacidvyāhanyate, kiṃ tarhi likṣādi bījamapyāviśati | badaragolamapi bhitvā praviśati | niyatamityanena pratipuruṣavyavasthāṃ pratijānāti | sādhāraṇo hi mahānprakṛtitvāditi vārṣagaṇānāṃ pakṣaḥ | mahadādītyanena prāṇāṣṭakaṃ parigṛhṇāti pūrvātmānaḥ prāṇādyāśca pañca vāyava iti | sūkṣmaparyantamiti tattvāntarapratiṣedhamāha, etāvadeva nāto 'nyaditi | saṃsaratīti gatimācaṣṭe, tataścāvibhutvād bījāveśatyāgau prakhyāto bhavataḥ | nirupabhogamiti śarīrāntarasyāvakāśaṃ karoti | sūkṣmaśarīrasya hyupabhogasāmarthye 'bhyupagamyamāne śarīrāntarasya niravakāśatvādanutpattiprasaṃgaḥ syāt | bhāvairadhivāsitamityanena bhāvāṣṭakaparigrahaṃ dyotayati | buddhirūpairiha dharmādibhiradhivāsitam | tatsāmarthyātsarvatrāpratihataṃ prāṇāṣṭakaṃ sūkṣmaśarīre 'vasthānagamanamātraphale vyavasthitam | dyutiryakpreteṣu saṃsaratīti tenaiva cārthasiddhau śarīrāntaraparikalpanānarthakyamato na bahūni śarīrāṇi || (40) ||

<II,298>

41

II,298,i (YD_II,298,i)

yatpunaretaduktam — vibhutvādindriyāṇāṃ svātmanyavasthānaṃ vṛttilābho vṛttinirodhaśca saṃsāra iti, ayuktametat | kasmāt ? vibhutvāsiddheḥ | na hi vibhutvamindriyāṇāṃ kaścidabhyupagacchati | kiṃ kāraṇam ? satatopalabdhiprasaṃgāt | yugapadupalabdhiprasaṃgācca | kāryakaraṇapuruṣāṇāṃ hi vibhutve satatopalabdhiprasaṃgaḥ | viṣayāṇāṃ pratibandhābhāvātprasajyate | prātpyaviśeṣācca sarvaviśeṣāṇāṃ yugapadupalabdhiprasaṃgaḥ | vyavahitaviṣayagrahaṇaṃ ca | sarvatra sannidhānātsannikṛṣṭaviprakṛṣṭayoḥ pratyakṣānumānāgamānāṃ cāviśeṣaḥ prasajyate | vṛttiviśeṣāttadviśeṣa iti cet na, hetvabhāvāt | vibhūnāmihāsti vṛttiviśeṣa ityatra heturanuktaḥ | tasmānna karaṇānāṃ vibhutvamupapadyate | tasmāt

“citraṃ yathāśrayamṛte sthāṇvādibhyo vinā yathā cchāyā /

tadvadvinā viśeṣairna tiṣṭhati nirāśrayaṃ liṅgam // (ISk) 41 //”

II,298,ii (YD_II,298,ii_II,299,iii)

yathā hi citrasya kuḍyamṛte 'vasthānaṃ nāsti, sthāṇupuruṣādibhyo vā vinā cchāyāyāḥ tadvadvinā viśeṣairna tiṣṭhati nirāśrayaṃ liṅgam | tasmādupapannametat saviśeṣaḥ saṃsāraḥ |

<II,299>

II,299,i

āha, yadi saviśeṣaḥ saṃsārabījadeśagamane śarīramupalabhyeta | na tvevam | tasmādayuktametat |

II,299,ii

ucyate — na, viśeṣitatvāt | sūkṣmaṃ taccharīramiti viśeṣitam | tato nāsyāhetukamagrahaṇamiti |

II,299,iii

āha, sūkṣmaśarīrayogātpūrveśvaratvaprasaṃgaḥ | tasmādayuktaṃ tannimittamasyāgrahaṇamiti |

<II,300>

II,300,i (YD_II,300,i_II,300,ii)

ucyate — na anekāntāt | tadyathā kṣudrajantūnāṃ sūkṣmaśarīraṃ laghimā ca, na caiṣāmīśvaratvamevaṃ sarvaprāṇināṃ syāt | atha matamagṛhyamāṇena sambandhāt sthūlasyāpi śarīrasyāgrahaṇaṃ pretāñjanasiddhamālyādivat | tadapyanupapannam | anekāntāt | tadyathā karaṇairagṛhyamāṇaiḥ śarīrasya sambandhaḥ | na cāgrahaṇam, piśācādibhirvā tathaitadapi syāt | kiṃca antaḥkaraṇānuvidhāne caiśvaryābhimānāt | yasya cādhyavasāyamanuvidadhatyaṇimādīni tasyaiśvaryamabhipretam | na tu yasya svabhāvasiddhāni | anyathā tu pipīlikādīnāmapyākāśagamanādaiśvaryaṃ syāt |

II,300,ii

āha, na, śarīrānupapattiprasaṃgāt | sūkṣmaśarīrotpattau tarhi caritārthayoḥ śarīrāntarasāmarthyaṃ virudhyate | tasmādayuktam saviśeṣaḥ saṃsāraḥ |

II,300,iii (YD_II,300,iii^1) (YD_II,300,iii^2)

ucyate — na anabhyupagamāt | na dharmādharmanimittaṃ vaivartaṃ śarīram, kiṃ tarhi ādhikārikamityadoṣaḥ | na cānekaśarīratvamabhyupagamyate | tasmātpakṣāntaropālambho 'yam | kiṃ ca kṛtsnāśayapariṇāmāpratijñānāt | kṛtsnasyāśayasya pariṇāmaṃ jānannevamupālabhyaḥ syādekadeśastu no vipariṇāmī | tasmānna kiṃcidetat | nimittāvaśeṣādāśayaikadeśābhivyaktirayukteti cet, syānmatam — iha nimittānāmalpabahutvaviśeṣādāśayābhivyaktiviśeṣo dṛṣṭaḥ | tadyathā vāyvādikrodhādiṣu | prāyaṇakālaścāyaṃ phalābhivyaktau nimittam | aviśiṣṭaścāsau | tasmādāśayaika<II,301>deśapariṇāmo 'nupapanna iti | etaccāyuktam | kasmāt ? naimittikatvāt | pūrvakṛtasya karmaṇaḥ phalabhogaparisamāptiḥ, sāmpratasya ca phalopabhogārthavipariṇāmaḥ prāyaṇasya nimittam | na tu prāyaṇo vipariṇamasyeti | kiṃca śarīrāntarābhāvaśca | kṛtsnasyāśayasyābhivyaktimicchataḥ śarīrāntarābhāvo nimittāntarābhāvātprāpnoti | tatra kṛteneti cet na, kalalādyavasthānāśe tadasambhavāt | tatra kṛtābhyāṃ hi bījāveśaḥ karaṇasya niṣpādito yāvatkalalādyasthāyāmeva taccharīraṃ vinaṣṭamiti tatra kṛtāśayasyāsambhavāccharīrāntarānupapattiprasaṃgaḥ | kiṃ ca sthāvarāṇāṃ ca śarīrāntarāsambhavaḥ | āśayasya sthāvaraśarīrārambhe caritārthatvātsthāvaraśarīreṇa cāśayopādānasambhavāttasya saṃsārābhāvaḥ prāptaḥ | tasmādupapannametatpuruṣārthamādisargotpannaṃ sūkṣmaśarīraṃ saṃsarati | yāvacca sa puruṣārtho na parisamāpyate tāvattiṣṭhata iti || (41) ||

<II,304>

42

II,304,i (YD_II,304,i_II,304,ii)

āha, yadi puruṣārthā liṅgasyotpattirabhyupagamyate tatsamanantaramevānena puruṣārtho 'vasāyayitavyo na punardevamānuṣatiryagbhāvena punaḥ punarājañjavībhāvo 'nuṣṭhātavya iti |

II,304,ii

ucyate —

“puruṣārthahetukamidaṃ nimittanaimittikaprasaṅgena /

prakṛtervibhutvayogānnaṭavad vyavatiṣṭhate liṅgam // (ISk) 42 //”

II,304,iii (YD_II,304,iii)

yadyapi puruṣārthasiddhyarthaṃ liṅgamutpadyate, tathāpi sattvarajastamasāṃ trayāṇāmapi prādhānyādrajastamobhyāmabhibhūte sattve tatpreritaṃ nimittanaimittikaśarīrendriyaviṣayopabhoganirvartakaṃ śṛṇoti | tadyathā agnihotraṃ juhuyātsvargakāmo, yamarājyamagniṣṭomenābhijayatīti | tatra phalecchayā yonīḥ prāṇādīṃśca sammukhīkṛtya kriyāmārabhate | guṇavṛttavaicitryācca prayatnavānapi manovāgdehairmalinamapi karma karoti | tataśca prakṛtervibhutvayogāttena tena nimittenopasthāpitaṃ devamanuṣyatiryakpretādiśarīramekasvabhāvamapi sannaṭavadvyavatiṣṭhate liṅgamākṛtiviśeṣopādānatyāgasāmyataḥ | vibhutvaṃ guṇānāṃ trayāṇāmapi sāmyāditaretarābhibhavo dṛṣṭaḥ | tasmādbhāvanimittaḥ saṃsāraḥ | tannimittānupādānānmokṣaḥ || (42) ||

<II,306>

43

II,306,i (YD_II,306,i_II,306,v)

āha, bhāvā iti tatra bhavatābhidhīyate, na cāsya śabdasyārthaṃ pratipadyāmahe | tasmādvaktavyamidaṃ ke punaramī bhāvā iti ?

II,306,ii

ucyate — dharmādyā bhāvāḥ | dharmo jñānaṃ vairāgyamaiśvaryamadharmo 'jñānamavairāgyamanaiśvaryamityete bhāvāḥ |

II,306,iii

tatrācāryāṇāṃ vipratipattiḥ | pañcādhikaraṇasya tāvaddvividhaṃ jñānaṃ prākṛtikaṃ vaikṛtikaṃ ca | prākṛtikaṃ trividhaṃ — tattvasamakālaṃ sāṃsiddhikamābhiṣyandikaṃ ca | tatra tattvasamakālaṃ saṃhataśca mahāṃstattvātmanā mahati pratyayo bhavati | utpannakāryakāraṇasya tu sāṃsiddhikamābhiṣyandikaṃ ca bhavati | sāṃsiddhikaṃ yatsaṃhatavyūhasamakālaṃ niṣpadyate, yathā paramarṣerjñānam | ābhiṣyandikaṃ ca saṃsiddhakāryakaraṇasya kāraṇāntareṇotpadyate | vaikṛtaṃ tu dvividhaṃ svavaikṛtaṃ paravaikṛtaṃ ca | svavaikṛtaṃ tārakam | paravaikṛtaṃ siddhyantarāṇi | āha ca

tattvasamaṃ vaivartam tatrābhiṣyandikaṃ dvitīyaṃ syāt /

vaikṛtamatastṛtīyaṃ ṣāṭkauśikametadākhātam //

II,306,iv

atra tu sattvaiḥ sahotpattyaviśeṣātsāṃsiddhikamabhedenāha —

vaikṛtamapi ca dvividhaṃ svavaikṛtaṃ tatra tārakaṃ bhavati /

syātsaptavidhaṃ paravaikṛtaṃ svatārādi nirdiṣṭam //

II,306,v

iti yathā jñānamevaṃ dharmādayo 'pīti /

<II,307>

II,307,i (YD_II,307,i^1) (YD_II,307,i^2)

vindhyavāsinastu nāsti tattvasamaṃ sāṃsiddhikaṃ ca | kiṃ tarhi siddhirūpameva | tatra paramarṣerapi sargasaṃghātavyūhottarakālameva jñānaṃ niṣpadyate yasmād gurumukhābhipratipatteḥ pratipatsyata ityapītyāha — siddhaṃ nimittaṃ naimittikasyānugrahaṃ kurute, nāpūrvamutpādayatīti | nimittanaimittikabhāvāccaivamupapadyate | tatra paramarṣeḥ paṭurūhaḥ anyeṣāṃ kliṣṭa ityayaṃ viśeṣaḥ | sarveṣāmeva tu tārakādyaviśiṣṭamācārya āha — trividhā bhāvāḥ sāṃsiddhikāḥ prākṛtikā vaikṛtikāśceti | tatra sāṃsiddhikagrahaṇāttattvasamakālaṃ pratyācaṣṭe, naiva tadastīti | katham ? yadi hi tathā syāttattvāntarānutpattisaṃghāto vyūhaścānarthakaḥ syāt | mahatyutpannaṃ jñānaṃ tatraivopalabdhamiti kaḥ saṃghātārthaḥ ? tathā carṣerūho nopapadyate, pratibandhābhāvāt | na hyasya kāryakāraṇavyūhasamakālajñānotpattau kaścitpratibandho 'sti | aparivṛtakhalatvādyataḥ kālāntaraṃ pratīkṣate | tasmādasya sahaiva kāryakāraṇābhyāṃ jñānamabhiniṣpadyate pradīpaprakāśādityataḥ sāṃsiddhikam | anyeṣāṃ tu sattvasyāpaṭutvātkālāntareṇa prakṛtyabhiṣyandād drāgiti bhavati | kṛṣṇasarpadarśanavat | tatprākṛtam | vaikṛtaṃ tu dvividhaṃ pūrvavat | yathā ca paramarṣerjñānaṃ sāṃsiddhikamevaṃ māhātmyaśarīrasyaiśvaryaṃ, bhṛgvādīnāṃ dharmaḥ, sanakādīnāṃ vairāgyam | adharmo yakṣarakṣaḥprabhṛtīnām | anaiśvaryaṃ ṣaṭsiddhikṣayakālotpannānāṃ manuṣyāṇāṃ tiraścāñca | rāgo 'jñānaṃ paramarṣivarjyānām | prākṛtāstu tadyathā vairāgyaṃ bhagavadāsureḥ | tasya hi paramarṣisambhāvanādutpanno dharmaḥ, aśuddhiṃ pratidvandvibhāvādapajagāma | tasyāmapa<II,308>hatāyāṃ prakṛteḥ śuddhisrotaḥ pravṛttaṃ yenānugṛhīto duḥkhatrayābhighātādutpannajijñāsaḥ pravrajitaḥ | tathā maheśvarasamparkānnandina aiśvaryam | nahuṣasyāgastyasamparkāddharma ityādi | vaikṛtāstu bhāvā asmadādīnām | evaṃ trividhabhāvaparigrahāttvācāryasya na sarvaṃ svataḥ patañjalivat, na sarvaṃ parataḥ pañcādhikaraṇavat | kintarhi mahatī svabhāvātivṛttiḥ prakṛtito 'lpā svato vikṛtitaḥ |

<II,309>

II,309,i (YD_II,309,i_II,309,iii)

evam

“sāṃsiddhikāśca bhāvāḥ prākṛtikā vaikṛtāśca dharmādyāḥ /

dṛṣṭāḥ karaṇāśrayiṇaḥ”

II,309,ii

yathā caite tathā

“kāryāśrayiṇaśca kalalādyāḥ // (ISk) 43 //”

II,309,iii

trividhā eveti kalalādigrahaṇena śarīrāṇyāha | teṣāmākṛtivaiśvarūpyaṃ caturdaśavidhe saṃsāre trividham | tatra sāṃsiddhikastāvat vaivarttānāṃ grahanakṣatratārādīnām | jātikṛtaśca viśeṣaḥ haṃsānāṃ śauklyam, tittiramayūrādīnāṃ citracchadatvamiti | prākṛtaṃ yathāmāhātmyaṃ śarīrābhimānāt tasya hyabhimāno bhavati — hantāhaṃ putrānsrakṣye ye me karma kariṣyanti | ye māṃ paraṃ ca jñāsyanti | sa yādṛksargamabhidhyāyati tādṛkpradhānādutpadyate | tadyathā maheśvarasya rudrakoṭisṛṣṭāviti | vaikṛtāstu kalalādyāḥ | yathā bhiṣagvede 'bhihitam — kṣīraṃ pītvā garbhiṇī gauraṃ putraṃ janayatīti | ete bhāvā vyākhyātāḥ | eṣāṃ vaiśvarūpyālliṅgasya gativiśeṣaḥ saṃsāro bhavatīti || (43) ||

<II,312>

44

II,312,i (YD_II,312,i_II,312,v)

āha, kasya punarbhāvasyānuṣṭhānātko gamanaviśeṣo liṅgasya niṣpadyata iti ?

II,312,ii

ucyate —

“dharmeṇa gamanamūrdhvam”

II,312,iii

ukto dharmaḥ | tadanuṣṭhānādaṣṭavikalpāyāṃ devabhūmāvutpattirbhavati |

II,312,iv

“gamanamadhastād bhavatyadharmeṇa /”

II,312,v

adharmo 'pyuktaḥ | tadanuṣṭhānāpañcavikalpāyāṃ tiryagbhūmāvutpattirbhavati |

II,312,vi (YD_II,312,vi_II,313,iv)

āha, ekabhūmiviśeṣānupapattiḥ, gativiśeṣāt | yadi bhāvānāṃ bhūmiviśeṣanimittatvaṃ niyamyate tenaikasyāṃ bhūmau hīnamadhyamotkṛṣṭatvaṃ jātyākṛtisvabhāvānugrahopaghātānāṃ na prāpnoti |

<II,313>

II,313,i

ucyate — na tarhyanena bhūmiviśeṣo niyamyate, kiṃ tarhi ūrdhvaśabda utkṛṣṭavacanaḥ | dharmeṇa deveṣu mānaveṣu tiryakṣu cordhvagamanamutkṛṣṭaṃ janma bhavati | tathādharmādadhogamanamapakṛṣṭaṃ janma bhavati |

II,313,ii

“jñānena cāpavargaḥ”

II,313,iii

caśabdo 'vadhāraṇārthaḥ | jñānenaivāpavargaḥ, na bhāvāntareṇeti | yaduktamanyairācāryaiḥ — vairāgyātpuruṣakaivalyaṃ jñānavairāgyābhyāṃ ceti tatpratiṣiddhaṃ bhavati |

II,313,iv

āha, yadi punarvairāgyātpuruṣakaivalyamabhyupagamyate ka evaṃ sati doṣaḥ syāt ?

II,313,v (YD_II,313,v_II,313,vii)

ucyate — na śakyamevaṃ pratipattum | kasmāt ? saṃsāranimittāpratipakṣatvāt | yadi rāganimittaḥ pradhānapuruṣasaṃyogaḥ syāt prāptamidaṃ tatpratipakṣeṇa vairāgyeṇa viyogo bhaviṣyatīti | na tvevam | kutaḥ ? saṃyogakṛte kāryakaraṇasarge niṣpatteḥ | kāryakaraṇavyūhottarakālaṃ hi rāgo bhavati | tasmānnāsau kāryakaraṇaniṣpatternimittamiti śakyamāśrayitum | yasya tu jñānānmokṣa iti pakṣaḥ, tasya pratipakṣādajñānādbandha iti prāptamasti, na cāsau prāgapi kāryakaraṇaniṣpatteḥ | tasmānna vairāgyānmokṣaḥ | ata eva na jñānavairāgyābhyāṃ mokṣo 'sti | ubhayanimittāsambhavāt | tasmātsūktaṃ jñānenaivāpavargaḥ |

II,313,vi

“viparyayādiṣyate bandhaḥ // (ISk) 44 //”

II,313,vii

jñānaviparyayo 'jñānam | tasmād bandhastrividho bhavati prakṛtibandho dakṣiṇābandho vaikārikabandhaśceti || (44) ||

<II,315>

45

II,315,i (YD_II,315,i_II,315,iv)

āha, kasmād bhāvātprakṛtibandho bhavati ?

II,315,ii

ucyate —

“vairāgyāt prakṛtilayaḥ”

II,315,iii

vairāgyādaṣṭasu prakṛtiṣu layaṃ gacchati, asāvucyate prakṛtibandha iti |

II,315,iv

āha, yadi vairāgyātprakṛtilayaḥ prāpto yadetatprakṛtau vairāgyamāñjasam | anyā prakṛtistriguṇā, kāraṇabhūtā, kāryabhūtā, kāryakāraṇabhūtā, akāryakāraṇabhūtā acetanā paratantrā ceti | anyaḥ puruṣo nirguṇo, na kāryaṃ, na kāraṇaṃ, na kāryakāraṇaṃ, tadviparītaḥ cetanaḥ svatantraśceti tato 'pi prakṛtau layaḥ tataścānirmokṣaprasaṃga iti |

II,315,v (YD_II,315,v)

ucyate — viparyayāditi vartate | tadihābhisambhantsyāmaḥ | tataśca viparītaṃ yadeva vairāgyaṃ tuṣṭikāṇḍānupatitaṃ prakṛtyādiṣu paratvābhimānaḥ tata eva prakṛtilayo bhavati nānyasmāt | athavātrāpi yattatprakṛtāvanyatvajñānaṃ tata eva mokṣo na vairāgyāt | kutaḥ ? bhavabījā<II,316>pratipakṣatvāditi hyuktam | āmbhasikasya ca mokṣaprasaṃgāt | tulyā hyasya nānātvasaṃvid, āsaṃgadoṣanivṛtteḥ | na caitadiṣṭam | tasmādyuktametat vairāgyātprakṛtilaya iti |

II,316,i (YD_II,316,i_II,316,iii)

āha, atha dakṣiṇābandhaḥ kutaḥ ?

II,316,ii

ucyate —

“saṃsāro bhavati rājasād rāgāt /”

II,316,iii

yo 'yaṃ dṛṣṭānuśravikaviṣayābhilāṣaḥ sa rāgaḥ | tatra dṛṣṭaviṣayarāgāttatprāptinirvartakaṃ karma karoti | tataśca tatropapadyate | ānuśravikaviṣayābhilāṣādagnihotrādiṣu pravartate | tataśca svargādiṣūpapattirbhavati | asau dakṣiṇābandhaḥ | dṛṣṭānuśravikaviṣayābhilāṣadvāreṇa tannirvartake karmaṇi pravartamāno guṇavṛttivaicitryādaniṣṭaphalanirvartakamapi karma karoti | evaṃ mānuṣye gatyantare yopapattiḥ sarvāsau rāgāt |

<II,317>

II,317,i (YD_II,317,i_II,317,ii)

āha, rājasaṃgrahaṇānarthakyam tatpūrvakatvādrāgasya | rajonimitta eva hi rāgaḥ | tatra saṃsāro rāgādityeva vaktavyam, rājasagrahaṇamanarthakamiti |

II,317,ii

ucyate — na, viṣayaviśeṣaṇatvāt | viṣaye yo rāgaḥ sa saṃsāraheturityasyārthasya jñāpanārthamidamucyate | anyathā yo yateḥ sāttviko yamaniyamadhyānādyanuṣṭhānānurāgaḥ pravacanarāgo vā so 'pi saṃsārāya syāt |

II,317,iii (YD_II,317,iii_II,318,i)

“aiśvaryādavighātaḥ”

II,317,iv

yadaṣṭaguṇamaiśvaryamaṇimādi prāgupadiṣṭaṃ tasmātsve sve viṣaye 'vighāta utpadyate | tadabhiratirvaikāriko bandhaḥ |

<II,318>

II,318,i

āha, yadi tribhistribhirnimittairvairāgyādibhistrividho bandho nirvartyate yaduktamajñānād bandha iti tadayuktam | bhāvāntaraṃ hyajñānamataḥ phalāntareṇa bhavitavyamiti |

II,318,ii (YD_II,318,ii)

ucyate — na, mūlakāraṇatvāt | jñānavarjitānāṃ hi bhāvānāṃ yatphalaṃ tatrājñānaṃ mūlam | tannimittatvātsarveṣām | na hi jñānivairāgyamalaṃ prakṛtilayāya | tathetarāṇi paramarṣyādāvadṛṣṭatvād vicitraṃ kāryamekasmātkāraṇādayuktamiti vairāgyādīnyasādhāraṇāni pṛthak kalpyante, sādhāraṇaṃ tvajñānamato na kaściddoṣaḥ |

II,318,iii (YD_II,318,iii_II,318,iv)

“viparyayāttadviparyāsaḥ // (ISk) 45 //”

II,318,iv

anaiśvaryāttu aṇimāderaṣṭavidhādavighātaviparyayo vighāto bhavati | tadevametadaṣṭavidhaṃ dharmādividhānamupādāyāṣṭavidhaṃ naimittikamupapadyate | evameṣa tattvasargo bhāvasargaśca vyākhyātaḥ | etacca vyaktasya rūpaṃ pravṛttiśca parikalpyate | phalamidānīṃ vakṣyāmaḥ || (45) ||

<iti yuktidīpikāyāmaṣṭamamāhnikaṃ tṛtīyaṃ ca prakaraṇam ||>

<II,321>

46

II,321,i (YD_II,321,i_II,321,iii^1)

āha, kiṃ punastatphalamiti ?

II,321,ii

ucyate — yaḥ khalu

“eṣa pratyayasargo viparyayāśaktituṣṭisiddhyākhyaḥ /”

II,321,iii (YD_II,321,iii^2)

tatphalamiti vākyaśeṣaḥ | eṣa iti vakṣyamāṇasya sammukhīkaraṇārthamucyate | pratyayasarga iti pratyayaḥ padārtho lakṣaṇamiti paryāyāḥ, pratyayānāṃ sargaḥ pratyayasargaḥ padārthasargo lakṣaṇasarga ityarthaḥ | athavā pratyayo buddhirniścayo 'dhyavasāya iti paryāyāḥ | tasya sargo 'yamataḥ pratyayasargaḥ pratyayakāryaṃ pratyayavyāpāra ityarthaḥ | athavā pratyayapūrvakaḥ sargaḥ pratyayasargaḥ | buddhipūrvaka ityuktaḥ | katham ? evaṃ hi śāstram — “mahadādiviśeṣāntaḥ sargo buddhipūrvakatvāt | utpannakāryakaraṇastu māhātmyaśarīra ekākinamātmānamavekṣyābhidadhyau hantāhaṃ putrānsrakṣye ye me karma kariṣyanti | ye māṃ paraṃ cāparaṃ ca jñāsyanti | tasyābhidhyāyataḥ pañca mukhyasrotaso devāḥ prādurbabhūvuḥ | teṣūtpanneṣu na tuṣṭiṃ lebhe | tato 'nye tiryaksrotaso 'ṣṭāviṃśatiḥ prajajñe | teṣvapyasya matirnaiva tasthe | athāpare navordhvasrotaso devāḥ prādurbabhūvuḥ | teṣvapyutpanneṣu naiva kṛtārthamātmānaṃ mene | tato 'nye 'ṣṭāvarvāksrotasa utpeduḥ | evaṃ tasmād brahmaṇo 'bhidhyānādutpannastasmātpratyayasargaḥ | sa viparyayākhyaḥ aśaktyākhyaḥ tuṣṭyākhyaḥ siddhyākhyaśceti |” tatrāśreyasaḥ śreyastvenābhidhānaṃ viparyayaḥ | vaikalyādasāmarthyamaśaktiḥ | cikīrṣitādūnena nirvṛtistuṣṭiḥ | yatheṣṭasya sādhanaṃ siddhiḥ | tadyathā dharmārthapravṛtto 'gniṣṭomādīnparityajya saṃkaraṃ kurvīta so 'sya viparyayaḥ | sādhanavaikalyādasāmarthyamaśaktiḥ | ādhānamātrasantoṣastuṣṭiḥ | kṛtsnasya kriyātiśeṣasyānuṣṭhānaṃ siddhiḥ | evamarthādiṣu yojyam | yaścāyaṃ caturvidhaḥ phalaviśeṣo viparyayādirākhyātaḥ |

<II,323>

II,323,i (YD_II,323,i_II,323,ii)

“guṇavaiṣamyavimardāt tasya bhedāstu pañcāśat // (ISk) 46 //”

II,323,ii

guṇānāṃ vaiṣamyaṃ guṇavaiṣamyam | guṇavaiṣamyaṃ prādhānyaguṇabhāvayoga ityarthaḥ | guṇavaiṣamyādvimardo guṇavaiṣamyavimardaḥ, pratyayaparyāyeṇa sattvarajastamasāmitaretarabhāvaḥ | tannimittā eṣāṃ pratyayāṇāṃ pañcāśadbhedā bhavanti || (46) ||

<II,325>

47

II,325,i (YD_II,325,i_II,325,ii^1)

kathamityucyate —

“pañca viparyayabhedā bhavanti”

II,325,ii (YD_II,325,ii^2) (YD_II,325,ii^3)

tamo moho mahāmohastāmisro 'ndhatāmisra iti | tatrāśreyasi pravṛttasya pratyayāvare śreyo 'bhimāne ādyo viparyayastama ityabhidhīyate | bhautikeṣvākāreṣu śiraḥpāṇyādiṣvātmagraho yo 'yaṃ vyūḍhoraskaḥ sitadaśanastāmrākṣaḥ pralambabāhuḥ so 'hamiti | tathā śravaṇasparśanarasanaghrāṇavacanādānaviharaṇotsargānandasaṃkalpābhimānādhyavasāyalakṣaṇāsu karaṇavṛttiṣvahaṃ śrotā draṣṭā cetyevamādirādyakālapravṛtto grahaḥ sarvasmādavaro moha ityucyate | kathaṃ punarayamavaraḥ ityucyate pūrvaṃ śarīrendriyavyatiriktamupalabdhumicchansaukṣmyāttattadanadhigame bhūtākāramabhūtaṃ pramāṇaṃ paraparikalpitaṃ vānumanyeta, svayaṃ vā parikalpayediti na mārgād dūrāpagatametat | ayaṃ tu pratyakṣādigatotpattisthitivināśeṣvanekarūpakeṣu kāryakaraṇeṣvahamiti abhimanyate, tasmātpūrvasyādavaraḥ | bāhye tu viṣaye mamedamityabhiniveśaḥ pūrvasmādavara ityucyate | pūrvaḥ śarīriṇo 'pratyakṣatvātkaraṇavṛttyaviśeṣād vātmavṛtteḥ kāryakaraṇe kuryādātmabuddhimiti śakyametad bhinnanimittākāradeśasvabhāvaprayojanānugrahopaghātotpattisthitivināśāṃśca mātṛpitṛputrabhrātṛputradāragohirāyavasanācchādanādīnayamakasmādātmatvena paśyati, tasmātpūrvasmādavaraḥ | krodhaścaturtho viparyayaḥ pūrvasmādavaraḥ tāmisra ityabhidhīyate | kathaṃ punarayaṃ pūrvasmādavara iti ? ucyate — pūrvo 'bhiniveśapratiṣedhamabhyanujānāti | yadāsya bāhyadravyaviyoge kaścitkuśalasaṃsṛṣṭa evaṃ bravīti saṃsārasya ... buddhāvavasthāpya vimṛśyatāṃ yāvadayaṃ kālo yadi kaścitpriyeṇāviyuktapūrvaḥ | tasmādāgamāpāyiṣu bāhyeṣu dravyeṣu viduṣā nābhiniveśaḥ kārya iti, tadā pratyāha satyamevametaditi | sannikṛṣṭastu viyogakāla iti na buddhiravasthāpayituṃ śakyate | krodhāviṣṭastu svavikalpitagrāhaviparītabuddhiraśakyo daṇḍenāpinivartayitum | tasmātpūrvasmādavaraḥ | maraṇaviṣādaḥ pañcamo viparyayaḥ pūrvasmādavaro 'ndhatāmistra ityabhidhīyate | kathaṃ punarayaṃ pūrvasmādavara ityucyate — pūrvo 'bhiniveśātpratiṣidhyamānaḥ pratīkāramantato jihvākṣinirīkṣato (?) nāpi tāvadārabhate | na tu brahmādau stambaparyante saṃsāre svanimittaniyatatamapātasya vināśasya kenacitpratīkāraḥ kṛtaḥ | tasmādaparihāryaṃ maraṇamanuśocatpūrvasmādavara iti | ete pañca viparyayabhedā bhavanti |

II,325,iii (YD_II,325,iii_II,325,vi)

“aśaktiśca karaṇavaikalyāt /

aṣṭāviṃśatibhedā”

II,325,iv

bhavatītyanuvartate | tatra bāhyakaraṇavaikalyaṃ saha manasaikādaśaprakāram | saptadaśavidhaṃ buddhivaikalyam | ete 'śaktibhedāḥ |

II,325,v

“tuṣṭirnavadhāṣṭadhā siddhiḥ // (ISk) 47 //”

II,325,vi

evaṃ caturvidhasya pratyayasargasya guṇavaiṣamyavimardena pañcāśadbhedā bhavanti || (47) ||

<II,329>

48

II,329,i (YD_II,329,i_II,329,v)

vistareṇa tu padārthaśatasahasramānantyaṃ vā lakṣaṇānām |

II,329,ii

kathamityucyate yasmāt —

“bhedastamaso 'ṣṭavidhaḥ”

II,329,iii

ya ete pañca viparyayabhedā vyākhyātāḥ teṣu tamaso 'ṣṭavidho bhedaḥ | katham ? paravijñānamāśritya pravṛttasyāṣṭāsu prakṛtiṣvaparāsu parābhimānagrahāt |

II,329,iv

“mohasya ca”

II,329,v

kim ? aṣṭavidho bheda iti | caśabdātkāryakaraṇasāmarthye 'ṣṭavidhe 'ṇimādāvahamiti pratyayaḥ |

II,329,vi (YD_II,329,vi_II,330,iv)

“daśavidho mahāmohaḥ /”

II,329,vii

mātṛpitṛbhrātṛsvasṛpatnīputraduhitṛgurumitropakārilakṣaṇe daśavidhe kuṭumbe yo 'yaṃ mametyabhiniveśaḥ | dṛṣṭānuśravikeṣu vā śabdādiṣvityapare | sa daśavidho mahāmohaḥ parisaṃkhyāyate |

<II,330>

II,330,i

“tāmisro 'ṣṭādaśadhā”

II,330,ii

aṣṭavidhe kāryakaraṇasāmarthye daśavidhe ca kuṭumbe viṣayeṣu vā yaḥ pratihanyamānasyāveśaḥ |

II,330,iii

“tathā bhavatyandhatāmisraḥ // (ISk) 48 //”

II,330,iv

tatheti sāmānyātideśārthaḥ | andhatāmisro 'ṣṭādaśadhaiveti | katham ? asāvapyaṣṭavidhātkāryakaraṇasāmarthyāddaśavidhācca kuṭumbātpratyavasānasya viṣādaḥ |

II,330,v (YD_II,330,v)

evamete pañca viparyayabhedāḥ svalakṣaṇato viṣayaviśeṣā lakṣitāḥ | tatrāpi cāṣṭāsu prakṛtiṣu sattvarajastamasāṃ saṃhataviviktapariṇatavyastasamastānāṃ paratvābhimānabhedādekaikā prakṛtiḥ pañcadaśabhedā | ata eva te 'ṣṭau pañcadaśa viṃśaṃ śataṃ ca bhavanti | yathā mokṣe pravṛttasya evaṃ dharmakāmeṣvapi | ekaḥ padārtho vistareṇa parisaṃkhyāyamāno 'nantabhedaḥ sampadyate | nidarśanamātrametadācāryeṇa kṛtam | evamaśaktyādiṣvapi lakṣaṇāntareṣu yojyam | seyamavidyā pañca<II,331>parvā saprapañcā vyākhyātā | tadanantaroddiṣṭānaśaktibhedānvakṣyāmaḥ || (48) ||

<II,332>

49

II,332,i (YD_II,332,i_II,332,iii)

āha, ativyāsābhihitamidamiti nāsmākaṃ buddhāvavatiṣṭhate | tasmādviparyayoktaṃ bhedābhidhānaṃ parityajya vaktavyam kathamaśaktiraṣṭāviṃśatibhedeti ?

II,332,ii

ucyate —

“ekādaśendriyavadhāḥ saha buddhivadhairaśaktiruddiṣṭā /”

II,332,iii

indriyāṇāṃ vadhā indriyavadhāḥ | svasaṃskāraviṣayayogātprakarṣāpannena tamasā grahaṇarūpasya sattvasyābhibhavātsvaviṣayeṣvapravṛttayaḥ | tadyathā

bādhiryamāndhyamaghratvaṃ mūkatā jaḍatā ca yā /

unmādakauṣṭhyakauṇyāni klaibyodāvartapaṅgutāḥ //

II,332,iv (YD_II,332,iv_II,333,i)

tatra bādhiryaṃ śrotrasya, āndhyaṃ cakṣuṣaḥ, aghratvaṃ nāsikāyāḥ, mūkatā vācaḥ, jaḍatā rasanasya, unmādo manasaḥ, kauṣṭhyaṃ tvacaḥ, kauṇyaṃ pāṇeḥ, klaibyamupasthasya, udāvartaḥ pāyoḥ, paṅgutā pādayorityevamindriyavadhā ekādaśa |

<II,333>

II,333,i

anye tu

“saptadaśa vadhā buddherviparyayāttuṣṭisiddhīnām // (ISk) 49 //”

II,333,ii (YD_II,333,ii_II,334,i)

tatra tuṣṭayaḥ prakṛtyādyā vakṣyamāṇāḥ, tāsāṃ dvividho viparyayaḥ | avyutpannasya yogadharmeṇa tasyāṃ bhūmāvapravṛttiḥ, vyutpannasya cottarabhūmyaparijñānātpūrvasyāṃ bhūmāvakṣemarūpeṇa grahaṇam | ātmavido vā sarvāsu bhūmiṣu | teṣu yatpūrvaṃ tadaśaktibhāvābhipretam | yanmadhyamaṃ tadāpekṣikam | katham ? tanmātrabhūmyavastho hi yogyasmitādibhūmyanavajayāttuṣṭo mahābhūtātikramātsiddhaḥ | tathā vijitāsmitārūpo mahadādyavasthāpekṣayā tuṣṭaḥ, pūrvabhūmyapekṣayā siddhaḥ | evaṃ mahadavasthaḥ pradhānāpekṣayā pūrvāpekṣayā ca | pradhānāvasthaḥ puruṣāpekṣayā pūrvāpekṣayā ca | guṇapuruṣāntarajñastu siddha eva | tasmādavyutpannasyāmbhaḥprabhṛtiṣu navānambhaḥprabhṛtayo buddhivadhāḥ | tārakādiviparyayeṇāṣṭāvatārakādayaḥ | eṣā khalvaśaktiraṣṭāviṃśatibhedā |

<II,334>

II,334,i

tuṣṭistu sannihitaviṣayasantoṣāccikīrṣitādarthādūnena nivṛttiḥ sāmānyata ekaiva, pratyarthamanantā, śatena tuṣṭaḥ sahasreṇeti | śāstre tu bāhyādhyātmikānāṃ sukhaduḥkhamohānāṃ prāptiṣvapagameṣu vācāvyavasthyalakṣaṇā upāyanavatvānnava tuṣṭayo bhavanti || (49) ||

<II,335>

50

II,335,i (YD_II,335,i_II,335,iii^1)

tāsām

“ādhyātmikyaścatasraḥ / prakṛtyupādānakālabhāgyākhyāḥ /”

II,335,ii

ādhyātmikī iti śarīraśarīriṇorviśeṣamupalipsamānena yoginā yadanātmanyātmabuddhiravasthāpyate sā khalvādhyātmikī siddhiḥ tuṣṭiḥ santoṣaḥ kṣema ityarthaḥ |

II,335,iii (YD_II,335,iii^2)

tāsāṃ prakṛtyākhyā | yadā vītāvītaiḥ pradhānamadhigamya tatpūrvakatvaṃ ca mahadādīnāṃ vikārāṇāmānantyācca pradhānātmanaḥ kṛtsnasya mahadādibhāvena vipariṇāmāsambhavādekadeśasyāprakṛtivikārabhūtasya bhoktṛtvamakartṛtvaṃ cādhyavasya saṅgadveṣanivṛttiṃ labhate, sādyā tuṣṭirambha ityabhidhīyate | kasmāt ? amitaṃ hi pradhānatattvaṃ bhāti jagadbījabhūtatvānmahadādibhāvapariṇāmena nyūnasyaikadeśasyātmana evāpūrāt | tadvyatirekeṇa cānyasyaikadeśasyobhayadharmiṇo bhoktṛbhūtasya sadbhāvātsaṃprakṣālane 'pi cāpasaṃhṛtam, vaiśvarūpyasyānucchedāt | tathā ca śāstramāha — ambha iti guṇaliṅgasannicayamevādhikurute | guṇāśca sattvarajastamāṃsi | liṅgaṃ ca mahadādi atra sannihitaṃ bhavati | tadidaṃ pradhānamamitaṃ bhātyamitamupalabhyata ityambhaḥ | sa khalvayaṃ yogī pradhānalakṣaṇāṃ bhūmimavajitya tanmahimnā ca tadaśūnyaṃ dṛṣṭvā vyatiriktasya padārthāntarasyābhāvaṃ manyamānastāmeva bhūmiṃ kaivalyamiti gṛhṇāti | bhinne ca dehe prakṛtau layaṃ gacchati, tataśca punarāvartate | tasyāṃ ca tuṣṭāvanye sapta mahadādikāraṇino 'varuddhā draṣṭavyāḥ | tatra yathā prādhānikasya puruṣe nāsti vijñānaṃ evamitareṣāmuttareṣu tattveṣu | mahatkāraṇinaḥ pradhāne 'smitākāraṇino mahati, tanmātrakāraṇino 'haṃkāre | tadekadeśāścaiṣāṃ bhoktāraḥ pūrvavat | atrāpi ca sattvādīnāṃ saṃhataviviktapariṇatavyastasamastānāṃ bhedādavidyāvacchedānantyamavaseyam |

<II,337>

II,337,i (YD_II,337,i_II,337,ii)

āha, tuṣṭyavidyayorabhedaḥ lakṣaṇaikatvāt | aṣṭāsu prakṛtiṣvātmabuddhistuṣṭiḥ | tadeva ca tama ityavidyākāṇḍe nirdiṣṭam | tasmātpadārthasaṃkara iti |

II,337,ii

ucyate — na, pratyayaviśeṣāt | tamaḥpradhānapuruṣopadeśe sati pratyayanirdidhārayiṣayā tayoḥ pradhānameva jyāyo na puruṣa ityabhiniviśeta | tuṣṭistu kiṃ paramityāśritya pravṛttaḥ pradhānajñānamātre santoṣātpadārthāntaraṃ vijñātumeva nādriyate | kiṃ ca prahāṇaviśeṣāt | nirūḍhamūlo hyanātmani ātmagraho jñānottarakālabhāvanayā prahātavyaḥ | tamobahulatvāttama ityabhidhīyate | pelavastu sattvabahulo darśanapraṇayastuṣṭiḥ | kiṃca tattvābhijayāt | vijitabhūmikasya hi yoginastanmāhātmyavaśīkṛtatvād bhūmyantare pravṛttistuṣṭiḥ | itarasya tvabhiniveśamātramevetyanayorviśeṣaḥ | tasmānna padārthasaṃkara iti vyākhyātā prakṛtyākhyā tuṣṭiḥ |

<II,338>

II,338,i (YD_II,338,i)

yadā tu satyapi prakṛtisāmarthye nānapekṣya yathāsvamupādānaṃ bhāvānāmutpattiḥ sambhavati prakṛtyaviśeṣe sarvakālamutpattiprasaṃgāt, prakṛtikṛtyamevedaṃ viśvamityabhyupagacchatastadaviśeṣād goḥ puruṣādutpattiprasaṃgaḥ, puruṣasya vā mahiṣāt | kiṃ ca jātyabhedaprasaṃgāt | prakṛtikṛtyamidaṃ viśvamityabhyupagacchato jātibhedo na syāt, tadaviśeṣāt | dṛṣṭaṃ tūpādānājjātyanuvidhānaṃ bhāvānām | tasmāttadeva kāraṇatvena parikalpayituṃ nyāyyam | upādānaikadeśa eva ca kāryakāraṇavidhātmā bhoktetyetasmād darśanātsaṅgadveṣanivṛttiṃ labhate, sā dvitīyā tuṣṭiḥ salilamityabhidhīyate | kathaṃ punaretatsalilam ? satyupādāne vikāro līyata iti | tathā ca kṛtvā śāsramāha “salilaṃ salilamiti vaikārikopanipātamevādhikurute, sati tasmiṃllīyate jagaditi” | sa khalvayaṃ yogī pārthivānavajitya tanmahimnā jagadaśūnyaṃ dṛṣṭvā padārthāntarasyābhāvaṃ manyamānastāmeva bhūmiṃ kaivalyamiti gṛhṇāti | bhinne ca dehe pṛthivyādiṣu līyate | tataśca punarāvartate |

<II,339>

II,339,i (YD_II,339,i^1) (YD_II,339,i^2_II,339,ii)

yadā ca satyupādānasāmarthye na tāvataiva bhāvānāṃ prādurbhāvaḥ kiṃ tarhi sannihitasādhanānāmapi kālaṃ pratyapekṣā bhavati — kālaviśeṣādbījādaṅkuro jāyate, aṅkurānnālaṃ, nālātkāṇḍam, kāṇḍātprasava ityādi | anyathā tūpādānānāṃ sannidhānamātrātkṣaṇenaivāmīṣāmavasthāviśeṣāṇāmabhivyaktiḥ syāt | kiṃca kālaviparyayeṇotpattiprasaṃgāt | na caitadiṣṭam | kiṃ ca tadanabhidhānāt | dṛśyante ca prāṇināṃ kālānurūpāḥ svābhāvāhāravihāravyavasthāḥ | tasmādasāveva kāraṇam | tadekadeśaścāprakṛtivikārabhūto bhoktetyetasmāddarśanātsaṃgadveṣanivṛttiṃ labhate, sā tṛtīyā tuṣṭirogha ityabhidhīyate | kathaṃ punarayaṃ kāla ogha ityucyate ? salilaughavatsarvābhyāvahanāt | tadyathā salilaughastṛṇaṃ kāṣṭhamaśmānaṃ prāṇinaṃ vā svamūrtisaṃsṛṣṭaṃ sarvamevābhyāvahati, evamayaṃ kālo garbhādbālyaṃ, bālyātkaumāraṃ, kaumārādyauvanaṃ, yauvanātsthāviryam, sthāviryānmaraṇaṃ, tathā bījānmūlaṃ mūlādaṅkuramiti vahati | tathā cāha

yāmeva prathamāṃ rātriṃ garbhe bhavati pūruṣaḥ /

saṃprasthitastāṃ bhavati sa gacchanna nivartate //

II,339,ii

tasmādoghasāmānyādoghaḥ kālaḥ | sa khalvayaṃ yogī kālamavajitya padārthāntarābhāvaṃ manyamānastāmeva bhūmiṃ kaivalyamiti manyate | dehabhede ca kālamanupraviśati | tataśca punarāvartate |

<II,340>

II,340,i (YD_II,340,i^1) (YD_II,340,i^2)

yadā tu satyapi kālasāmarthye bhāvānāmutpattiḥ bhāgyānapekṣate | kasmāt ? tatsannidhāne 'pyaprādurbhāvāt | satyapi sādhanasāmarthye kālaviśeṣe ca kasyacidutpattirbhavati kasyacinneti | tasmādasti kāraṇāntaraṃ yadapekṣya bhāvānāmutpattiranutpattiśca | kiṃ cābhyutthānānupapattiprasaṃgāt | kālamātrātphalaṃ bhavatītyetadicchataḥ śāstrokteṣu kriyāviśeṣeṣvabhiṣecanavratopavāsāgnihotrādiṣvabhyutthānaṃ na syāt | kasmāt ? ānarthakyāt | asti ca, tasmānna kālanimittā bhāvānāmutpattiḥ | kiṃ ca tadanuvidhānāt | dṛśyante khalvapi prakṛtyupādānakālāviśeṣe 'pi bhāgyaviśeṣātphalaviśeṣāḥ | tasmāttatsaṃkāra eva kāraṇam | tadekadeśaścāprakṛtivikārabhūto bhoktetyetasmāddarśanātsaṃgadveṣanivṛttiṃ labhate | sā caturthī tuṣṭirvṛṣṭirityabhidhīyate | kathaṃ punarvṛṣṭirityucyate | sarvasattvāpyāyanāt | yathā hi śīrṇānāmapi tṛṇalatādīnāṃ vṛṣṭiṃ prāpya punarāpyāyanaṃ bhavati, evameva sarveṣāṃ prāṇināṃ bhāgyavipariṇāmātpunarāpyāyanaṃ bhavati | tasmādvṛṣṭisāmyād bhāgyākhyā tuṣṭirvṛṣṭirityabhidhīyate | śāstramapyāha — “vṛṣṭirvṛṣṭiriti śriya evopanipātamadhikurute | sā hi vṛṣṭivatsarvamāpyāyatīti |” sa khalvayaṃ yogī bhāgyānyavajitya tanmahimnā jagadaśūnyaṃ dṛṣṭvā padārthāntarasyābhāvaṃ manyamānastāmeva bhūmiṃ kaivalyamiti gṛhṇāti | sa tasyāmeva dehabhede līyate | tataśca punarāvartata iti |

<II,341>

II,341,i (YD_II,341,i_II,342,i)

āha, kālabhāgyayorapratipattiḥ, samākhyāparijñānāt | prakṛtyātmakasya tāvadyogino 'ṣṭau prakṛtayo viṣaya ityuktaṃ purastāt | upādānātmakasya ca pṛthivyādīni mahābhūtāni | kālabhāgyayostu na tathoktam | tasmādvaktavyaṃ kasya tattvasyaiṣā samākhyeti ?

<II,342>

II,342,i

ucyate — na, uktatvāt | prāgevaitadapadiṣṭaṃ na kālo nāma kaścitpadārtho 'sti | kiṃ tarhi kriyāsu kālasaṃjñā | tāśca karaṇavṛttiriti | pratipāditam | na cānyā vṛttirvṛttimataḥ | tasmātkāraṇacaitanyapratijñaḥ kālātmaka iti | bhāgyasaṃjñā tu dharmādharmayoḥ | tau ca buddhidharmāviti prāgapadiṣṭam | tasmādbhāgyavādī buddhicaitanika iti |

II,342,ii (YD_II,342,ii_II,342,iii)

āha, na tuṣṭyantaratvāt | prakṛtitvānmahānpūrvaṃ prakṛtyākhyāyāṃ tuṣṭāvavaruddhaḥ | tasyedānīṃ tuṣṭyantaratvena parikalpanaṃ nātisamañjasamiti |

II,342,iii

ucyate — mahāṃstarhi pūrvatuṣṭiviṣayabhāvādapakṛṣyata iti | kāryakaraṇavṛttikriyārūpāṃ vṛttimaddyotyāṃ parikalpya tasyāṃ kālatvamayamāha | mahataśca rūpaṃ dharmādikaṃ mahato 'rthāntaraṃ bhāgyamiti bhāgyavān | athavā bāhya evāyaṃ kālaḥ karmakāraṇaṃ nirdiśyate | tatra cānye 'pi svamatiparikalpitapadārthāntarātmabhāvagrahā eveti sāṅkhyāḥ pravādinaḥ pratikṣiptā boddhavyā iti |

II,342,iv (YD_II,342,iv_II,343,i)

apara āha, prakṛticaitanikaḥ pradhānabhāvāśādyupādānakālabhāgyavādino mahadahaṅkāratanmātravādina iti | tadetadapasiddhatvādayuktam | na hi mahadahaṅkāratanmātralakṣaṇāḥ prakṛtaya <II,343> upādānakālabhāgyabhāvena prasiddhāḥ | tasmādidamapyayuktam | evametā ādhyātmikyaścatasrastuṣṭayaḥ |

II,343,i

“bāhyā viṣayoparamāt pañca ca nava tuṣṭayo 'bhihitāḥ // (ISk) 50 //”

II,343,ii (YD_II,343,ii)

caśabdo 'vadhāraṇārthaḥ | avyutpannātmavicārasya yogino viṣayadoṣadarśanamātrātsaṃgadoṣanivṛttirbāhyā tuṣṭiḥ | tatra yadārjanadoṣamavagacchati na tāvatsarvasyābhijātirastīti arthināvaśyaṃ viṣayārjane vartitavyam | teṣāmasvābhāvikatvātkvacidevāvasthitirityuktaṃ prāk | kiṃ ca sapratyanīkatvāt | svābhāvikamavasthānaṃ viṣayāṇāmaparikalpyāpi yadā pratigrahādibhirarjanaṃ pratyādriyate tadapyayuktam | kutaḥ ? sapratyanīkatvāt | evamapi nāsti kaścidapratyanīka viṣayopārjanāya iti tadvighāte 'vaśyaṃ prayatitavyam | sa ca yadi pratiyatamānaḥ pratyanīkivighātaṃ kuryātparopaghātenātmānugrahānuṣṭhānācchāstravirodhaḥ | yasmādāha —

na tatparasya sandadhyātpratikūlaṃ yadātmanaḥ /

eṣa saṃkṣepato dharmaḥ kāmādanyaḥ pravartate //

II,343,iii (YD_II,343,iii_II,344,i)

punarapyāha —

prāṇināmupaghātena yo 'rthaḥ samupajāyate /

so 'napekṣaiḥ prahātavyo lokāntaravighātakṛt //

<II,344>

tasmātsaṃghātamātratvātsattvādīnāṃ ghaṭādivat /

ābrahmaṇaḥ parijñāya dehānāmanavasthitim //

satyaṃ sadbhirādīptaṃ tṛṇolkācapalaṃ sukham /

sudṛḍhairna nipātavyaṃ duḥkhairdehāntarodbhavaiḥ //

II,344,i

atha punarayaṃ pratyanīkairvihanyate, tato 'sya viṣayābhāvaḥ | sukhārthaṃ ca pravṛttasya bhūyiṣṭhaṃ duḥkhamevetyetasmāddarśanānmādhyasthyaṃ labhate, sā pañcamī tuṣṭiḥ sutāramityabhidhīyate | kathaṃ punaḥ sutāramityucyate ? sukhamanenopāyena taranti viṣayasaṃkaṭamiti sutāram |

<II,345>

II,345,i (YD_II,345,i)

yadā tu yogī pūrvadoṣādhigame 'bhijātyā vā yatnārjitaviṣayatve sati rakṣādoṣamupanyasyati | katham ? bhoktṛbhogyabhāvāvyatirekāt sarvaprāṇisādhāraṇā viṣayāḥ, tasmātteṣāṃ rakṣā vidheyā | tasyāṃ ca pravartamāno yadi paramuparundhyāt tadā pūrvoktadoṣaḥ, athātmānaṃ, viṣayābhāvaḥ | rātrindivaṃ ca tadekāgramanasaḥ sukhārthaṃ pravṛtasya bhūyiṣṭhaṃ duḥkhamevetyetasmāddarśanānmādhyasthyaṃ labhate | sā ṣaṣṭhī tuṣṭiḥ supāramityabhidhīyate | kathaṃ punaḥ supāramityucyate ? sukhamanena pāraṃ viṣayārṇavasya prayāntīti |

II,345,ii (YD_II,345,ii)

yadā tu sati pūrvadoṣe, sati vā grāmanagaranigamasanniveśādyupāyānuṣṭhānādvā kṛtaviṣaya<II,346>rakṣo yogī kṣayadoṣamupanyasyati | katham ?

yena dravyeṇa mohādvarantumicchanti dehinaḥ /

tadevaiṣāṃ vināśitvād bhavatyaratikāraṇam //

yatnopāttāḥ suguptāśca viṣayā viṣayaiṣiṇām /

paśyatāmeva naśyanti budbudāḥ salile yathā //

na tadasti jagatyasminbhūtaṃ sthāvarajaṅgamam /

pratyakṣato 'numānādvā vināśo yasya nekṣyate //

tasmādvināśiṣvāsaktānāṃ putradāragṛhādiṣu /

mameti buddhiṃ yatnena buddhimānvinivartayet //

II,346,i (YD_II,346,i_II,347,ii)

iti etasmāddarśanānmādhyasthyaṃ labhate, sā saptamī tuṣṭiḥ sunetramityucyate |

II,346,ii

kathaṃ punaḥ sunetramityucyate ?

II,346,iii

sukhamanenātmānaṃ kaivalyāvasthāṃ nayantīti sunetram |

<II,347>

II,347,i

yadā tu satsu pūrvadoṣeṣu prasaṅgadoṣamupanyasyati | katham ? prāptaviṣayāṇāmindriyāṇāṃ tadabhilāṣānnivṛtistatsukham | viṣayajighṛkṣayā ca duḥkham | prāptirapyeṣāmanupaśāntaye tadupabhogakauśalāya ca | yasmādāha —

yadā prabandhādviṣayī viṣayānupasevate /

tadāsyetastvabhiprāyaḥ sutarāṃ saṃpravartate //

ato 'pi yena puruṣaḥ śamayed vaḍavānalam /

nendriyāṇyupabhogena viṣayebhyo nivartayet //

tasmādviṣayasamparkamasamarthaṃ nivartane /

indriyāṇāṃ parijñāya nirāsaṅgamatiścaret //

II,347,ii

ityetasmād darśanānmādhyasthyaṃ labhate sāṣṭamī tuṣṭiḥ sumārīcamityucyate | kathaṃ sumārīcamityucyate ? arcateḥ pūjārthasya śobhanamarcitaṃ viṣayasaṃganivṛttasya yogino 'vasthānaṃ bhavati |

II,347,iii (YD_II,347,iii)

yadā tu pūrvadoṣeṣu hiṃsādoṣamupanyasyati | katham ? anupahatyānyabhūtāni viṣayabhogānupapatteḥ | upabhogo hi nāma manojñābhyavahāraḥ, strīsevā, hayagajanarādibhiryānamityeva<II,348>mādi | tatra manojñābhyavahāracikīrṣuṣā tadaṅgānāṃ go 'jāvibalīvardastrīpuruṣādīnāmavaśyamupaghātaḥ kāryaḥ | anupaghāte vā viṣayānupapattiprasaṃgaḥ | striyamāsevamānenānyāsāṃ strīṇāṃ mātṛpitṛbhrātṛprabhṛtīnāṃ ca, anyathā tadabhāvo hayādīnām | tasmādupabhogārthināvaśyamanyopaghātaḥ kāryo nihitadaṇḍena vā viṣayopabhogastyājya iti | āha ca

yathā yathā hi viṣayo vṛddhiṃ gṛhṇāti dehinām /

apaghātastadaṅgānāṃ tathaivāsya vivardhate //

tasmādanicchannanyeṣāṃ prāṇināṃ dehapīḍanam /

santoṣeṇaiva varteta tyaktasarvaparicchadaḥ //

satyavācaḥ praśāntasya sarvabhūtānyanicchataḥ /

bhāvāndhakārāntajñānamacireṇa pravartate //

II,348,i (YD_II,348,i_II,349,i)

ityetasmāddarśanānmādhyasthyaṃ labhate, sā navamī tuṣṭiruttamābhayamityapadiśyate | katham ? uttamaṃ hi prāṇināṃ sarvebhyo hiṃsābhayamiti tadapagamāduttamābhayamiti |

<II,349>

II,349,i

āha, arjanarakṣaṇalakṣaṇayorapi tuṣṭyoḥ paropaghātadoṣāḥ, apadiṣṭo 'syāmapi ca | tatra kathamanayorviśeṣaḥ pratipattavya iti ?

II,349,ii (YD_II,349,ii)

ucyate na, viṣayabhedāt | tatra yeṣāmarjanarakṣaṇe pratyādriyate viṣayī tadarthinā pratyanīkānāmavaśyamabhighāto 'nuṣṭhātavya ityādāvuktam | iha tu yeṣāmevārjanarakṣaṇe tadanupaghātenāśakyo viṣayopabhoga ityetadvivakṣitam | tasmādasaṃkīrṇametadityevamambhaḥprabhṛtayo nava viṣayebhyaḥ saṃgadveṣanivṛttihetavo vyākhyātāḥ | te jñānavirahitānāṃ yogināṃ tuṣṭiśabdavācyatāṃ labhante | jñānināṃ tu vairāgyaparvasaṃjñitā svāsu svāsu tattvabhūmiṣu siddhā eveti || (50) ||

<II,352>

51

II,352,i (YD_II,352,i_II,352,iii)

āha — prāgapadiṣṭamaṣṭadhā siddhiriti tadidānīmabhidhīyatāmiti |

II,352,ii

ucyate —

“ūhaḥ śabdo 'dhyayanaṃ duḥkhavighātāstrayaḥ suhṛtprāptiḥ /

dānañca siddhayo 'ṣṭau”

II,352,iii

tatroho nāma yadā pratyakṣānumānāgamavyatirekeṇābhipretamarthaṃ vicāraṇābalenaiva pratipadyate, sādyā siddhiḥ tārakamityapadiśyate — tārayati saṃsārārṇavāditi tārakam | yadā tu svayaṃ pratipattau pratihanyamāno gurūpadeśāt pratipadyate sā dvitīyā siddhiḥ sutāramityapadiśyate | katham ? sukhamanenadyatve 'pi bhavasaṅkaṭāt tarantīti | yadā tvanyopadeśādapyasamarthaḥ pratipattumadhyayanena sādhayati sā tṛtīyā siddhiḥ tārayantamityapadiśyate | tadetat tāraṇakriyāyā adyatve 'pi avyāvṛtatvāt mahāviṣayatvāt tārayantamityapadiśyate | ta ete trayaḥ sādhanopāyairābrāhmaṇaḥ prāṇino 'bhipretamarthaṃ prāpnuvanti | āha ca — “sākṣātkṛtadharmāṇa ṛṣayo babhūvuḥ, te 'parebhyo 'sākṣātkṛtadharmebhya upadeśena mantrān samprāhurupadeśāya glāyanto 'pare bilmagrahaṇāyemaṃ granthaṃ samāmnāsiṣurvedañca vedāṅgāni ceti” | bilmaṃ bhāsanam — samyak pratibhāsāya viśiṣṭaḥ saṃketa uktaḥ | eṣāṃ tu sādhanopāyānāṃ pratyanīkapratiṣedhāya duḥkhavighātatrayam | duḥkhāni trīṇi — ādhyātmikādīni |

II,352,iv (YD_II,352,iv^1) (YD_II,352,iv^2_II,353,ii)

tatra cādhyātmikānāṃ vātādīnāṃ siddhipratyanīkānāmāyurvedakriyānuṣṭhānena vighātaṃ kṛtvā pūrveṣāṃ trayāṇāmanyatamena sādhayati sā caturthī siddhiḥ pramodamityabhidhīyate | katham ? nivṛttarogā hi prāṇinaḥ pramodanta iti kṛtvā | yadā tvādhibhautikānāṃ mānuṣādinimittānāṃ siddhipratyanīkānāṃ sāmādinā yatidharmānuguṇena vopāyena pūrveṣāṃ trayāṇāmanyatamena sādhayati, sā pañcamī siddhiḥ pramuditamityabhidhīyate | katham ? anudvigno hi pramudita iti kṛtvā | yadā tu śītādīnyādhidaivikāni dvandvāni siddhipratyanīkāni svadharmānurodhena pratihatya pūrveṣāṃ trayāṇāmanyatamena sādhayati, sā ṣaṣṭhī siddhirmodanāmamityabhidhīyate | katham ? dvandvānupahatā hi prāṇino modanta iti kṛtvā | suhṛtprāptiḥ — yadā tu kṛśalaṃ saṃspṛṣṭaṃ sanmitramāśritya sandehanivṛttiṃ labhate, sā ramyakamiti saptamī siddhirapadiśyate | ramyo hi loke sanmitrasamparkaḥ, tasya saṃjñāyāṃ ramyameva ramyakam | dānam — yadā tu daurbhāgyaṃ dānenātītya pūrveṣāṃ trayāṇāmanyatamena sādhayati sāṣṭāmī siddhiḥ sadāpramuditamityabhidhīyate | subhago hi <II,353> sadāpramudito bhavati, tasmāddaurbhāgyanivṛttiḥ sadāpramuditam | ityevametāḥ siddhayo 'ṣṭau vyākhyātāḥ | etāsāṃ saṃśrayeṇābhipretamarthaṃ yataḥ saṃsādhayantītyataḥ pūrvācāryāgataṃ mārgamārurukṣustatpravaṇaḥ syāditi |

II,353,i

āha, kaḥ punaratra heturyena puruṣārthatvāviśeṣe sati guṇānāṃ sarvasiddhinimittaṃ tvanubhavatīti ?

II,353,ii

ucyate — yasmāt

“siddheḥ pūrvo 'ṅkuśastrividhaḥ // (ISk) 51 //”

II,353,iii (YD_II,353,iii)

sādhyapratipattisāmarthyasāmānyamaṅgīkṛtyāha siddheriti | pūrvo viparyayāśaktituṣṭilakṣaṇaḥ aṃkuśa ivāṃkuśaḥ, nivartanasāmānyāt | nityapravṛttasyāpi pradhānātsiddhisrotaso vipa<II,355>ryayāśaktituṣṭipratibandhātsarvaprāṇiṣvapravṛttirbhavati | viparyayāttāvatsthāvareṣu | te hi mukhyāḥ srotaso viparyayātmānaḥ | aśaktestiryakṣu | te hi tiryaksrotaso 'śaktyātmānaḥ | tuṣṭirdeveṣu | te hyūrdhvasrotasastuṣṭyātmānaḥ | mānuṣāstvarvāksrotasaḥ saṃsiddhyātmānaḥ | tasmātta eva tārakādiṣu pravartante | sattvarajastamasāṃ cāṅgāṅgibhāvaniyamādviparyayāśaktituṣṭibhiḥ pratihanyata iti na sarveṣāṃ sarvadā siddhirbhavati | ata etaduktaṃ siddheḥ pūrvo 'ṅkuśāstrividha iti |

II,355,i (YD_II,355,i)

yathā ca sidddheḥ viparyayāśaktituṣṭayaḥ pratipakṣāḥ, evaṃ siddhirapi viparyayādīnām | sā hyutpannā sarvānetānnivartayati | katham ? aviparītajñānaṃ viparyayamatītānāgatavartamāneṣu sannikṛṣṭeṣu viprakṛṣṭeṣu indriyagrāhyeṣvatīndriyeṣu cāpratighātādaśaktiṃ puruṣasya prakṛtivikāravyatiriktasya darśanātsarvāsu bhūmiṣu tuṣṭim | evametāni srotāṃsi prāṇādayaḥ karmayonayaśca vyākhyātāḥ | eteṣāṃ mārge 'vasthāpanātparāṃ siddhikaivalyalakṣaṇāmacireṇa prāpnoti | āha ca

yonīnāṃ sapramāṇānāṃ samyaṅmārge niyojanāt /

srotasāṃ ca viśuddhatvānnirāsaṅgamatiścaret //

iti || (51) ||

<iti yuktidīpikāyāṃ navamamāhnikam ||>

<II,358>

52

II,358,i (YD_II,358,i_II,358,vi)

evaṃ yatpūrvamapadiṣṭaṃ saṃyogakṛtaḥ sarga (ISk 21) iti tadvyākhyātam | atredānīmācāryāṇāṃ vipratipattiḥ | dharmādīnāṃ śarīramantareṇānutpatteḥ | śarīrasya ca dharmādyabhāve nimittantarāsambhavādubhayamidamanādi | tasmādekarūpa evāyaṃ yathaivādyatve tathaivātikrāntāsvanāgatāsu kālakoṭiṣu sarga iti | ācārya āha — naitadevam, kiṃ tarhi prākpradhānapravṛtterdharmādharmayorasambhavo buddhidharmatvāttasyāśca pradhānavikāratvāt | tatastadvyatiriktaṃ śabdādyupalabdhiguṇalakṣaṇaṃ guṇapuruṣāntaropalabdhilakṣaṇaṃ cārthamuddiśya sattvādayo mahadahaṅkāratanmātrendriyabhūtatvenāvasthāya paramarṣihiraṇyagarbhādīnāṃ śarīramutpādayanti | ṣaṭsiddhikṣayakālottaraṃ tu guṇavimardavaicitryādrajastamovṛttyanupāti saṃsāracakraṃ pravṛttam |

II,358,ii

“na vinā bhāvairliṅgam”

II,358,iii

devamanuṣyatiryagbhāvena vyavatiṣṭhata iti vākyaśeṣaḥ |

II,358,iv

“na vinā liṅgena bhāvasaṃsiddhiḥ /”

II,358,v

saṃsiddhiratra niṣpattirabhipretā |

II,358,vi

“liṅgākhyo bhāvākhyastasmād dvividhaḥ pravartate sargaḥ // (ISk) 52 //”

II,358,vii (YD_II,358,vii)

so 'yaṃ liṅgākhyo bhāvākhyaśca ṣaṭsiddhikṣayakālādūrdhvaṃ bhavati | guṇasamanantaraṃ tu adhikāralakṣaṇaḥ | tasmād dvidhā sargaḥ adhikāralakṣaṇo bhāvākhyaśca | yeṣāṃ tu dharmādharmaśarīrayoḥ paryāyeṇa hetuhetumadbhāvasteṣāṃ kāraṇamastyavyaktamityatra (ISk 16) prativihitam | ye 'pi ca sāṃkhyā evamāhuḥ — “dharmādharmādhikāravaśātpradhānasya pravṛttiriti” teṣāmanyataraparikalpanānarthakyamiti | katham ? yadi tāvadadhikāra evāyaṃ pradhānapravṛttaye 'lam, kiṃ dharmādharmābhyām ? atha tāvadantareṇādhikārasya pradhānapravṛttāvasāmarthyam, evamapi kimadhikāreṇa ? tayoreva pravṛttisāmarthyāt | tasmādadhikārabhāvanimitto dvidhā sargaḥ | tatra yathedaṃ śarīramavibhaktaṃ dharmārthakāmamokṣalakṣaṇāsu kriyāsu vibhaktaṃ bhavedityataḥ pāṇyādivikalpo 'sya bhavati, evaṃ sattvasargo 'pyavibhakto dharmārthakāmamokṣalakṣaṇāsu kriyāsu samartho bhavediti || (52) ||

<II,362>

53

II,362,i (YD_II,362,i_II,362,iii)

“aṣṭavikalpo daivastairyagyonaśca pañcadhā bhavati /

mānuṣyaścaikavidhaḥ”

II,362,ii

aṣṭau vikalpā asya so 'yamaṣṭavikalpaḥ | aṣṭaprakāro 'ṣṭabheda ityarthaḥ | tadyathā brahmaprajāpatīndrapitṛgandharvanāgarakṣaḥpiśācāḥ | tairyagyonaśca pañcadhā bhavati — paśumṛgapakṣisarīsṛpasthāvarāḥ | mānuṣyaścaikavidhaḥ ca jātyantarānupapatteḥ | āha kimetāvāneva bhūtasargavikalpaḥ, āhosvidanyo 'stīti ? ucyate — vikalpāntaramastyeteṣāmeva sthānānāmantargaṇabhedāt | ayaṃ tu āhosvidanyo 'stīti ? ucyate — vikalpāntaramastyeteṣāmeva sthānāmantaragaṇabhedāt | ayaṃ tu

“samāsato bhautikaḥ sargaḥ // (ISk) 53 //”

II,362,iii

kim ? upadiṣṭa ita vākyaśeṣaḥ | tatra devānāṃ sādhyamarudrudrādibhedāt | tiraścāṃ grāmyāraṇyādibhedāt | mānuṣāṇāṃ ca brāhmaṇakṣatriyaviṭśūdrabhedāt | udbhidbhedaśca vistareṇāpadiśyamāna ānantyamāpādayet | tasmātsamāsato bhūtasargo 'padiśyate || (53) ||

<II,363>

54

II,363,i (YD_II,363,i_II,363,iii)

āha, vikalpāntaravacanam, srotobhedāt | daivamānuṣatairyagyonā iti trividho bhūtānāṃ vikalpa upadiśyate | srotāṃsi tu catvāryuktāni | tasmādvikalpāntaraṃ vaktavyamiti |

II,363,ii

ucyate — na, guṇadharmasaṃgrahasāmarthāt | sattvabahulā ūrdhvasrotasaḥ | rajobahulā arvāksrotasaḥ | tamobahulāstiryaksrotaso mukhyasrotasaśca | tasmādanayorabhedenopadeśaḥ |

II,363,iii

āha, asurādyupasaṃkhyānaṃ kartavyam | itareṣvanantarbhāvādabhedena vopadeśaḥ kāryā na tu daivamānuṣatiraśca iti |

II,363,iv (YD_II,363,iv)

ucyate — na, ukteṣveva tatsaṃgrahāt | asurāṇāṃ tāvadaindra eva sthāne 'ntarbhāvaḥ, pūrvadevatvāt | pūrvadevā hyasurāḥ | kiṃca paryāyeṇendratvāt | dhanviprabhṛtīnāṃ paryāyeṇendratvaṃ śrūyate | tathā yakṣāṇāṃ rakṣassvekarūpatvāt | kinnaravidyādharāṇāṃ gandharveṣu, samānaśīlatvāt | pretānāṃ pitṛṣvadhipatisāmānyāt | tasmāttrivikalpa eva bhūtasargaḥ | sa cāyam

“ūrdhvaṃ sattvaviśālaḥ”

<II,364>

II,364,i (YD_II,364,i_II,364,iv)

ūrdhvamityanenāṣṭau devasthānānyāha | tatrāyaṃ sargaṃ sattvaviśālaḥ | piśācebhyo rakṣasām, rakṣobhyo nāgānām, nāgebhyo gandharvāṇām, gandharvebhyaḥ pitṝṇām, pitṛbhyastridaśānām, tebhyaḥ prajāpatīnām, tebhyo 'pi brahmaṇaḥ | evaṃ viśālagrahaṇaṃ samarthitaṃ bhavati |

II,364,ii

“tamoviśālastu mūlataḥ sargaḥ /”

II,364,iii

mūlatastu sargastamoviśālaḥ | paśubhyo hi mṛgāṇāṃ prakṛṣṭataraṃ tamaḥ, mṛgebhyaḥ pakṣiṇām, pakṣibhyaḥ sarīsṛpāṇām, sarīsṛpebhyaḥ sthāvarāṇām |

II,364,iv

“madhye rajoviśālaḥ”

II,364,v (YD_II,364,v_II,364,vi)

devebhyastiryagbhyaścāvakṛṣṭāsu bhūmiṣu yathā yathā sattvatamaso nirhrāsaḥ, tathā tathā rajaso vṛddhiḥ | manuṣyāstūbhayormadhyamiti tatra paramaḥ prakarṣo rajasaḥ | arvāk srotasaḥ siddhirūpatvādatyantaṃ kriyāpravṛttatvāt | yathā ca mānuṣeṣu rajaḥprakarṣa evaṃ brahmaṇaḥ sthāne sattvasya, sthāvareṣu tamasaḥ | sa khalvayam —

“brahmādistambaparyantaḥ // (ISk) 54 //”

II,364,vi

caturdaśabhedastrivikalpaḥ sattvādyatiśayanirhrāsaviṣayabhāvena yaḥ sargo vyākhyātaḥ |

<II,367>

55

II,367,i (YD_II,367,i_II,367,ii)

“atra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ prānoti cetanaḥ puruṣaḥ /”

II,367,ii

jarākṛtaṃ maraṇakṛtaṃ jarāmaraṇakṛtam | tatra jarākṛtaṃ tāvadyathā balītaraṃgitagātratvam, daṇḍamantareṇa caṅkramaṇādiṣvapravṛttiḥ, sarvendriyāṇāṃ viṣayopabhogeṣvasāmarthyam, prabalakāsaśvāsatā, sāsrāvilekṣaṇatā, daśanānāmasthiratvam, varṇavikṛtiḥ, śaithilyamabhivyāhārasaṃgo mandā smṛtirityevamādi |

II,367,iii (YD_II,367,iii^1) (YD_II,367,iii^2)

maraṇakṛtamapi pṛthivyādīnāṃ śarīrabhāvenāvasthitau sahabhāvapratipakṣatā svabhāvabhedavṛttisaṃgrahapanthivyūhāvakāśadānāderupakārasya pracyutiḥ | indriyādhiṣṭhānavikārācchabdasparśarūparasagandhānāṃ satāmagrahaṇamasatāṃ ca grahaṇamabhūtākāraṃ sambhavaviparītaṃ vā sarvārthānāṃ grahaṇam | tadyathā paurṇamāsyāṃ dakṣiṇataḥ khaṇḍasyendumaṇḍalasya piśācādīnāṃ pāṇḍarasya ca nabhasa ityādi | tathā vātādivaiṣamyātsamupajanitānekaprakāravyādhiḥ prabhraśyamānasakalendriyavṛttiḥ srastāṅgaḥ tāmrapītāsrāvilekṣaṇo bhramadāhaśvāsādiparigamāntarmarmasandhirjalārthaṃ diśo 'valokayan sabrahmalokeṣvapi lokeṣu trātāramavindan rāgādyanekakālātpakvenātmagraheṇātmakāryakaraṇopahyimāṇabuddhirmandamandeṣvapi smṛtipralambheṣu dayitajanasyātmanaścānusmarandaśavidhātkuṭumbādyaḥ prabhraśyate so 'yamavaśyambhāvī sarvasattvānāṃ prakṛṣṭodvegakārī cāvyutpannaścāparihāryaścāniyatakālaśca mahātmabhiḥ paramarṣyādibhirandhatāmisraśabdenāpadiṣṭo maraṇakṛtaṃ duḥkham | taccedaṃ duḥkhaṃ pradhānamahadahaṃkāratanmātrendriyabhūtaviśeṣalakṣaṇasya tattvaparvaṇaścaitanyāsambhavātpuruṣa eva caitanyaśaktiyogādupalabhyate | tadapi samīkṣyoktamācāryeṇa atra jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ prāpnoti cetanaḥ puruṣa iti |

<II,368>

II,368,i (YD_II,368,i)

āha, janmakṛtasyopasaṃkhyānam | yathaiva hi jarāmaraṇaṃ cātmanaḥ prakṛṣṭodvegakārakamevaṃ janmāpi | tathā hyayaṃ māturudare jarāyupariveṣṭitaśarīro 'medhyaparisnuto vraṇamātrāyāṃ garbhadhānyāṃ yathāsukhasambhavātparipītitagātro māturaśanādibhiḥ pīḍyamāno garbhāvāse duḥkhamanubhūya paścātsaṃvṛtenāsthidvayavivareṇa nissṛto mūtrarudhirakalilaiḥ pariṣiktagātro bāhyena vāyunā karaiśca saṃsparśadasibhiriva tudyamānaḥ svasaṃvedyaṃ duḥkhamātmani vartamānamākhyātumasamarthaḥ svasukhaduḥkhasāmanyātparatra parikalpitasukhaduḥkhabuddhibhirdṛḍhagātrairupacitakleśaiśca yātyamāno janmaduḥkhamanubhavati | tasmāttadapi vaktavyamiti |

<II,369>

II,369,i (YD_II,369,i_II,370,i)

ucyate — na, avyāpitavāt | mānuṣatiraścāmeva janmakṛtaṃ duḥkhaṃ bhavati na devānām | katham ? taḍidvilasitavatkṣaṇamātreṇa śarīraprādurbhāvāt | jarāmaraṇakṛtaṃ tu teṣvapi na nivartate | tasmātprādhānyādetadevopadiṣṭaṃ netaraditi |

II,369,ii

āha, itaragrahaṇāprasaṃgaḥ, tulyatvāt | na hi devasthāneṣu jarāmaraṇaṃ vā śrūyate, tasmādavyāpitvāttayorapyagrahaṇaprasaṃgaḥ |

<II,370>

II,370,i

ucyate — na, smṛtivacanāt | jīryate 'nayeti jarā kṣaya ityuktaṃ bhavati | sa ca devabhūmāvapi bhavati | kasmāt ? evaṃ hyāha —

rajoviṣaktiraṅgeṣu vaivarṇyaṃ mlānapuṣpatā /

patiṣyatāṃ devalokātprāṇināmupajāyate //

II,370,ii (YD_II,370,ii^1) (YD_II,370,ii^2)

śakrādīnāṃ vyādhiśravaṇāccharīrakṣayaḥ | evaṃ hyāha — “tvāṣṭrīyaṃ sāma bhavati indraṃ kṣāmamapi na sarvabhūtāni prasvāpayituṃ nāśaknuvaṃ stametena sāmnā tvāṣṭrīyeṇāsvāpayaditi |” tathā prajāpatervāyurakṣayīt | dakṣābhiśāpācca somasya kṣayaḥ | tathā “prajāpatirvai somāya rājñe duhitṝradānnakṣatrāṇi, sa rohiṇyāmevāvasat | tānyapekṣyamāṇāni punaragacchan | tasmāt svānanupeyamānā punargacchati | tānyanvāgacchattāni punarayācata | tānyasmai na punaradadāt | sābravītsarveṣveva samāsata vasātha te punardāsyāmīti | sa rohiṇyāmevāvasattasminnanṛte yakṣmo 'gṛhṇāt | candramā vai somo rāja yadrājānaṃ yakṣmogṛhṇāttadrājayakṣmasya janma | sa tṛṇamivāśuṣyat | sa prajāpatā anāthata | so 'bravītsarveṣveva samāvadvasātha tvāto mokṣyāmīti | tasmāccandramāḥ sarveṣu nakṣatreṣu samāvadvasati | taṃ vaiśvadevena caruṇāmāvasyāṃ rātrīmayā yajante nainaṃ yakṣmodamuñcadityādi |” tasmāddevabhūmāvapi jarākṛtaṃ duḥkhamasti | tathā maraṇakṛtaṃ bhūmyantaragamanāttatrotpannānāṃ yayātirudāharaṇam | yathā gopathabrāhmaṇam — “devānāṃ ha vā pañcadaśaśatāni āsaṃstāni brahmakilbiṣādakṣīyanta | tatastrayastriṃśadevāsata tadetadṛcāpyuktam | sodaryāṇāṃ pañcadaśānāṃ śatānāṃ trayastriṃśadudaśiṣyanta devāḥ | śeṣāḥ prāsīyanteti |” śvetāraṇye cāntakasya rudreṇa kṛtaṃ duḥkhamastīti | udāharaṇamātrādvā | athavodāharaṇamātrameva duḥkhānām | ādiśabdalopo vā vaktavyaḥ | jarāmaraṇakṛtamevodāharaṇatvenābhipretam | na punarduḥkhāntaram | kasmāt ? tatrāpi hyādiśabdalopa udāharaṇamātratvāt śaktyā parikalpayitumidamityucyate | na sarvaduḥkhāspadatvāt | sarveṣāṃ hi duḥkhānāmāspadaṃ jarāmaraṇakṛtaṃ sādhāraṇam | katham ? tadbandhumitrāṇāmapyudvegahetutvāt | na tu janmakṛtam, sambandhināṃ praharṣanimittatvāt | yataśca brahmādau stambaparyante jagati jarāmaraṇakṛtaṃ duḥkhaṃ na kaścidativartate |

<II,371>

II,371,i (YD_II,371,i_II,371,iii)

“liṅgasyavinivṛttestasmādduḥkhaṃ samāsena // (ISk) 55 //”

II,371,ii

sukhaleśasya tadvyāptatvāt | yāvadidaṃ liṅgaṃ na nivartate tāvadavaśyaṃ duḥkhena bhavitavyam | paryāyeṇa saṃskārasya sāmarthyāllokāntaropapatteḥ | tathā cāha —

sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca hi saṃśayaṃ vāreṇāyaṃ sevate tatra tatra |

II,371,iii

kathampunarduḥkhena vyāptaṃ sukhamiti cet, ābrahmaṇo 'śuddhyātiśayopapatteḥ | tasyāśca duḥkhamūlatvāt | prajāpaterakṣirogaśravaṇāt, indrasya kāmopatāpāt | gautamaparibhāvād rambhāyāścābhiśāpātpāṣāṇabhāvopapatteḥ, nāgānāṃ sarpasatrāyāsāt, vaiśravaṇasya yaskābhiśāpāddhastibhāvopapattiḥ | jaratkāro pitṝṇāṃ ca garte 'valambanāt, piśācānāṃ mantrauṣadhimaṅgalaprayogairudvāsanānmānuṣatiraścāṃ pratyakṣata eva prāyeṇa duḥkhāspadatvāt | tasmānnāsti saṃsāre kaścitpradeśo yatra saha liṅgenātmānaṃ duḥkhaṃ nāvāpnuyādityata evaṃ prayatitavyaṃ yena liṅgasyaivātyantocchedaḥ | tato hi sarvaduḥkhānāmatyantopaśamaḥ | samāsagrahaṇaṃ tu sukhamohayoravakāśadānārtham | anyathā saṃsāre tayorabhāva evābhyupagataḥ syāt || (55) ||

<II,374>

56

II,374,i (YD_II,374,i_II,374,ii^1)

evaṃ yathāvatsargamupākhyāyopasaṃharannāha —

“ityeṣa prakṛtivikṛtaḥ pravartate tattvabhūtabhāvākhyaḥ /

pratipuruṣavimokṣārthaṃ svārtha iva parārtha ārambhaḥ // (ISk) 56 //”

II,374,ii (YD_II,374,ii^2)

itikaraṇena sargasamāptiṃ dyotayati | eṣa ityuktamapi pratyāmnāyārthaṃ punarapekṣate | prakṛtyā kṛtaḥ prakṛtikṛtaḥ | anena vākyaparisamāptyarthaṃ vītāvītābhyāṃ siddhaṃ pradhānāstitvam | aṇvādipratiṣedhaṃ cāpekṣate | prakṛtikṛta eva nāṇvādikṛtaḥ | pravartata iti kriyāprabandhamāha | pravṛtto na pravartsyati kiṃ tarhi pravartata evānantānāṃ śarīrādibhāvena parasparānugraheṇa ca | neyaṃ kriyā kadācidapi bhūtabhaviṣyadrūpā bhavati | kintarhi vartamānarūpā | yathā vahanti nadyaḥ, tiṣṭhanti parvatā iti | tattvabhūtabhāvākhya ityuktānāṃ nigamārthaṃ pratyāmnāyaṃ karoti | tattvākhyo mahadādibhirbhāvākhyo vyomādiḥ | puruṣaṃ puruṣaṃ prati vimokṣaḥ pratipuruṣavimokṣaḥ | tadarthaṃ pratipuruṣavimokṣārtham | sarvapuruṣādhikāranibaddhāyāḥ sarvaśakternirākāṃkṣīkaraṇārthamityarthaḥ | svārtha iva parārtha ārambhaḥ | kāryakāraṇabhāvena | tatra kāryasya tāvacchabdādeḥ svārtha ivendriyāṇāṃ viṣayabhāvaḥ | indriyāṇāmaprāptaviṣayāṇāṃ laulyamadhiṣṭhānavikārānumeyaṃ svārthamiva | karaṇānāṃ ca saṃkalpābhimānādhyavasāyānāṃ viṣayadvāribhāvopagamanaṃ manaḥprabhṛtīnāṃ ca svapravṛttiviṣayatvam | mano 'haṃkārayośca buddhau svapravṛttyupasaṃhāro buddheśca śāntaghoramūḍhatvaṃ vyavasāyakartṛtvaṃ ca sattarajastamasāṃ ca prakāśapravṛttiniyamalakṣaṇairdharmaiḥ parasparopakāritvam | na caiṣa svārthaḥ, sarvasyāsyācaitanyāt | kiṃ tarhi parārtha evāyamārambhaḥ | saṃghātatvāditi |

<II,376>

II,376,i (YD_II,376,i)

āha, yaduktaṃ pratipuruṣavimokṣārthamayamārambha iti tadayuktam | ācāryavipratipatteḥ | pratipuruṣamanyatpradhānaṃ śarīrādyarthaṃ karoti | teṣāṃ ca māhātmyaśarīrapradhānaṃ yadā pravartate tadetarāṇyapi | tannivṛttau ca teṣāmapi nivṛttiriti paurikaḥ sāṃkhyācāryo manyate | tatkathamapratiṣidhyaikā prakṛtirabhyupagamyate iti ?

II,376,ii (YD_II,376,ii^1) (YD_II,376,ii^2)

ucyate — na, pramāṇābhāvāt | na tāvatpratyakṣata eva tacchakyaṃ niścetum | pradhānānāmatīndriyatvāt | liṅgaṃ cāsandigdhaṃ nāsti | āptāśca no nābhidadhurato manyāmahe naitadevamiti | kiṃca ekenārthaparisamāpteḥ | aparimitatvādetadekaṃ pradhānamalaṃ sarvapuruṣaśarīrotpādanāya | tasmādanyaparikalpanānarthakyam | parimitamiti cedatha matam, parimitaṃ pradhānamiti na, ucchedaprasaṃgāt | evamapi tasyocchedaḥ prāptaḥ kṣīravat | tathā ca saṃsārocchedaprasaṃgaḥ | kiṃ ca anavasthāprasaṃgāt | ekasyeśvarasya yogino vecchāyogādanekaśarīratvam | tatparimitādayuktam | pratiśarīraṃ vā pradhānaparikalpane pradhānānavasthā bhavati | parimitaśarīrakāraṇatvābhyupagamādanyaparikalpanānarthakyam | tataśca pradhānaikatvameva | tasmādayuktaṃ pratipuruṣaṃ pradhānānīti | yattūktaṃ māhātmyaśarīrapradhānapravṛttāvitareṣāṃ pravṛtistannivṛttau nivṛttirityatra brūmaḥ — na, atiśayābhāvāt | yathā kṣetrajñānāṃ niratiśayatvāditaretarāpravartakatvamevameṣāmapi sātiśayatve vā pradhānānupapattiprasaṃgaḥ, vaiṣamyāt | tasmādyuktaṃ pratipuruṣavimokṣārthamekā prakṛtiḥ pravartata iti || (56) ||

<II,379>

57

II,379,i (YD_II,379,i_II,379,iii)

āha, tadanupapattirācetanyāt | ihācetanānāṃ ghaṭādīnāmuddiśya pravṛttiradṛṣṭā | sā cediyamacetanā prakṛtirasyā apyuddiśya puruṣārthaṃ pravṛttirnopapadyate | bhavati ceccaitanyaṃ tarhi prāptamasyā | tatra yaduktaṃ pratipuruṣavimokṣārtha prakṛteḥ pravṛttiriti etadayuktamiti |

II,379,ii

ucyate — na, dṛṣṭāntopapatteḥ |

II,379,iii

“vatsavivṛddhinimittaṃ kṣīrasya yathā pravṛttirajñasya /

puruṣavimokṣanimittaṃ tathā pravṛttiḥ pradhānasya // (ISk) 57 //”

II,379,iv (YD_II,379,iv)

yathā kṣīramacetanaṃ vatsavivṛddhimuddiśya pravartate, evaṃ pradhānamapi puruṣavimokṣamuddiśya pravartate | na cāsya caitanyaṃ syāt | sādhyatvādayuktamiti cet syānmatam, sādhyametat kiṃ kṣīrasyoddiśya vatsavivṛddhiṃ pravṛttiḥ, atha neti ? tasmādudāharaṇaṃ sādhyatvādayuktamiti | etaccāyuktam | kasmāt ? tadabhāve 'bhāvāt tadbhāve ca bhāvāt | yatra nāsti vatsavivṛddhistatra na kṣīrasya pravṛttirupalabdhā | yatrāsti tatropalabdhā | yadyasmin sati bhavati tasya tadarthā pravṛttirdṛṣṭā | tadyathā ghaṭe kumbhakārasya | sa cāyamīdṛśo 'smākamuddeśo 'bhipretaḥ yaduta tādarthyam | tasmānnāstyudāharaṇasādhyatvamiti |

<II,380>

II,380,i (YD_II,380,i)

asadbhāvābhidhānātsatkāryavirodha iti cenna, vyaktiparyāyatvāt | vyaktiparyāyo hi taditi śāstralokaprāmāṇyāt | śāstraṃ tāvat sattāmātro mahān vyaktimātra ityarthaḥ | loke 'pi nāstyasminkūpe salilamityucyate | na kvacidapi kūpe salilaṃ nāstyabhivyaktaṃ na tad bhavati | tasmānna satkāryavirodhaḥ |

II,380,ii (YD_II,380,ii)

adṛṣṭapreraṇatvādasiddhiriti cedatha matam | dharmādharmapreritaṃ kṣīraṃ pravartate na vatsavivṛddhyarthamiti, tadapyayuktam | kasmāt ? doṣasāmyāt | dharmādharmāvacetanau vivṛddhikāle kṣīraṃ pravartayatastadavasāne ca nivartayataḥ | tasamāditthamapi parikalpyamāne samāno doṣaḥ | īśvarapreraṇāditi cet syānmatam īśvarastatra kṣīraṃ pravartayate vatsārthaṃ, na svayamiti | tadayuktam | kasmāt ? pratiṣe<II,381>dhāt | prākpratiṣiddhamīśvarakarma | tasmādidamapyayuktam | evaṃ cedavasthito dṛṣṭāntaḥ | vārṣagaṇānāṃ tu yathā strīpuṃśarīrāṇāmacetanānāmuddiśyetaretaraṃ pravṛttistathā pradhānasyetyayaṃ dṛṣṭāntaḥ |

II,381,i (YD_II,381,i_II,382,i)

āha, kathamavagamyate tādarthyādutpannena vyaktena puruṣasya sambandho na punaḥ sānnidhyamātrāt, bhikṣuvaditi ?

II,381,ii

ucyate — na, anapavargaprasaṃgāt | sānnidhyamātrātpuruṣopabhogamabhyupagacchato nāpavargaprasaṃgaḥ syānnityasānnidhyāt | tasmādayuktametat |

<II,382>

II,382,i

apravartayitāraṃ prati kāryakāraṇānāṃ pravṛttirayukteti cet syānmatam — apravartayitā kṛṣṇādīnāṃ bhikṣurato na teṣāmapi taṃ prati pravṛttiḥ | evamapravartayitā kāryakaraṇānāṃ puruṣaḥ | tasmātteṣāmapi taṃ prati pravṛttirayuktetyetadapyata evānaikāntikam | vatso hi kṣīrasyāpravartayitātha ca taṃ prati tasya pravṛttiḥ | tasmādyuktametapuruṣavimokṣārthā prakṛtteḥ pravṛttirna caitanyaprasaṃga iti || (57) ||

<II,384>

58

II,384,i (YD_II,384,i_II,384,ii)

āha, na, apravṛttiprasaṃgāt | yadi pradhānasya puruṣakaivalyārthā pravṛttistena tadabhāve kaivalyaṃ siddhamevetyapravṛttiprasaṃgaḥ | atha kevale puruṣe pradhānaṃ pravartate na tarhyasya tadarthā pravṛttiriti |

II,384,ii

“autsukyanivṛttyarthaṃ yathā kriyāsu pravartate lokaḥ /

puruṣasya vimokṣārthaṃ pravartate tadvadavyaktam // (ISk) 58 //”

II,384,iii (YD_II,384,iii)

prāgevaitadapadiṣṭam — yathā dṛśyadarśanaśaktiyuktatvādanyatarābhāve ca tayorānarthakyātpradhānapuruṣayoritaretarasambandhaṃ pratyautsukyam | dṛṣṭā coparamārthāpi lokasyautsukyanivṛttyarthā pravṛttistathā pradhānasyāpyuparamārthā pravṛttiḥ | atha dṛśyadarśanaśaktyorautsukyanivṛttyarthaṃ pravartata ityekatra kṛtārthatvāditareṣvapravṛttiprasaṃga iti cet syādetat | pradhānamekasya puruṣasyātmānaṃ prakāśyoparamede dṛśyadarśanaśaktayorautsukyanivṛttirbhaviṣyati || (58) ||

<II,386>

59

II,386,i (YD_II,386,i_II,386,ii)

apravṛttiścetyetadapi nopapannam | kasmāt ? dṛṣṭāntāntarasāmarthyāt | tadyathā kim ? ucyate —

“raṅgasya darśayitvā nivartate nartakī yathā nṛtyāt /

puruṣasya tathātmānaṃ prakāśya vinivartate prakṛtiḥ // (ISk) 59 //”

II,386,ii

tatra nānāvarṇasvabhāvavijñānānāṃ prekṣārthināṃ puruṣāṇāṃ saṃghāto raṅga ityucyate | nartakyāśca tadārādhanā nṛttikriyānekapuruṣārthā | yadi vātra kaścid brūyāt nṛttācāryeṇa kuśīlavairvā dṛṣṭaiveyaṃ kasmānna nivartate ? katham ? akṛtārthatvāt | evaṃ sarvapuruṣāṇāṃ kāryakāraṇasambandhenautsukyavatāṃ nirākāṃkṣīkaraṇārthaṃ pravṛttā prakṛtiḥ kathamekasya puruṣasyautsukyanivṛttau kṛtārthā syāt ? tasmānnaikasya puruṣasyātmānaṃ prakāśya prakṛternivṛttiryukteti | atra ca — ...

<commentary on kārikās 60–63 lost in Ms.>

<II,388>

64

II,388,i (YD_II,388,i)

... kāryakāraṇakriyāsākṣī puruṣaḥ | tasmādye bhautikāḥ śiraḥpāṇyādayo ye cāhaṃkārikāḥ śravaṇādayo vacanādayaḥ saṃkalpābhimānādhyavasāyāśca te lakṣaṇaviparyayāt — nāhaṃ nāṣṭau prakṛtayaḥ | tadetadevaṃ tattvānāmabhyāsaikāgramanaso yateḥ punaḥ punarabhyāsāt ekasyāpyasmitārūpasya parikalpitaviṣayabhedapratiṣedhamukhena

“nāsmi na me nāhamityapariśeṣam /”

II,388,ii (YD_II,388,ii_II,389,iii)

āprakṛteḥ pratipakṣagrahaṇāt

“aviparyayāt”

II,388,iii

pañcasrotaso 'syāvidyāparvaṇo nivṛtteḥ śāntaṃ dhruvaṃ sakalabhāvānubandhapratipakṣabhūtaṃ dharmādyāpyāyitasya buddhitattvasyāsandigdhamaviparītaṃ

“viśuddhaṃ kevalamutpadyate jñānam // (ISk) 64 //”

<II,389>

II,389,i

āha, viśuddhaṃ kevalam | anyatarānabhidhānamarthābhedāt | yadeva viśuddhaṃ tadeva kevalamityarthābhedādanyataracchakyamavaktumiti |

II,389,ii

ucyate — guṇāntararūpanivṛttihetutvāt | rajastamodharmāṇāṃ tāvad grahaṇācchuddhaṃ saṃśayaviparyayavyatiriktaṃ ca kevalaṃ kṣetrajñaparijñāne 'pūrvameva iti || (64) ||

II,389,iii

āha, tatsamakālameva śarīrasya pātaḥ prāpnoti | sati dha ... vasthānenājñānahetukaṃ śarīramiti |

<commentary on kārikās 65–66 lost in Ms.>

<II,390>

67

II,390,i (YD_II,390,i_II,390,iii)

ucyate — ajñānahetukaṃ śarīram | atha cāyaṃ nānātvadarśī |

II,390,ii

“dharmādīnāmakāraṇaprāptau /

tiṣṭhati saṃskāravaśāccakrabhramavad dhṛtaśarīraḥ // (ISk) 67 //”

II,390,iii

ya ... śarīrāntaropārjitā dharmādayo na tāvatkāraṇam | buddhi ... mupasaṃprāptā akṛtārthatvād buddhiśca pradhānaṃ tadā tiṣṭhatyayaṃ nānātvadarśī tasya saṃskārasya sāmarthyāt | ko dṛṣṭāntaḥ ? cakrabhramavaddhṛtaśarīraḥ | tadyathā kumbhakāraprayatnaviśiṣṭena daṇḍena ghaṭādiniṣpattiyogyakriyā cakrasya bhramaḥ | tena tulyaṃ cakrabhramavat | yathā cakrabhramaṇaṃ ghaṭārtham | niṣpanne ghaṭādiniṣpattiyogyakriyā cakrasya bhramaḥ | tena tulyaṃ cakrabhramavat | yathā cakrabhramaṇaṃ ghaṭārtham | niṣpanne ghaṭe pūrvasaṃskārānurodhānna nivartate na ca tadā nivṛttamiti kṛtvā saṃskārakṣaye 'pyavatiṣṭhate, evaṃ samyagdarśanārthaṃ śarīraṃ samyagjñānādhigame 'pi na nivartate pūrvasaṃskāravaśāt | na ca tadā nivṛttamiti kṛtvā saṃskārakṣaye 'pyavasthāpyata iti || (67) ||

<II,392>

68

II,392,i (YD_II,392,i_II,392,ii)

yadā tu saṃskārakṣaye tannimittasya śarīrasya bhedaḥ, ataḥ

“prāpte śarīrabhede”

II,392,ii

dharmādharmau kṛtārthau kāraṇe buddhilakṣaṇe layaṃ gacchataḥ | yaścāsya bhūtāvayavaḥ śarīrārambhakaḥ sa sarvabhūteṣu bhūtāni tanmātreṣu, indriyāṇi tanmātrāṇi cāhaṃkāre, ahaṃkāro buddhau buddhiravyakte | seyaṃ tattvānupūrvī tadarthapradhānādutpannā parisamāpte punaḥ pradhāne pralayaṃ gacchatīti | pradhānamapyarthavaśādevāsya śarīrāṇi teṣu teṣu jātyantaraparivarteṣu karoti | sa cāryaścaritārthaḥ |

II,392,iii (YD_II,392,iii_II,392,v)

ataḥ

“caritārthatvāt pradhānavinivṛttau /”

II,392,iv

atīndriyamasaṃvedya laghu sarvatra sannihitaṃ praśastamanirmitaṃ viśuddhamakṣayaṃ niratiśayam

“ekāntamātyantikamabhayaṃ kaivalyamāpnoti // (ISk) 68 //”

II,392,v

etaccāvasthānaṃ bauddhairnirupadhiśeṣanirvāṇalakṣaṇamapavargo vyākhyātaḥ | etatparaṃ brahmaṃ dhruvamamalamabhayamatra sarveṣāṃ guṇadharmāṇāṃ pratipralayaḥ | etatprāpya sarvāyāsaiḥ sarvabandhanairanādikālapravṛttarāgadveṣaviyukto mukto bhavati | etadarthaṃ brāhmaṇā dayitaputradāradhanasambandhamapahāya guru<II,393>śuśrūṣāparāḥ śarīramaraṇyeṣu yātayanti | kathaṃ nāmaikāntikamātyantikaṃ ca kaivalyaṃ syāditi yatraivotthānaṃ śāstrasya tatraivopasaṃhāra ācāryeṇa kṛtaḥ || (68) ||

<II,394>

69

II,394,i (YD_II,394,i_II,394,iv)

āha, kimarthaṃ punaridaṃ śāstraṃ kena vā pūrvaṃ prakāśitamiti ?

II,394,ii

ucyate — yaduktaṃ kimarthamiti —

“puruṣārthārthamidam”

II,394,iii

kathaṃ nāmājñānavaśāttatsaṃskāropanipatitānāṃ prāṇināmapavargaḥ syādityevamarthamidaṃ śāstraṃ vyākhyātam |

II,394,iv

yattūktaṃ keneti, ucyate —

“guhyaṃ paramarṣiṇā samākhyātam /”

II,394,v (YD_II,394,v_II,395,i)

guhyamiti gūhanīyam | rahasyamakṛtātmanāṃ yamaniyameṣvanavasthitānāmādarādapyanadhyeyam | paramarṣirbhagavānsāṃsiddhikairdharmajñānavairāgyaiśvaryairāviṣṭapiṇḍo viśvāgrajaḥ kapilamuniḥ | tena kapilamuninā samākhyātam |

<II,395>

II,395,i

samyagākhyātam, cirābhyastasya vidyāsrotaso nirvacanasāmarthyāt syādetat, kathamidaṃ guhyamiti ? ucyate — kathaṃ vedaṃ guhyaṃ na syāt ?

II,395,ii (YD_II,395,ii_II,395,iii)

bhavāgrotpannairapi sanakasanātanasanandanasanatkumāraprabhṛtibhiranityānāṃ

“sthityutpattipralayāścintyante ca yatra bhūtānām // (ISk) 69 //”

II,395,iii

tatra sthitistāvadrūpapravṛttiphalanirdeśenotpattirapi prakṛtermahānityādiḥ | pralayo 'pyavibhāgādvaiśvarūpyasyeti vacanāt | autsukyānuparamātprakṛtipuruṣayoḥ | sthitirutpattirdṛśyadarśanaśaktayoḥ sāpekṣatvāt | tathā coktaṃ —

puruṣasya darśanārthaḥ kaivalyārthastathā pradhānasya /

paṅgvandhavadubhayorapi saṃyogastatkṛtaḥ sargaḥ // iti (ISk 21)

II,395,iv (YD_II,395,iv_II,396,i)

pralayaḥ prāpte śarīrabhede caritārthatvātpradhānavinivṛttāviti (ISk 68) | athavā sthitikṣaṇabhaṅgapratiṣedhātkālāntareṣvasyānāśādutpattirvipariṇāmānnābhūtaprādurbhāvādakasmādasambhavāt, pralayo 'pi nimittāntarātsvābhāvyādeva bhūtānāmapi vyaktānāṃ niṣpattimatāmiti yāvat | evaṃ ca mahadādayo 'pi parigṛhītā iti |

<II,396>

II,396,i

āha, puruṣādayastarhi parityaktāḥ | kathaṃ vā bhūtaśabda iti ?

II,396,ii (YD_II,396,ii)

ucyate — vitathapratiṣedhārthatvāt | yāvat kiṃcidavitathaṃ bhūtaṃ tasya sarvasyeha sthityādaya ucyanta iti | utpattivināśapratiṣedhāviśeṣāt | evamapi puruṣādīnāmutpattipralayāvapi prāpnutaḥ | kiṃ kāraṇam ? aviśeṣāditi | ucyate — sambhavato viśeṣaṇaṃ bhavati | tatra sthitireva puruṣādīnām | itareṣāṃ tu sthityutpattipralayā iti vijñāsyāmaḥ || (69) ||

<II,397>

70

II,397,i (YD_II,397,i_II,397,iii)

āha, kasmai punaridaṃ śāstraṃ paramarṣiṇā prakāśitamiti ?

II,397,ii

ucyate —

“etatpravitramagryaṃ munirāsuraye 'nukampayā pradadau /”

II,397,iii

tatra pavitraṃ pāvanāt | agryaṃ sarvaduḥkhakṣapaṇasamarthatvāt | pavitrāntarāṇi punarekadeśaṃ kṣālayantyadhamarṣaṇagaṅgādīni | tasmādidamevāgryaṃ munirāsuraye 'nukampayā pradadau |

II,397,iv (YD_II,397,iv)

āha, sampradānasyākasmikatvam, dharmādinimittānupapatteḥ | na tāvatparamarṣerdharmārthaṃ śāstrapradānamupapadyate, phalenānabhiṣvaṅgāt | nārthakāmārtham, śiṣyāṇāmanāyāsaprasaṃgāt | na mokṣārtham, sāṃsiddhikenaiva jñānena tatprāpteḥ | tasmādviparītārthāsambhavāt pariśeṣādakasmādācāryaḥ śāstranidhānaṃ pradadāviti |

<II,398>

II,398,i (YD_II,398,i)

ucyate — nākasmāt, kiṃ tarhi anukampayā pradadau | ādhyātmikādhidaivikādhibhautikairduḥkhaiḥ pīḍyamānamāsurimupalabhya svātmani ca jñānasāmarthyātsati kāryakāraṇasamprayoge duḥkhānāmapravṛttiṃ parijñāya śiṣyaguṇāṃśca kathaṃ nāma yathā mama sukhaduḥkheṣu jñānopanipātātsāmyamevamāsurerapi syāttaddvāreṇānyeṣāmapi puruṣāṇāmevamanukampayā bhagavānparamarṣiḥ śāstramākhyātavān |

II,398,ii (YD_II,398,ii_II,398,iv)

yathā ca paramarṣirāsuraye tathā

“āsurirapi”

II,398,iii

daśamāya kumārāya bhagavat —

“pañcaśikhāya

tena ca bahudhā kṛtaṃ tantram // (ISk) 70 //”

II,398,iv

bahubhyo janakavaśiṣṭhādibhyaḥ samākhyātam | asya tu śāstrasya bhagavato 'gre pravṛttatvānna śāstrāntaravad vaṃśaḥ śakyo varṣaśatasahasrairapyākhyātum || (70) ||

<II,400>

71

II,400,i (YD_II,400,i_II,400,vi)

saṃkṣepeṇa tu dvāva ... hārītavāddhalikairātapaurikārṣabheśvarapañcādhikaraṇapatañjalivārṣagaṇyakauṇḍinyamūkādika —

“śiṣyaparamparayāgatam”

II,400,ii

bhagavānīśvarakṛṣṇaśca sāhāyakaṃ śāstram /

II,400,iii

pūrvācāryasūtraprabandhe gurulāghavamanādriyamāṇaḥ paurastyānyākhyānavyā ... na garbhamatipramādaṃ dadātīti granthabhūyastvamupajāyate | taccedānīntanaiḥ prāṇibhiralpatvādāyuṣo granthata eva na sūpapādaṃ kiṃ punaḥ śravaṇaprayogābhyām | āha ca — caturbhiḥ prakārairvidyā sūpayuktā bhavati — āgamakālena svādhyāyakālena prayogakālena ca | tatra cāsyāgamanakālenaivāyuḥ paryupayuktaṃ syāttataśca śāstrānarthakyam | ityasya mandadhiyāmapyāśu grahaṇadhāraṇaprayogasampatsyāditi ṣaṣṭitantrādupākhyānagāthāvyavahitāni vākyānyekata upamṛdya śiṣyānukampārthaṃ yāvat

“īśvarakṛṣṇena caitadāryābhiḥ /”

II,400,iv

saptatyā

“saṃkṣiptamāryamatinā”

II,400,v

sarvasattvahitapravṛttena

“samyag vijñāya siddhāntam // (ISk) 71 //”

II,400,vi

kathaṃ cāsya samyaksiddhāntavijñānasyāpyanekagranthaśatasahasrākhyeyaṃ sāṃkhyapadārthaṃ satattvamakhaṇḍamācāryāṇāṃ saptatyā saṃkṣiptavān || (71) ||

<II,402>

72

II,402,i (YD_II,402,i_II,402,ii)

āha ca —

“saptatyāṃ kila ye 'rthāste 'rthāḥ kṛtsnasya ṣaṣṭitantrasya /

ākhyāyikāvirahitāḥ paravādavivarjitāścāpi // (ISk) 72 //”

II,402,ii

yataśca nārāyaṇamanujanakavaśiṣṭhadvaipāyanapravṛttibhirācāryaiḥ pradhānapuruṣādayaḥ padārthāḥ parigṛhītāścopadiṣṭāśca praśastāścātaḥ svabhāvataḥ prasiddhamaiśvaryasya phalata ṛddhyā āryamārgamalaṃkartumiti bhagavadīśvarakṛṣṇena padārthasvarūpanirūpaṇanipuṇasāramatinā paramarṣyādiyathoktāgamena pramāṇatrayaṃ puraskṛtya tarkadṛśā vicāraḥ kṛtaḥ | na cāsya mūlakanakapiṇḍasyeva svalpamapi doṣajātamastīti || (72) ||

II,402,iii (YD_II,402,iii)

āha ca —

ajñānadhvāntaśāntyarthamṛṣicandramasaścyutā /

malinaistīrthajaladaiśchādyate jñānacandrikā //

iti sadbhirasambhrāntaiḥ kudṛṣṭitimirāpahā /

prakāśikeyaṃ sargasya dhāryatāṃ yuktidīpikā //

sphuṭābhidheyā madhurāpi bhāratī manīṣiṇo nopakhalaṃ virājate /

kṛśānugarbhāpyabhito himāgame kaduṣṇatāṃ yāti divākaradyutiḥ //

nayanti santaśca yataḥ svaśaktito guṇaṃ pareṣāṃ tanumapyudāratām /

iti prayātveṣa mama śramaḥ satāṃ vicāraṇānugrahamātrapātratām //

<iti yuktidīpikāyāṃ sāṃkhyasaptatipaddhatau caturthaṃ prakaraṇamekādaśaṃ cāhnikaṃ sampūrṇam ||>

<kṛtiriyaṃ śrīvācaspatimiśrāṇām <?>>